Ótken kóktem meniń esimde jylyǵan kúnimen, jańadan týyp qalany jasyl jelekke oraǵan japyraqtarymen qatar Ózbekáli aǵany eske alýmen de esimde qaldy. Almatynyń kitap dúkenderiniń birine kirip sórelerdi qarap turǵanmyn. Bir kitaptyń qyryndaǵy «Rýh sarbazy» degen jazýǵa kózim tústi. Bul qandaı kitap boldy eken desem Ózbekáli Jánibekuly týraly jazylǵan estelikter men maqalalar jınaǵy eken. 
Qurastyrýshy ózimizdiń belgili ǵalym aǵamyz Qulbek Ergóbek eken. Úıge barǵan soń jaılanyp otyryp qararmyn dep birden satyp aldym. Aǵa týraly kóp nárse baıandalǵan osy kitapty baǵa jetpes qundy zat dep bilip asyqpaı qaradym. Qazaqtyń birtýar azamaty, nar tulǵa Ózbekáli Jánibek týraly qalam terbegen belgili aǵalardyń jazǵanyn oqyp tánti boldym. Estelikter qatarynda belgili tarıhshy Ózbekáli aǵamyzdyń qany tamǵan Otyrarda turyp jatqan, kezinde jas ta bolsa aǵamen hat alysyp turǵan búginde belgili tarıhshy dosym Muhtar Qojanyń jazǵanyn da oqyp bir jasap qaldym. Mine qyzyq, jınaqqa 1996 jazylyp, bir gazettiń tartpasynda bir jyl jatyp 1999 jyldyń 21 qańtarynda jarııalanǵan meniń «Mádenıettiń ıesi men kıesi» atty maqalam da engizilipti. Sodan beri Ózbekáli aǵa týraly taǵy bir maqala jazýym kerek dep sheshken edim.
Qazaq tarıhyndaǵy uly tulǵalardyń biri Ózbekáli Jánibekuly 1931 jyly tamyz aıynyń 28-inde dúnıege kelgen. Sonda da bul maqalamdy jazdyń sońǵy aıynda emes, kúzdiń oqý jyly bastalar alǵashqy aıynda jazýymnyń ózindik sebebi bar. Ózbekáli aǵa eń aldymen ustaz bolatyn. Ol óz ómirimen kóptegen qazaq jáne basqa da ult ókilderine Otanyna degen mahabattyń qandaı bolatynyn úlgi etip kórsetip ómir súrgen tulǵa. Ózbekáli Jánibekuly el esinde myqtap saqtalynyp kele jatqan ultjandy azamat. Ony ár jerde zııaly qaýym arasynda bolǵan áńgimelerden baıqap júrmin. Ol kisiniń tańqaldyrarlyq qasıeti, memleket qyzmetkeri bola júrip kóp isterdiń basy-qasynda júrip, mádenıet máseleleri boıynsha birneshe kitap jazýy. Ári ol kitaptary kópshilikke túsinikti tilmen qanshalyqty qyzǵylyqty etip jazylsa, ǵylymı tereńdiligi de sondaı deńgeıde bolýshy edi.
1987 jyly men murajaı qyzmetkerleriniń biliktiligin arttyrý oqýlaryna Almatyǵa bardym. Sol bir kúnderde Qazaqstan Kommýnıstik partııasy Ortalyq komıtetinen tegi Aýman degen ulty nemis kisi keletini habarlandy. Jeltoqsan qozǵalysynyń lebi baıqalyp turǵan sol kezde jıylysqa kelgen Aýmanǵa eldiń túrli aımaqtarynan kelgen murajaı qyzmetkerleri qazaq mektepteriniń az ekenin aıtqanda, Aýman: «qazaq tilinde úılerińizde sóılesińizder» dep jaýap qatqany esimde. Sonda men ornymnan turyp: «Qazaqstandaǵy jalǵyz Mádenıet ınstıtýtynda sabaq nege qazaqsha oqytylmaıdy?» dep suraq qoıdym. Bul suraǵyma Aýman: «Kadrlar jetispeıdi. Ol túgili mádenıet mınıstri bolatyn adamdy tappaı jatyrmyz» degennen asa almady. Men: «Izdeýlerińiz nashar!» dedim. Bizge sabaq bergen muǵalimder yńǵaısyzdanyp, múmkin úreılenip maǵan qarady. Birneshe apta birge oqyp júrgender: «Berdaly, mınıstr etip seni taǵaıyndaý kerek» dep biri bastap, biri qostap jatty. Men de esemdi jibermeı: «Nesi bar, kabınetti búgin qabyldaýǵa daıynmyn» dep jaýap qattym. Árıne, bul et qyzýymen aıtylǵan jaýap edi. Áıtpese ol kezde mınıstr bolýǵa eshqandaı daıyndyǵym joq bolatyn.
