Qazaq qarasözınıŋ qūnaryna boilaǧan köşelı qalamger, ūstaz, äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetı, jurnalistika fakultetınıŋ professory, käsıbi jurnalist Käken Qamzinnıŋ "Jasandylar mekenı" şyǧarmasyn nazaryŋyzǧa ūsynamyz, qadırmendı oqyrman!
JASANDYLAR MEKENI (Äŋgıme)
Qūdanyŋ qūdyretı, saitan alǧyr, bızdıŋ aiaqtyŋ da baspaityn jerı joq. Aqyldyŋ kenı basymda emes, ekı tabanymda ma, qalai özı? Bet auǧan jaqqa jetelei beredı. Mynauymyz – älgı künbatys oramyn buyp alǧan baiaǧy Tastaǧymyz ba? Äste tanymai qaldym. Osynyŋ özı anau jyldary alys-berısı ädepkıleu, ūzai ketse, on somnyŋ mülkıne sylqiia toiynyp, alaqanǧa şart-şūrt tükırısken qarataban sauda alaŋy emes pe edı. Ekı attam jerdegı aǧaştan qiylǧan ejelgı restorasiiaŋ qaida? Izım-ǧaiym. Qol sozymdaǧy «Qyzyl tu» plastmassa oiynşyq zavodyŋyz älde bank, älde Altel, älde lombard, älde sän atelesı me, äiteuır, älem-jälem bırdeŋe. Zerger balǧasyndai bırqalypty tyq-tyq etıp jatqan tramvaiyŋ men şoiyn jolyŋ qaida? Sız tanymas, sızdı elemes beimaza şahar, ekı iınınen demalǧan bögde audan, bezek qaqqan beitanys jandar. Ony aitasyz, sauda-sattyq sauyp jürgen baqalşy-bazarşylardyŋ özı baiyrǧy, jyǧa tanys şyraiynan jūrdai. Ne derıŋız bar, sol qaptaldaǧy jaimalarda qūstyŋ sütınen basqasynyŋ bärı iın tıresıp tūr. Oŋ jaǧyŋyzdaǧy pavilondarda – köksegenıŋızdıŋ myŋ bır türı, million bır nūsqasy. Ekı-üş millimetr qūryş būranda kerek pe, äneki; üi-jaiyŋyzǧa boiau-soiau qajet pe, mıne, jatyr; yşyqynyp-küşengen neşe türlı zyr-zyrǧa zärusız be – maŋdaiynan şertıp ala berıŋız. Kök jüzınde qydyrystap bara jatqan qazbauyr būltty jetelep kel deseŋız de, marhabbat, dep qarap tūrady jaima tauar ielerı. Qoi dep jatqan pende joq. Ana Töle bi köşesıne eŋkeigen jaǧy – gül baǧynyŋ naq özı. Bazardyŋ anda şap, mūnda kel quaiaqtary şahar jūrtşylyǧynyŋ düriia köŋılın jelıktıre-jelpındıre, hoş iıstı floranyŋ ondaǧan türın jainata jaimalap tastaǧan.
- Şyraǧym, myna rauşanyŋ qanşadan özı? Baǧasyn jazyp qoimaisyŋ ba? - dep jatyr qasymnan «pardon, pardondap» janai ötıp bara jatqan jıgıt aǧasy. Işımnen keşırıŋız dese, ışı kebe me, älde bylaiǧy jūrtqa köşelılıgın aŋǧartqan syŋaiy ma dep tyrysa qaldym.
- Tek sız üşın bäsın tüsırıp bereiın. Qyzyl rauşannyŋ bır taly bır myŋ bes jüz, Gollandiiadan aldyrttyq, sızge myŋ teŋgeden.
-Şyraǧym-au, özımızdıŋ raihanymyz qaida? Qaptap tūruşy edı. Ne bop barady özı!? Şıp-şıkärnyi dünienı qusyrǧan, zatyŋdy ūraiyn, ana bliadanosestıŋ ürım-būtaǧy ǧoi. Jaraidy, bes talyn orai sal. Äi, toqta, toqta, mynauyŋnyŋ iısı qaila? I-ı-m-ı-p. Dym joq.
- İıstı qaitesız, aǧasy. Sorty sondai. Onyŋ üstıne Niderlandtan ölıp-talyp jetkenşe, gül tūrmaq şou-biznes jūldyzyŋyzdyŋ pūşpaǧynda da iıs qalmaidy. Diffuziia. La vie a une couleur différente, des odeurs différentes.
Men tek tūrmai myrs ete tüstım. Osy küngı saudagerler myqty-ei: düdamal biznestı de, qarapaiym fizikaŋdy da tyrdai jalaŋaş qylyp şeşındıre salady. Fransuzşaŋdy da ūryp tastaidy.
Beitanysym taiyp jyǧylardai taianyş ızdep jan-jaǧyna apalaqtai qarady. Menıŋ üstı-basymdy bır şolyp öttı. Jüzınde otyz minut būrynǧy «pardonynyŋ» ızı de qalmapty. Ne deiın, tılım jetkenşe tüsındırıp jatyrmyn. Qaita, şükır deŋız, bes-alty jyldan keiın onlain iıstı mıse tūtasyz. Myna ınıŋız tırşılıktıŋ tüsı basqa, iısı bimälım deidı.