Bul oqıǵa Ózbekáli Jánibekulynyń mádenıet mınıstrliginen ketken kezi edi. Bıliktegilerdiń paıymdaýynsha jeltoqsan qozǵalysynyń bolýy jastardyń sana-seziminiń deńgeıiniń burynǵydan joǵary kóterilýine baılanysty, al buǵan Ózbekáli Jánibekuly syndy azamattar kináli degen oı týyndaǵannan bolar. Qalaı bolǵanda da ol kezde mádenıettiń naǵyz janashyry bolyp júrgen osy bir tulǵanyń qyzmetinen alynýy halyq arasynda onyń bedeliniń óte bıik ekeniniń kórsetkishi edi.
«Nesin jasyraıyn, bálkim ata-anadan erte aırylyp, bala jastan turmystyń taýqymetin tartyp, adamdardyń zulymdyǵyn, araqatynastaǵy ekijúzdilikti kórgendikten be, áıteýir, ezý tartyp jymııa bermeıtinim ras. Biraq ashý-yza kerneı qalǵan sátte tez qaıtatynym bar»; «Mansapqorlyq, tákapparlyq, menmendik, ózin basqalardan joǵary ustaý mende bolǵan emes»; «Dańqoılyqqa, baqtalastyqqa jıirkenishpen qaraımyn»; «Bardy qanaǵat tutyp, elge qyzmet etýden basqany oılamaı, «ózim degen kisige» úlken-kishisine, laýazymyna, áleýettik hal-jaǵdaıyna qaramastan, «ózegimdi sýyryp berýge» daıar turatynym haq».
Bul sózderdi aıtqan Ózbekáli Jánibekuly kózi tirisinde búkil elde belgili ári óte syıly boldy. Biraq ol bundaı dárejege jetkenshe alda ómir qıynshylyqtarynan myqtap toqylǵan uzaq jol jatyr edi.
«Qazirgi Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Otyrar aýdanyna qaraıtyn, Arys ózeniniń Syrǵa quıar tusynda boı kótergen osyndaı eski qonystardyń biri Saryqamysta men 1931 jyldyń 28-tamyzynda dúnıege kelippin. Eski dástúrmen ata-anam kórshilerin shaqyryp, shildehana jasap, aýyldaǵy eń qadirmendi kónekóz qart Ózbek aqsaqaldyń qurmetine Ózbekáli dep at qoıypty. Ákem Jánibek, anam Qanysha Tomashqyzy qazaq aýyldary ujymdasqanǵa deıin mal degennen jeti-segiz qoı-eshkisi, saýyn sıyry, júris-turysqa minetin jalǵyz aty bolǵandyqtan eshqaıda kóship-qonbaǵan, onyń esesine «jer shuqyp», dıqanshylyqpen aınalysqan».
Ózbekáli týǵannan kóp ýaqyt ótpeı ákesi Jánibek qaıtys bolady da, aýyldaǵy bas kótererler anasy Qanysha Tomashqyzyn ámeńgerlik jolmen ákesiniń jaqyn týysy Serim Seıitbekuly degenge qosady. «Erteńine Sekeń meni ózi jetelegen atqa otyrǵyzyp, mektepke alyp bardy. Ómiri atqa otyrmaǵan sorly basym, erdiń basynan qos qoldap ustap alyppyn. Ol bolsa atty qamshymen salyp-salyp jiberedi, men sypyrylyp qala jazdaımyn. Jolda kezdesken bir adam: «Seke, bul kimniń balasy, qaıda alyp barasyz?» dep surap edi «osyndaǵy bir jesir áıeldiń balasy edi, oqýǵa alyp baramyn» degen jaýap aldy. Osydan-aq bul kisiniń meni ózine jaqyndatqysy kelmeıtinin uqtym. Sol bir sátte «ózimniń balam» demegenin ómir boıy keshire almadym».
«Erteńinde sáskege taman Rahııa sheshemiz bizdiń shaılaǵa baryp kelip, meni oıatyp: «Balam, basyńdy kóter, shesheńnen aırylypsyń» degendi aıtty. Jylaıyn desem, kózimnen jas shyqpaıdy, siresip qatyp qalyppyn. Sol kúni keshke qaraı apamdy Arystanbab áýlıeniń mańyndaǵy eski mazaratqa jerledik.
Quran oqylyp, bata qylǵannan keıin jurt aýylǵa qaıtty. Kelsek, mundaǵylar apamnyń kıim-keshegin, kórpe-tósegin órtep, ydys-aıaǵyn jerge kómip jatyr eken. Apam men ákep bergen qaýynnan únemi qaq tilip, keregeniń kózine ilip keptiretin. Sol beısharanyń «Spanym (Spandııar – Ó.Jánibekulynyń Uly Otan soǵysynda qaza tapqan aǵasy – B.O.) kelse, toıǵa jaratamyz» dep órip qoıǵan qaqtaryn da laqtyryp jiberipti.
Ol sonsha ne alapespen aýyryp pa? Onyń ústine saryppen (revmatızm) naýqastanyp, júrek aýrýyna shaldyqqan sorly anamdy, aýrýhanaǵa salyp emdetpegeni bylaı tursyn, áskerge ketken balasynan qalǵan bes-alty qoıyn, buzaýly syıyryn, baspaǵyn jaratyp, dástúrli «jetisin», «qyrqyn», «jylyn» da ótkizbedi. Anamnan aıyrylǵan sol bir qaraly kúngi aǵaıyn-týǵannyń zulymdyǵy men ekijúzdiligi esten ketpes qaıǵyly qasiret bolyp, júregimde máńgilik bolyp qalyp qoıdy».
Búgingi kúni bul týraly oqýdyń ózi aýyr. Al qarshadaı balanyń osynyń bárin basynan ótkerip basqa túsken qıynshylyqty jeńe bilip kópshiliktiń qurmet tutar memleket qaıratkeri bolýyna septigin tıgizgen qandaı kúsh eken?!
Sonymen jas bala Serim Seıitbekulynyń Maıaqum aýylynda esepshi bolyp isteıtin uly Qojannyń qolynda turatyn bolady. «Qojan aǵam meıirimdi, ınabatty adam bolyp shyqty. Áıeli de azdaǵan beıpilaýyzdyǵy bolmasa, túısigi bar adam edi. Aǵam meni keıde erkeletip, 20-ǵa kelgenshe oqytatynyn aıtyp otyratyn edi». Ómir qansha qınasa da adam tabıǵaty jaqsylyqqa talpynady. Osynda júrip bal Jánibek alǵashqy pák mahabattyń dámin tatypty. «Adam boıyndaǵy dostyq, súıispenshilik sezim óte erte oıanady eken. Úshinshi klasta Dákúl deıtin kishkentaı qyzben bir partada otyrdym. Onyń maǵan unaıtyny sonsha, úıden qaltama qurt, irimshik, ejegeı, keıde qaıynqurt salyp alyp, úlken peremende (peremena – orys sózi «úzilis» - B.O.) soǵan jegizip, betine qarap otyra bergim keletin».
Sál de bolsa qamqorlyqtyń ne ekenin seze bastaǵan kezde Uly Otan soǵysy bastalyp Qojan maıdanǵa attanady. «Meni Sekeń shaýrashylyǵyna paıdalaný úshin óz otbasyna qaıtaryp aldy. Ol kisi dermene, ıtsıgek jınap, Temir stanııasyndaǵy daıyndaý mekemesine ótkizýmen aınalysatyndyqtan soǵys kezinde Bógen atyrabyndaǵy Shilikte, Temirdiń ózinde turdyq. Bul alqapta dári-dármekke qajetti mundaı jabaıy shópter kóp ósetin. Soǵys jyldarynda balalar oqýdy tastap ketkende men oqı berdim».