- E-e, sol ǧana ma. «Alataudyŋ ūşar basynda otyryp äuliesınu – oŋai, bazarly
jerde şeneunıkşe şıkıreiu – beiädeptılık» degen osy. E-e, a-a, būnyŋ bärın qaidan bılesıŋ, osyndaǧy saudagerlerdıŋ dilerı emespısıŋ, däl osy jerde sendei bır jalbyrşaşqa jolyǧarymdy ışım sezıp edı. Bylai taman jürşı. Araq ışesıŋ be özıŋ?
Qyzyl gül qūşaqtaǧan adam «sızdı» qoiyp, bırden «senge» köştı, ejelgı tanysyndai bılegımnen myta, üiırıp äketıp barady.
- Oŋbaiyn. Tatyp almaimyn.
- Zatyŋ naşar jıgıt ekensıŋ.
- Äu, aǧasy, būnyŋyz qai sasqanyŋyz, aibym ne?
- Işpeitın adamdy suqanym süimeidı.
- Jastau kezımde tübın tüsırgem. Bertın kele qoiyp kettım.
- E-e, solai deseişı. Qoimau kerek edı. Qoiyp ketkender – zoryǧar jerın däp basa
almaityn milauyttar.
- Al özıŋız jüz grammǧa qalai qaraisyz?
- Atama. Tatyp almaimyn. Bıraq börtıŋkırep jürgen kısılerdı keremet jaqsy körem.
Aqköŋıl, aqpeiıl, aqjarqyn. Edıl men Jaiyq. Menıŋ atym Danyşpan. Özıŋ şe?
- Bız be, bız Rumi degen qazaqpyz.
- A-a? Ru-ru, Rumi? Oralman emespısıŋ?
- Joǧa. Osy jerdıŋ qazaǧymyn. Myna saualyŋyzda astar bar siiaqty.
- Jo-jo, eş podtekst joq. Jäi, atyŋ da, şarfyŋ da, şläpıŋ de bırtürlı eken.
Menıŋ atymda ne şaruasy bar-ei, özınıŋ jekemenşık esım-soiy oŋyp tūrǧandai. Degenmen ışım qylp ete qaldy. Myna kısınıŋ boiynan ūşyp-qonǧan qiial-siialǧa dem salar bır şalyqtyŋ elesı jylt etkendei me özı. Osy künı keşeler ǧana gastrolden oraldym. Täjık jamahiriatynyŋ Duşanbesınen. Älde telearnalardyŋ bırınen körıp qaldy ma? Äi, qaidam, būndai kısıler kök jäşıktıŋ maŋyna äke deseŋ de jui qoimas. Degenmen jatyŋ tügıl jaqynyŋ bılmestı tüisıgımen tap basyp tūrǧanyn qaitersıŋ.
Qoişy sol, ne aitary bar, özın ekı orap alatyn menı şyr ainaldyryp, äketıp barady. Bastabynda qaltaqaǧar-şipach şyǧarsyŋ-au degenmın. Beker-au, tegı. Üidegı şalaqazaq bibımnıŋ: «Saǧan Milan ne, Rio ne, Parij ne, London ne, Almaty ne, bon vivant oqşaş iskliuchitelno özıŋnıŋ zadnisaŋa prikliuchenie iskat itäsıŋ bit», - degen sözın ädette ärıden qaǧyp tastamai, berıden maqūldai salamyn. Äiel zatymen täjıkelesıp ne opa tabasyŋ. Al, ışımdı äste bermeimın, önerken adamnyŋ qylyǧy kädımgı zinaqor tırşılıgınen ne aiyrmaşylyǧy bar dep salamyn. Osy qaisymyzdyŋ tūŋǧiyǧymyz adamilyǧymyzben auyz jalasyp jatyr? Är ūŋǧydan keu-keulei kep, tu-tu tüpkırıŋnen ūia salǧan qaŋǧybas-qaŋǧalaqtyŋ bärı RAS şırkınnıŋ özı me eken. Būdan basqa da syrtqa şyǧarmas ūtqyr uäjım törımde tögılıp tūr: jürgenge jörgem ılıger me eken, bälkım, būl kısınıŋ bır-ekı hromosomy artyq şyǧar, aŋysyn aŋdap baǧaiyn.
Tüpkı oiym özıme aian. Ynjyq emespın, äuestıgım basym, täuekelşılmın desem de jarasymdy. Özımızdıŋ konservatoriia professory Tölepbergen Äbdıraş aǧamyz qolyma dirijer taiaqşasyn alǧanda, on segız myŋ ǧalamnyŋ taǧdyry öz qolymda tūrǧandai örşelenem, o dünie men bū dünienıŋ mejesın tas-talqan qylyp jıbergım keledı deuşı edı. Al, men baiqūs basqa älemge nesın jaltaqtaiyn, öz büiırımdegı alapat pen bylyq jeterlık deimın. Azap servisıne baryp maŋdai tıreimın. Äiteuır, körıngenge jūǧysa ketudıŋ ony-mūny syltauyn tabudan basqa ne deisız. Üiırsekpın. Ol, ras. Sener dosyŋ, arqaǧa qaǧar jan joldasyŋ bolmaǧan soŋ, süitpei qaitesıŋ. Drama artisı de, suretşı de emespın topyrlaǧan tobyr ışınen obraz qaǧatyn. Myna qamşynyŋ sabyndai qysqa ǧūmyrymda jüz adamnyŋ tırşılıgın keşemın, jüz adamnyŋ qai-qaidaǧysymen bırge tuamyn, bırge ölemın. Jan dünieŋnıŋ alaqūiyn bezegınen, alasapyran aranynan araşalar ne deisız ǧoi? Ol baǧzydan belgıl – ajal ǧaiyp, taǧdyr ǧaiyp. Bıraq bız syqyldy piano mamanyna da tap osyndai obrazdar jinaǧy kerek-au, sırä dä. Ärırekte kün keşken ūly däulesker muzykanttar söi deitın. İä, sonymen būl būldyryqtan nesıne sekem alam, qalta toly aqşam joq, jaiylyp jatqan jaǧdaiym jäne joq, sonan soŋ ǧoi emın-erkın qatarǧa qosylyp kele jatqanym.
Sol, iä, qadamymdy erıne sanap kele jatyrmyn. Künıne on myŋ qadam jasau kerek deidı bılgışter. Eseptep kelem. On, on bes. Jiyrma... Qadam emes endıgım. Qol jaiyp otyrǧan qaiyrşy sany. Tap-taza, şetınen körmege qoiardai jūtynyp otyr. Jadap-jüdegen eşqaisy joq. Äneki, mülgıgen säbiın aldyna taŋyp alǧan syǧan kelınşegı jür zyr qaǧyp. Äne-mıne degenşe menıŋ qolyma jarmasty kelıp, odan keiın Danyşpan aǧamydy şyr ainaldyrdy.
Tabiǧat pen taǧdyr yŋǧailas dep jatyr äneki. Däkeŋ alaqan aşuşy kelınşektı janyna jolatar emes. Aulaq, ärmen ket dep jür. Myna jaqqa da qarap qoiamyn, baiannyŋ da, saksofonnyŋ da sandyqşasy – tiyn-teben jinaqşasy. Qolma-qol bank. Mūŋǧa batyrar, mūzdaǧyŋdy erıter kertolǧau da, alpysynşy-jetpısınşı jylǧy jelkıldek hittar da osynda. Skripkaŋ da, baianyŋ da, saksofonyŋ da äudemjerlete syzyltady-ai kelıp. Äuezı qaiyr-şaiyr dämeden görı ötken kündı aŋsau ma, keşegımen qoş aitysu ma sabazdaryŋnyŋ? Et jüregıŋdı ezedı, syzdatady kelıp, syŋsidy kelıp. Tılenşı demekşı. Osyndai ärı jüdeu, ärı teperışteu körınıstı London, Berlin, Niu-Iork köşelerınen de talai körgenmın. Bıraq Almatymnyŋ adamy ǧana emes, qūstary da süramşaqtyqty käsıp qylyp alǧan ba dep qalasyŋ. Adamynan jūqqan-au, şamasy. Är aialdamany iemdenıp, är jürgınşınıŋ soŋyŋnan jorǧalai bezek qaqqan kögerşınderdı aitamyn. Suyqtorǧailaryŋ ol – anau. Tūsauyn üzerdei. Eseptep kelemın. Ölşep qoiǧandai, är on bes metr saiyn – bır-bır qaiyrşy. On bes şaqty. Menıŋ közım osylar qataryn terıp kele jatqanyn aŋǧara qoiǧan Danyşpan aǧamyz:
- Būlar marginal da, liupmen de emes, şaǧyn biznes ökılderı, - dedı.
- Aǧa, keşırıŋız, sızben selfi jasauǧa bola ma? – dep ūşyp türegeldı qara közäinegın
jalmajan şeşıp tastaǧan ärı zaǧip, ärı saksafonşy biznesmen.
- Qaisymyzben? – dedım sasqalaqtap.
- Sızben, - dep menı nūsqady. Jazbai tanyp tūr. Bas izei saldym. Menıŋ myna qūryp
ketkır tanymaldyǧym kımge därı, özıme de, özgege de bereke bere qoimas. Sonan soŋ deimın de: osy tanysaŋ da, tanymasaŋ da bıreudıŋ qasyna tūra qalyp suretke tüsıp qalu ne ǧadet? Erterekte qatar oqyǧan bır sumaqai ärıptesım eŋ qūryǧanda tarih betınde östıp qalu kereu deuşı edı.
- Mynalar senı qaidan tanidy, bır gäp bar-au, ä? Ana syǧannyŋ qatyndau kelınşegı senıŋ appaq alaqanyŋdy ärı syzǧyştap, berı syzǧyştap tūryp aldy ǧoi. Ne tapty?
- Qai bır gäp deisız, mana özıŋız aitqan şliapanyŋ kesırı ǧoi. Būlar basqa emes, bas kiımıŋe qaraidy. Myna syǧan qyzyna sız de mübäräk sausaǧyŋyzdy ūstatsaŋyzşy. Bal aşyp bersın.
- Aulaq jürsın. Bal aşyp berem dep köz janary ışı-syrtyŋdy tergen būl
jytqyrlar bütkım energiiaŋdy syǧyp alady. Sözı satuly ǧoi bätuasy arzan haiarlardyŋ.
- Onda men sızge myna bır öleŋdı aqysyz-pūlsyz, tegın bereiın:
San oidyŋ sanamda köp saualy bar,
Qaŋǧybas – kezbe tırlık maǧan ūnar.
Almaty qanşa jūmbaq bolǧanymen,
Arbat dep atalatyn alaŋy bar.
Qajytqan qaiqaŋ ömır, üi tırlıgı,
Köremın esalaŋ men «süikımdını».
Mūnda bar alastaityn syǧan äiel,
Mūnda bar muzykanyŋ siqyrly ünı.