1945 jyly jetijyldyqty bitirgen Ózbekáli Sháýildirdegi ınternatta jatyp oqıdy. Soǵys jyldary oqýdyń ne ekenin qazirgi jastar túgili 1955 jyly týǵan men de meniń qurdastarym da bilmeıtini haq. Degenmen ol kezdiń balalary da qansha qıynshylyq kórse de bala bolyp, bolashaq týraly armanmen ómir súrgen shyǵar. Professor Ámir Musaqulov aǵamyz «Taǵdyr tárbıelegen tulǵa» atty tolǵaýynda Ózbekáli aǵa týraly bylaı dep syr shertedi: «Sol jyldardyń ózinde ol óziniń qurdastarymen salystyrǵanda ár salada múmkindigin, qabiletin baıqatty. Áli esimde, ınternatta jatqan balalar bir sebeppen mekteptiń ekinshi qabatynyń kúnbatys jaǵyndaǵy shetki úlken bólmege aýystyrylypty. Ol bólmeni tastap, balalar burynǵy oryndaryna ketkennen keıin qarasaq, álgi bólmeniń qabyrǵasynda salynǵan at ústindegi qazaq batyrynyń keremet úlken sýretin kórdik. Buryn ondaı sýretterdi kezdestirmegen bizder tań-tamasha bolyp, álgi sýretti kim salǵanyn surastyrdyq. Onda at ústindegi batyrdyń basyna kıgen dýlyǵasy, saýyt-saımany, bári-bári keremet salynǵan. Keıin málim bolǵandaı, ony salǵan Ózekeń bolyp shyqty. Ózekeń ónerpazdar úıirmesine de qatysyp, án aıtyp, bı bıleıtin, «Ekipindi jas» dep atalatyn qabyrǵa gazetin basqaryp shyǵaratyn».
Orta mektepti 1948 jyly bitirip Almatyǵa kelip Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogtik ıntstıtýtynyń tarıh fakýltetine túsedi. «Qala kórmegen jigitke bári qyzyq. Almatymen tanysyp, mýzeılerge, teatrlar men kınoǵa qaıta-qaıta baryp júrip, lekııalardan, semınarlardan qala berippin. Onyń taqsyretin alǵashqy emtıhan tapsyrǵan kezde kórdim. Ortasha baǵa alǵandarǵa stıpendııa bermeıtinini taǵy bar. Sodan keıin baryp, zeıin qoıyp oqýǵa kiristim».
Joǵary oqý ornyn bitirgennen soń aýyldyq jerge jumysqa baryp eńbek jolyn jalǵastyrady. Sol jerde kózge kórinip jastar uıymyna jumysqa shaqyrylady. Osylaısha onyń ulttyq rýhtyń uranshysyna aınalý joly bastaldy. Ózbekáli aǵanyń halqymyzdyń rýhanı damýyna sińirgen eńbek úlesin aıtyp jetkizý múmkin emes. Ol halqymyzdyń mádenıetiniń, ana tiliniń, salt-dástúrdiń damýyna kóp eńbek sińirgen jan. Otyrardaǵy Arystanbab, Shardara sý qoımasyn salýǵa, Arys-Túrkistan kanalyn qazýǵa uıytqy bolǵan. Onyń bastamasymen kóptegen halyqtyq murajaılar ashylyp, «Adyrna», «Altynaı», «Sazgen», «Sherter» óner ansamblderi uıymdastyryldy. Ózbekáli aǵanyń belsene atsalysýy arqasynda Júsipbek Aımaýytuly, Mirjaqyp Dýlatuly, Maǵjan Jumabaıuly, Shákárim Qudaıberdiuly esimderi týǵan elimen qaıta qaýyshty.
Osy jerde tarıhty azdap keıinge shegermekpin. Bul sheginis ótken ǵasyr basyndaǵy jastardyń basshysy Ǵanı Muratbaıuly esimimen baılanysty. Qazaqtyń ataqty óner maıtalmany Qurmanbek Jandarbekuly «Kórgenderim men kóńildegilerim» atty kitabynda qazaq jastarynyń 1925 jyly, Shymkent qalasynyń ortasyndaǵy baq ishine Ǵanı Muratbaıulyna eskertkish ornatýǵa sheshim qabyldaǵanyn jazǵan. Sonymen eskertkishke kerek qarjyny jınaý úshin úlken konert uıymdastyrylypty: «Meniń ánderimniń tizimin jaza bastadyq. Qazaq, qyrǵyz, ózbek, uıǵyr, túrkimen ánderin qosqanda, barlyǵy júz bir bolyp shyqty. Sol kúıinshe afıshaǵa «Qurmanbek Jandarbekuly 101 án aıtady», - dep án attaryn túgel jazdy». Kórermen kóp jıylǵan sol konert úzilissiz úsh saǵattaı júrgen. Konert barysynda sýyq sýsyn ishkennen ári qaraı án oryndaı almaı qalǵan ánshi aǵa sol kúni alpys segiz (68!) án oryndaǵan.
Másele sol konertte qansha ánniń oryndalýynda emes, kitapta Ǵanı aǵaǵa eskertkish ornatyldy ma joq pa, ol jaǵy aıtylmaǵan. Ol kezge men synshy bola almaımyn. Bunyń sebebin tarıhshylar barlaı jatar. Aıtaıyn degenim Ǵanı Muratbaıulyna eskertkish ornatyldy. Biraq kóp jyldardan keıin. Bul eskertkish qazir Ońtústik Qazaqstan oblysynyń ortalyǵy Shymkent qalasyndaǵy jasóspirimder men balalar saraıynyń aýlasynda tur. Biraq eń aldymen bul eskertkish qazirgi Táýke han dańǵyly men Baýyrjan Momyshuly atyndaǵy dańǵyl túıisetin buryshta ornatylǵan bolatyn. Bul eskertkishtiń jasalynyp ornatylýy úshin sol kezdegi oblys basshylyǵymen shaıqasyp júrip úlken kúsh jumsaǵan birden-bir tulǵa Ózbekáli aǵamyz edi. Bul istiń qandaı qıyn bolǵanyn aǵanyń «Taǵdyr taǵylymy» kitabynan oqı alasyzdar. Ózbekáli aǵanyń jankeshtiligimen iske asqan osy úlken is týraly estigen Qurmanbek Jandarbekuly jasy kelgen shaǵynda: «Men Ǵanı aǵamyzǵa eskertkish ornatylatynyna senip edim» dep jylaǵanyn ánshiniń balasy aıtqany belgili.
Qazaqta «Aıtpasa sóz atasy óledi» degen ataly sóz bar. Búgingi tańda Ǵanı Muratbaıulynyń eskertkishi birinshiden Ǵanı atamyzdaı azamattyń, ekinshiden Ózbekáli aǵamyzdyń rýhynyń aldynda uıat bolmaýy úshin eskertkish óziniń alǵashqy ornyna qaıtarylýy tıis dep bilemin.
Ózbekáli aǵamyzdyń Túrkistan kesenesi degende kóńili ózgeshe bolatyn. Reseıdiń qalasy Lenıngradtaǵy (Qazirgi Sankt-Peterbýrg – B.O.). Ermıtajǵa áketilgen taıqazandy elge qaıtarý úshin jumsaǵan kúsh-jigeri erekshe áńgime. Osy jerde 1972 jyly general Sabyr Raqymovtyń ulty qazaq ekenin dáleldep respýblıka gazetterine jarııalaǵan, Maılyqoja, Qulynshaq, Ergóbek, Mádeli, Molda Musa syndy jyr zergerleriniń muralaryn jınaýǵa búkil ómirin arnaǵan ákem, ǵalym Ásilhan Ospanulynyń Ózbekáli aǵamen jaqsy tanys bolǵanyn aıta ketkim keledi. Ákem kezinde Ermıtaj dırektory Pıotrovskııge hat jazyp, taıqazandy Qazaqstanǵa qaıtarý jóninde hat ta jazǵan.