- Jön-aq eken. Bızdıŋ bozbala kezımızde Almatynyŋ Arbaty basqa tūsta edı. Ne
derıŋ bar, bastyŋ aiaqqa, aiaqtyŋ basqa şyqqan zamany ǧoi. Bas demekşı, sabanşaş üş qyzym bar edı, qazır üşeuı üş jaqta. Bırı İzrailde, bırı Türkiiada, bırı Avstraliiada. Bärı otbasyly. Jatqa ketken jatbauyr. Küieubalalarymyzdyŋ bırı joiyt, bırı türık, bırı aǧylşyn. Ne deiın endı. Öz qolymyzdan ūzattyq. Köregen äielım däl osylai bolaryn künı būryn bılıptı-mys. Jıbermeiık, bermeiık, kese köldeneŋ jatyp alaiyq desem, jazymyştan ozymyş joq, aldyn ala şotqa qaǧylǧan Jasaǧan iemnıŋ algoritmı dep boi bermedı. Jienderımdı älı körgem joq. Būl da Qūdaidyŋ būiryǧy, jaratqannyŋ ūiǧarymy şyǧar...
Aŋdap kelemın, Danyşpan aǧamyzdyŋ monology özımız bıletın jön-joba, qyŋyr-qisyqty qiystyrudyŋ ainalasy. Bırde oiǧa, bırde qyrǧa tartady. Ezılu de emes, qamyǧu da emes. Jalyǧu, söz jamylyp damyldau. Maǧan salsa, ūzaq-sonar toryǧuyn montajdap tastar edım. Laǧmandai sozylǧan aǧyl-tegılın tıle-tıle salmasqa ne? Tıptı fermata qoiyp jıbersem de bolar edı. Degenmen böten de bögde sözdı elegen de sauap, är tırşılık iesınıŋ arǧy-bergı zary ūǧar kökeige, tyŋdar qūlaqqa zäru. Menıkı de sol nietten basqa ne dersız?
- Eskırgenımdı, tozǧanymdy sezbeppın. Qyzdarym bar dep, maldanyp jürıp-
pın. Jūrtta qalǧanymdy, oqşau otyrǧanymdy osy künı anyq bıldım. Bıraq özımdı asa baqytttymyn degım keledı. Oiǧa alǧanymnyŋ köbın tiianaqtadym. Oryndalmai qalǧany bolsa, ol da jaqsylyq. Basqalar qolǧa alsyn. Bärın kördım. Aşyny da, tättını de. Odan artyq ne baqyt kerek. Tıptı jalǧyzdyqtyŋ özı maǧan şapaǧat bop körınedı. Baq pen sor qatar jüredı. Ekeuınıŋ qol ūstasyp kele jatqanyn özıŋ de baiqamai qalasyŋ. Jaman syryn aitam dep, şyny aitady. Tüsımde ömırı aiaq baspaǧan Avstraliiany körem. Ylǧi qaltaly kengurudy bır üiır dingo tyrqyratyp quyp bara jatady.
Buynym qūryp, öne-boiym dır ete tüstı. Endı şynymen seskeneiın dedım. Sezdı me, aŋǧardy ma myna kısı – bılmeimın, eŋsemdı dereu tıktep aldym. Ǧajap-au, ǧajap. Osy tüneu künı ǧana Okeaniiany, Jaŋa Zelandiia, Avstraliiany şarlap qaitqanmyn.
- Änebıreu kölıkjuymnyŋ qasyna taiap baryp söileseiık, - äjım aiǧyzdaǧan
köne trotuarla qaptaldasa qadam basqan menı Danyşpan aǧamyz jäne sözge tartty. - Sovremennaia fizika, biologiiadan habaryŋ bar ma?
Men ne deiın, aǧymnan jaryldym.
- Mekteptıŋ ainalasy ǧoi bızdıkı. Akustikaǧa eptegen jaqyndyǧymyz bolmasa.
- Özıŋ paraşiutpen sekırıp kördıŋ be?
- Qūdai saqtasyn. Arly-berlı ūşaqpen sandalys qoi bızdıkı. Özıŋız şe?
- Men de özıŋ sekıldımın. Biıktıkten zäre-imanym qalmaidy. Qorqaqtyŋ tap özımın.
Jer üide tūramyn sondyqtan. Degenmen bısmıllä, rahman rahim dep baiqap köru kerek edı. Eksperiment jasap. Al, şahtaǧa, jer astyna tüsıp kördıŋ be? Qūldilap kep ketesıŋ. Odan qoryqpaimyn.
- Esesı bır emes pe?
- Jo-o-o, tömenge syrǧu oŋai. Alqynbaisyŋ.
- Al, köterılerde şe?
- İä, onysy bar. Degenmen jer betı şapaǧatty emes pe. Ǧaryşkerler de özı bauyr basqan planetasyn saǧynbai ma? Osy Adolf Butenandt degen kısını bılemısıŋ?
- Onyŋyz kım edı taǧy?
- Nemıs biohimigı. Feromon qūbylysyn aşqan. Mäselen, toribon degen feromon
ürei tuǧyzyady. – Danyşpan aǧamyz bet-jüzımnen äldene tapqysy kelgendei süzıle qarady da basyn şaiqady. – Menıŋ körıpkelım osy joly mült kettı-au deimın, maǧan jolyǧar jıgıt sen emes syqyldysyŋ. Boiyŋ men sausaǧyŋ ǧana ūzyn. İä-au, otyz jyl boiy otyz ǧasyrǧa jeterlık keşelerdı tärbielep şyǧaryppyz.
Myna kısınıŋ esı dūrys pa özı. Söz saptasy ala-qūla, qarajaiau logikadan da tym aulaq. Bırese araqty, bırese desanturany, bırese şahtany, bırese biohimiiany maŋailaidy. Özıme aian, universumnan tym alyspyn, tehnar emespın. Menı tap bır testen ötkızerdei nesıne sonşa taqymdaidy. Onda men de qyrqa şalyp köreiın. Ne bolsa, ol bolsyn. İyǧyma tüsken qobyra şaşymdy sılkıp tastadym da:
- Sız osy älgınde rahman rahim dedıŋız-au, Rahmaninovty jyǧa tanityn şyǧarsyz ? – dedım sausaǧymdy şytyrlata.
- Tanyǧanda qandai. Sol köşede tūramyn. Ata jauymyz qalmaqpen aiqasta aty şyqqan halyq batyrynyŋ özı emes pe?
Basymdy izei saldym, maqūldady demeŋız, qarsy jolyqqan köztanysqa özımşe ıltipat bıldırgenım. Aǧamyz ekı qolyn erbeŋdetıp, sampyldap keledı.
Büiırı toqtau ekı sary mäşine jylansyrt asfalttyŋ buyn būrqyrata, qaraqoşqyl köşenı kölkıldete yşqyna öte şyqty. Anadai jerde qyzǧyltym keudeşelı äiel-erkek sälefitter saqalyndai ūipa-tūipa, qalyŋqylau gazondy elektroşalǧymen oŋdy-soldy jadaǧailap jatyr. Ainalany aŋqyǧan kök iısı buyp barady. Sony meŋzei iek qaqqan Danyşpan aǧamyz:
- Būl kök pe, täiırı. Qūryp ketsınşı. Kök şalǧynnyŋ töresı bızdıŋ Qarlyǧaş
pen Üşqaiyŋda ǧoi. Jantaia ketseŋ, sölı men nılı bytyradai atylady. Saumaldyǧyn aitsaŋşy, auzyŋa salyp kep jıberseŋ, tartar kese qymyz sımırgendei būlǧaqtap qalasyŋ. Aitpaqşy, myna baiy ölgen qatyndardai şaşyn jaiyp jıbergen qyzdardy osylai bır küzer me edı. – dep jıpsıgen maŋdaiyn kögıldır şytymen bipazdai sipap öttı. – Oi, jalǧan-ai, jastyq şaqtyŋ qalǧan-ai. El-jūrtty esıme alsam, typ-tymyq, tūp-tūnyq aspannan şılde ortasynda jer betıne üŋıle qalǧan, sūqtana qadalǧan trilliondaǧan şaşyrandy köz aldyma kele qalady. Qol sozymda ǧoi, qol sozymda. Sol samsaǧan jarqyrauyq kvazarlar men pulsarlar ǧoi menı osy araǧa jıpsız bailap tastaǧan. Äitpese baiaǧyda Perudegı «Täŋır qaqpasy» nemese Şıri-Läŋkä hramdary qaidasyŋ dep, tartyp keter em.
- Kökesı-au, ol jaqta da jūldyzyŋyz sairap tūrǧan joq pa? – deimın aǧamyzdyŋ qosarly pıkırın onşa jaratyŋqyramai.
- Sairauyn sairap tūr ǧoi. Bıraq ünı basqa, tılı basqa, düzı basqa. Jatpen ädette alystan syilasqan jaqsy. Materialister eş jaŋylmai taratyp beredı, adam o düniege, oi boilamas, qiial jetpes keŋıstıkke attanǧanda jiǧan-tergenınıŋ bärın ala ketpeidı. Al ömır boiy oqyǧan-toqyǧany, ruhani qazynasy, bılım-bılıgı qaida qalady? Qanjyǧasyna bailap kete me? Kımge aian? Saǧan sonyŋ şet jaǧasyn körsetsem be deimın. Zerdelı androidtar arqyly sol qazynany bū düniede qaldyrǧym keledı. Bır esepten el-jūrt saǧynyşyn basyp jürsın. Men de sonda ana jäudıregen jūldyzdardai şyrqau töbeden külımdei qaram tūrarmyn...
Kölıkjuymnyŋ maŋy yǧy-jyǧy. Satpaq-satpaq avtomobilder mamyrlai kırıp, maŋǧazdana şyǧyp jatyr. Jyp-jyltyr, ömırı kır-qoqys jūǧyp körmegendei. Bes qaqpanyŋ ezuınen koka koladai bırde qabaryp, bırde jūqarǧan aq köbık bırde jylt etedı, bırde qylt etedı. Şūbyrǧan sılekeiı kök aidynda būlǧaŋdaǧan alabūǧanyŋ qanatyndai qūbylady. Ekı közım juynyp-şaiynuǧa yntyq syŋsyǧan, bebeulegen – mersterde, ekı qūlaǧym – Däkeŋnıŋ lebızınde.
- Tūrmystan taryǧatyn jaiymyz joq. Jaǧdaiym şükır. Öz basym jasandy zerde problemasymen ainalysam. Jasandy neiron jelısı tehnologiiasyn jobalaumen şūǧyldanam. Äielımnıŋ otyrysy anau şatyr astynda bal aşyp. Qazır özıŋ köresıŋ. Qazaqşa aitqanda, qylyǧy mal tabu emes. Aiasyn, müsırkesın dep otyr. Būl da özın özı jeudıŋ, jazalaudyŋ täsılı me dep qalamyn.