Birde Ózbekáli aǵaı men ákem suhbattasyp otyrǵanda Qoja Ahmet Iassaýı kesenesi aıasynda áńgime bolypty. Keseneniń dırektorynyń sýyq qoldylaý ekenin baıandaı kelip Ózbekáli aǵa: – Áseke, osy rýhanı eskertkishke ózińiz sııaqty mádenıetimizdiń janashyry dırektor bolsa dep oılaımyn. Kelisseńiz qazir buıryq shyǵaryp beremin, – depti. Ákem Ózbekáli aǵanyń kóńilin qansha qımasa da, óziniń kóp jyldar boıy aınalysyp kele jatqan ǵylymı zertteýshilik jumysy bar ekenin aıtyp, ol kisiniń bul usynysyn qabyldaı almapty. Bul meniń ákem Ásilhan Ospanulynyń óz aýzynan estigen áńgimem.
Ózbekáli Jánibek óziniń kemshilikterin moıyndaı alatyn azamat bolatyn. «Sol kezde mádenıet mınıstri qyzmetine aýysqan Ilııas Omarovta bolyp, jalǵyz bıshini konkýrsqa qatystyramyn dep tartqan azabymdy pash etip, «biz qashanǵy fortepıanoǵa bıleı beremiz?» dep qatty-qatty sózder aıtyppyn.
Bul bizdiń sońǵy tildesýimiz edi. Keıin «Gúlder» ansambliniń tusaýkeserine aýrýhanadan alyp kelgende, qur súıegi qalǵan aǵamyzdyń «tiri arýaqtaı» bolǵanyn kórdik. Qaıran aǵanyń ábden aýrý meńdep, kóz jumar shaǵy qalǵanda, kóńiline keletin sózder aıtqanymdy eshqashan da keshire almaımyn». Ó.Jánibekuly aǵamyzdan úırenetin bir bir úlgi bolmaǵan nárseni bolmady, dep te aıta alatyny. Osyndaı bir áńgime ataqty ánshi Roza apaıǵa baılanysty. Ózbekáli Jánibekuly esteliginde: «Teledıdarda bolǵan áńgimede Roza Baǵlanova: «Men Shámshige ataq surap, Ózbekáli Jánibekovke talaı ret barǵan edim», - degendi aıtty. Men Roza apaıdyń tikeleı osy máselemen maǵan kelgenin kórgen emespin. Ol kisiniń Ázıdolla Esqalıev jóninde aqylashylyqqa júrgenin bilem. Shámshi jóninde ótimdi pikir aıtqan Ermek Serkebaev bolǵan edi». Aǵanyń bul sózi ózi jáne áńgime bolyp otyrǵan ánshi apanyń kózi tirisinde 1996 jyly jaryq kórgen kitapta basyldy.
Aǵa týraly bir áńgime barysynda aıtyp jetkizý múmkin emes. Ol kisi týraly bilý ár qazaq adamyna abyroı dep bilemin. Eger Ózbekáli aǵa týraly kóbirek bilgińiz kelse ol kisiniń «Qazaq ulttyq qolóneriniń mádenıeti», «Jańǵyryq», «Ýaqyt kerýeni», «Jolaıryryqta», «Qazaq kıimi», «Ejelgi Otyrar», «Taǵdyr taǵylymy» atty kitaptaryn oqyńyz.
Bala kezimde ólimniń bar ekenin bilgenimde «Jaqsy adamdar uzaq ómir súretin bolsa, al jamanshylyq istegender qysqa ómir súretin bolsa ǵoı» dep armandaıtynmyn. Ózbekáli aǵadaı búkil halqymyzǵa úlgi bola bilgen tulǵa týraly oılaǵanda balalyq shaǵymdaǵy osy bir armanym esime túse beredi...
Qazaq syılaǵan adamdaryn ıgi jaqsy dep ataıdy. Ózbekáli aǵadaı ıgi jaqsy, naǵyz ultjandy azamat bolatyn.
Berdaly OSPAN.
"ADYRNA" ulttyq portaly.