Danyşpan aǧamyz menıŋ şalşyqtai saiazdyǧyma, aiyqpas mänjubastyǧyma anyq közı jetken bolu kerek, är sözın, är ūǧymyn qaita-qaita şegelei tüsıp, şaradai basyma ezıp qūiyp jatyr. Menen ne qairan, örısı basqany qanşama özımsınıp, qanşama örge süireseŋ de öz partiturasynan, öz orkestrovkasynan qaidan airylsyn. Bıraq qyzyq köremın, tyŋ lep, būryn eşqaşan qūlaǧym şalmaǧan äuen sorabyna tüskendei eleŋdep kelemın.
- Sen bılesıŋ be, adam balasy zaman köşınen qalyp qoiudan jaman qorqady. Sodan keiın ǧoi san türlı ädıs-aila oilap tauyp jatqany. IT – sonyŋ bırı. Ol da bır ötpelı dünie, zaman sänı. Aitpaqşy, jaqynda bır ǧylymi konferensiiada baiandama jasadym. Konferensiia degenımız – qyp-qyzyl şataqtyŋ özı. Mysalymdy ziialylardyŋ oi jarysyna qūrdym. Aitqanym mynau: jalpaq jūrt aldyna şyqqan Mūsa paiǧambar dünietanym ana jaqtan kelmek dep, sūq sausaǧyn kökke tıreidı. Süleimen paiǧambar atyp tūryp, barlyǧy basta deidı. Al, Aisa paiǧambar bärın jürekpen sezınu kerek deidı. Karl Marks barlyǧy toqtyqqa bailanysty dep, qarnyn sipaidy. Zigmund Freid degen päleŋız bärı erkek pen äiledıŋ qarym-qatynasyna kelıp aialdaidy dep, kındıgınıŋ tömen jaǧyn nūsqaidy. Bız şaşbauyn köterıp jürgen älgı Albert Einştein düniedegınıŋ bärı salystyrymdy dep, tılın şyǧarady. Baiqap otyrsyŋ ba, myna danyşpandardyŋ bärı evrei. Osy kezde älem sahnasyna qazaq, myna men şyǧa kelemın de bärı konvergensiiaǧa, bırın-bırı tüsınuge, bırınıŋ joǧyn ekınşısı toltyruǧa, bırımen-bırı üilesımge bailanysty deimın. Osy feierverkımdı jarq etkızgende, qol soǧyp otyrǧan köpşılık sylq ete tüstı. Qalai eken, ä? Ädei süittım. Analardy jaryp jıberdım. Körsın, bılsın. Kım myqty bop şyqty? Qatyrdym ba, qatyrdym!
Osy joly Däkeŋ jan-pendenıŋ bärınıŋ boiynan tabylar mardymsu men kölgırsudıŋ auylyna baryp qaitty-au deimın. Onysy öz jaiynda qalsyn, adam balasynyŋ bärınde bar kınärät. Būl kısınıŋ öz tüiınıne deiıngı tämsılın bır-ekı jerde qūlaǧym şalǧan. Esebı, ana jyldary maǧan Bill Evans aitqan bolu kerek. Bıraq öz eldesımızdıŋ myna airyqşa kılt būrylysyna, tosyn qonymyna tıptı täntı bolyp kelemın. Äŋgımesıne iä senerıŋdı, iä senbesıŋdı bılmeisıŋ. Kökeiımde san sūraq. Öz basym osy künge deiın mynadai myqty qazaqty bılgen de, estıgen de emespın. Bırınşı ret körıp tūrmyn. Men siiaqty naqty pänderden eş habary joq beişarany aq joldan taidyrar apalaq-sapalaq pa, jaratqanym-au? Qaidan jolyqtym, qaidan jolyǧa kettı? Faust pa, Mefistofeldıŋ özı me älde? Mistifikator ma tūtqiyldan tap bergen? Būl kım özı?
- Ana Ziialylar üiıne anyq közıŋ jetıp tūr ma? Sonyŋ bırınşı qabaty kabare, al sonyŋ astynda taǧy ekı etaj bar. Jynoinaq pen ǧylymnyŋ būt aiqastyruy. Odaq taraǧanda sol ǧimaratty alyp qaldym. Öz zerthanam. Qasymda bes-alty şäkırtım bar. Germaniianyŋ Saarbriukkenındegı ǧalymdarymen bırlese otyryp tamaşa jobany bastap kep jıberdık. Nätijesı keremet. Ol araǧa eşkımdı maŋailatpaimyn, syǧalatpaimyn. Qūpiia. Jaŋa özıŋe aitqan konferensiiada da tek videosyn körsettım. Menıŋ sujaŋaşyldyǧym haqyndaǧy şe? Tiusso hanymnyŋ balauyz müsınderı adamǧa ūqsas, bıraq ündemeidı, qozǧalmaidy. Al menıkı tıl qatady, kommuniksiiaǧa beiım, adam syqyldy aiaq basady. Iаǧni, ötken şaq, osy şaq, keler şaqtyŋ basyn qūrap otyrmyn. – Danyşpan aǧamyzdyŋ bır sözı kökeiıme qonsa, ekınşısı bızdıŋ älemnen tym jyraq jatqan sekıldı. Menı qoltyǧymnan demei bazar ışındegı temırmen qaptalǧan qoimasyna kırgızdı. Syrty jūpyny sarai, ışı han saraiyna bergısız. Mūntazdai. Bır qabyrǧada tūtastai teleekran,– äzırge üşeuıne ǧana jan bıtırdım. Qarabaiyr, primitiv kiber emes. Soverşenno tarihi tūlǧanyŋ tap özındei. Qalǧandary taǧdyr-talaiyn kütıp otyr. Onşaqtysyn tızıp qoidym zerthanama. Atap aitsam, alystan aty kelgen äl-Farabi, äl-Horezmi, Niuton, Tesla, Einştein, Sätbaevtar. Odan keiıngı qairatkerlerdı jäne köre jatarmyz. Gumanitariiler äbden ırıp-şırıtken myna dünienıŋ tänın tek tehnokrattar ǧana sauyqtyrmaq. Nanotehnologiia ǧana örkeniet köşın ılgerı bastyrady. Sen, baiqap kelem, älı ärı-särısıŋ osy kım degendei. Kümänıŋ köp. Keseldene ber. Aityp-aitpai ne kerek, saǧan özıŋ tanityn bır kısını tanystyraiyn. İä, tanysty tanystyraiyn. Äne kökten tüsıp keledı. – dep kompiuter monitoryn jarq etkızdı. Sıleidım de qaldym. Közboiau ma mynau, gologramma emes pe? Ekı közımdı uqalai qaita-qaita qaradym.
- Aǧasy, Şoiynqūlaqty köşırmelep jatqan joqpysyz? – dedım äzer tılge kelıp.
- Onyŋ kım? Men ondai ǧalymdy bılmeimın.
Baspaldaqpen tömen tüsıp kele jatqan ūzyn boily adam:
- SK-nyŋ ǧimaǧaty öǧtenıp ketken be? Qap-qaǧa. Almatyda ne bop jatyǧ özı? – dep
bızge oŋ qolyn kötere sälemdestı. Jüzı jyly. – Al, men ǧūqsat etseŋızdeǧ, oǧnyma baǧyp jaiǧasaiyn. Bıǧaq menı közı alaq-jūlaq etken ana alaiaqtan aulaq otyǧyzyŋyzdaǧ. – Sausaǧynyŋ ūşymen eskalatormen jer astynan şyǧyp kele jatqan bıreudı nūsqady. Onyŋ jäi kele jatqan joq:
- Osy qazır kez kelgenıŋdı qolyŋnan jetektep türmege tyǧa salamyn! – dep aiǧaiǧa basyp keledı. Jym boldym. Jüregım atqaqtap kettı.
- Ras, Danyşpan ekensız. Ǧylymi äleuetıŋız asyp-tögılıp jatyr. K-k-eremet, äbden
tänttı ettıŋız, - dedım tılım kürmele. Ön-boiymdy suyq ter basyp kettı. Oryndyqtyŋ şalqalyǧy bolmasa, sūlap tüser me edım, qaiter edım. Menıŋ osy bır sätkı qūlaq küiımdı känıgı dirijerdai qaǧyp alǧan danyşpan ǧalym qapsyra qūşaqtap, jerde jatqan şliapamdy qaǧyp-sılkıp basyma kigızdı.
- Ras, men ǧasyr geniiımın. Oǧan dau joq. Bıraq menıŋ aitpaǧym mülde basqa. Jaratqan iemmen bäsekelesu taǧy oiymda joq. Erte me, keş pe – bärımız myna jalǧanmen qoş aitysamyz. Qūdaidyŋ qoŋyrauy soǧylady. Basqaşa aitqanda, Jazmyş degen qūqai qūiryǧymyzdan bır-bır teuıp myna jaryq dünieden aidap şyǧady. Men de qarap qalmaiyn dep, osylaişa jazymyştyŋ betıne bır tükırgım keledı. - dep jüzıme tesıreie qarady. - Bügın barmyz, erteŋ joqpyz. Topyraqqa ainalamyz. Ülkender aityp jatady artyŋda jaqsy söz, ǧibratty önege qalsyn dep. Qazır foto, audio, video bar. Al men kädımgı közben körıp, qolmen ūstaityn, şüiırkelese alatyn intellekt jasap jatyrmyn. Şoşityn, üreilenetın däneŋe joq. Babalarmyz būryn suretke tüsuden sekem alatyn, quyrşaqtyŋ közın şūqyp tastaityn. Kör soqyrlar köz aldyndaǧyny körmeidı Ǧylymi progress bärıbır öz degenın ısteidı. Adam balasy tas tünekke, qaitpas qūrdymǧa emes, nūry şalqyǧan älemge jylap-syqtamai attanuy kerek. Al, özıŋ qaida barasyŋ?
Jauabym – bosaŋdau, baiaǧy bas şaiqaudan asa almadym. Jön-josyǧy joq kımnıŋ betıne tükırem. Ūzynda öşım, qysqada kegım joq. Qaida baramyn? Ony qaidan bıleiın. Mälımge mälım şyǧar.
- Endı tysqa şyǧyp keleiık. Senı jäne bır kısımen jolyqtyram. Äne. – Danyşpan aǧa ekeumız bazar qaqpasynan säl ärırekteu jerdegı saialy oramǧa baryp tūmsyq tıredık.
- Tuǧan künıŋ qūtty bolysyn, Elvira! - Danyşpan aǧamyz kökjolaq şatyr
astynda qolarbada otyrǧan äielge eŋkeie bere gül şoǧyn ūstatty. Mınsız qaşalǧan aq märmär müsınge bergısız ädemı bikeş läm-mim demedı. Selt eter emes. Közım arba qasyndaǧy töbesı tesık japon neskesıne tüstı, tüp jaǧyna az-mūz tiyn-teben ūialaǧan sekıldı. Däkeŋ erkelei qūiryq būlǧaŋdatqan ekı törtköz itke molynan käuap tastady da:
- Al, arystandarym, patşaiymdaryŋdy kündegıdei tapjylmai küzettıŋder me? – dep edı, janary tūzdai ekı it qazaq tılınıŋ has bılgırındei külımdep sala berdı.
Mügedekter qolarbasyna jaiǧasqan äieldı endı şyramyttym. Ejelgı Hollywood jūldyzy ärı önertapqyşy Heidi Lamarrdan bır ausaşy. Soiyp qaptap qoiǧandai. Özın körmesem de közın körgenderemen talai äŋgımeleskem, estelıkterın tyŋdaǧam, mūhittyŋ arǧy betınde qolyma ılıngen videolaryn da erınbei-jalyqpai körıp şyqqam.
- Osy kısını selt etkızşı.Jan kırgıze almai jürmın. Oiata almai-aq qoidym. Qoldan kelgennıŋ bärın jasadym. Jüredı-tūrady. Bıraq sezım joq. Ün joq.
Danyşpan aǧamyz qolarbany öz altyn taǧyndai iemdengen äieldı syqyrlata bazar qoimasyna jaiǧastyra bastady. Kıre berıste säl aial qylǧan arbadaǧy äieldıŋ oŋ qolyndaǧy jalpaqtyǧy üş elı kümıs bılezıktı, oiulanǧan sifrdy qaityp bara jatqan künnıŋ bolar-bolmas şuaǧy şarpyp öttı. Közım şalǧany: 1951 – 1998. Qanşa keşe bolsam da äldenenıŋ syryn emıs-emıs tüisıne bastaǧan sekıldımın; kökeige kelıp qalǧan küptı saualymdy endı qalai ırkeiın.
- Sız özıŋız jasandy emespısız?
- İä, sözıŋnıŋ jany bar. Bız de jasandymyz. Qūdai jaratqan. Bızdı äuelgı kvark düniege äkeldı. Al, sol ekınşı būiym üşınşı būiymdy jaratuda. Jasandy jasandyǧa jol aşyp jatyr. Tızbektı reaksiia. Osy jaŋa ǧana taŋ qaldym dedıŋ. Endı menı taŋqaldyrşy. Mynau osydan on bes jyl būryn ofat bolǧan zaiybymnyŋ köşırmesı, al būǧan ne deisıŋ? – Danyşpan aǧamyz qolarbada otyrǧan Elvira hanymǧa moiyn būrdy. – Men üşın taŋnyŋ ärbır atysy – Elviranyŋ tuǧan künı. Tüsındıŋ be?
Jan-jaǧyma köz tastadym. Sarai ışınde ne pianino, ne roial joq. Qaiteiın, qaiteiın? Tas qamalǧa – jūmsaq amal. Işkı qaltamnan tastamaityn hard-diskım şe? Myna tūrǧan kompiuterge jalǧai salsam, teleekranyŋ jainap sala bermei me. Tuǧan künge būdan artyq ne syi-siiapat kerek? Tölebaev pa, Kümısbekov pe, Rahmaninov pa? Degenmen Rahmaninovtyŋ elegiiasynan bastaiyn. Ekı közım ekranda. Äne, Rahmaninov pen menı jariialap jatyr. Ärıptesterım aitqandai, jaŋylmadym, sol qolymmen do mi-bemol sol do sol akkordyn erkın aldym. Batys muzykanttary äspetteitın Carnegie Hall ǧoi. Däl sol sahnada otyrǧandai on sausaǧym üstel üstınde oŋdy-soldy zyr jügırdı.
Myna täpeltek temır saraidyŋ kenje qalǧan keudesı eŋselenıp, lepıre şalqyp bara jatqandai. Aŋqyldap aport samal eskendei, perizattar köilegınıŋ susyldaǧan etegı oiuly parkettı tolqyndata syzǧandai, Jasmin Noir ot Bvlgari ätırınıŋ iısı jıgıt-jeleŋnıŋ esın alǧandai. Tıptı tyŋdauşylar oryndyǧynyŋ syqyrlaǧanyn da estıp otyrmyn. Äldekımnıŋ baiau valstei aiaq alysy. Mıne, taiap qaldy, jelkeme qarai emın-erkın aǧylǧan buyrqanǧan şaşymdy qos qoldai uystady, tyrsyldaǧan kermek tamşy qos betımdı aiǧyzdady.
Üş avtordyŋ tuyndysy bıter-bıtpesten jarqyldaǧan ūly zal atty äsker nöpırındei dübırlep kettı, aqşyl jüzı qoŋyrqailana tüksigen danyşpannyŋ Danyşpany:
- Sausaqtaryŋdy şauyp tastau kerek edı, - dep küŋk ete tüstı.
- Būl bauyrymnyŋ sausaqtary saf altynnan jaratylǧan. Qyzynba, qyzǧanba.
Senıŋ, ärı ketse, tört sausaǧyŋ ǧana şara ısteuge qauqarly, Dannik. Myna Rumi pianist on sausaǧymen jan rahatyna böleidı, arǧy-bergı dünienıŋ kök qaqpasyn aiqara aşady. Onanda «Au revoir!» deseŋşı meimanǧa. – dep, Elvira hanym menıŋ ekı qolymdy üş qaitara aialai sipap öttı.
Han saraiynda, jan saraiynda mūŋdasyp, qol ūstasyp ekeu qaldy, mūŋ jaǧalai bır-ekı basyp öz jönıme men ūzadym.
Käken Qamzin
27.03. 2024
