Ūly dala tarihynda aty aŋyzǧa ainalǧan arular köp. El müddesı üşın eŋbek qylǧan, oqymysty, ziialy jandardy tek merekelerde ǧana eske almai, ünemı ülgı tūtyp jüruge tatidy.
EL BASQARǦAN BOPAI HANYM
Qazaqtyŋ bahadür hany Äbılqaiyrdyŋ zaiyby, düniege Nūraly, Eraly, Aişuaqtai handardy äkelgen altyn qūrsaq ana, ūlt tarihynda ūmytylmas ız qaldyryp, öz däuırınde körnektı qoǧam qairatkerı, sarabdal saiasatşy da bola bılıp, el bilıgıne yqpal etken qazaq äielı - Bopai hanym.
Bopai hanym közı tırısınde-aq belgılı memleket qairatkerı boldy, körşı eldermen tatu bolyp, Reseimen beibıt qarym-qatynas ornatty, sonyŋ arqasynda köptegen mäselelerdı diplomatiialyq jolmen şeşe aldy. Onyŋ 1731 jyly 22 qaraşada orys patşasy Anna İoanovnaǧa, 1748 jyly 5 qazanda Elizaveta Petrovnaǧa Orynbor äkımşılıgınıŋ ärtürlı kezeŋderınde bırneşe ret joldaǧan hattary – sonyŋ dälelı.
Bopai hanym küieuı qaitys bolǧannan keiın de saiasi baǧytyn özgertpei, Kışı jüz ben Orta jüzdıŋ ataqty bilerı men batyrlary qoldaǧan ūly Nūraly arqyly saiasat jürgızdı. Nūraly han bolyp sailanǧannan keiın kelesı künı Bopai hanym Elizaveta Petrovnaǧa, general A.Tevkelevke jäne Orynbor gubernatory İ.Nepliuevke hat jazady, olardy jetkızu üşın ekı jüzdıŋ ataqty 8 biı Orynborǧa, odan ärı Sankt Peterburgke attanady.
Bopai hanym sanaly şeşımder qabyldau arqyly qajetsız qantögıstı toqtatuǧa tyrysty. Küieuı Äbılqaiyr handy rulastary Baraq sūltan öltırgennıŋ özınde ol daudy jeke sot arqyly emes, zaŋ negızınde, patşa äkımşılıgı arqyly şeşuge ūmtylǧan. Onyŋ diplomatiialyq şeberlıgı qazaq-joŋǧar bileuşılerı Nūraly men Qaiyphan arasyndaǧy qarym-qatynasty ornatuda aiqyn sezıldı. Onyŋ tapqyrlyǧy men oiynyŋ sergektıgın patşa äkımşılıgınıŋ orys şeneunıkterı de, şeteldık saiahatşylar men tarihşylar da bırneşe ret atap ötken. HIH ǧasyrdyŋ otyzynşy jyldary tarihşy A.Levşin: «Bopai özınıŋ zerektıgınıŋ arqasynda Kışı jüzde bedel men qūrmetke ie bolyp, sol jyldardaǧy dana saiasattyŋ jüzege asuyna küştı yqpal ettı» dep jazdy.
TŪŊǦYŞ MŪǦALIM
Hūsni-Jamal Zūlqarnaiqyzy Nūralyhanova – Jäŋgir hannyŋ nemeresi, 1894 jyly Bökei Ordasynda qazaq qyzdary üşin mektep aşqan tūŋǧyş qazaq aruy. Qazandaǧy zemstvo mektebın bıtırgen boijetken nebärı 22 jasynda Bökei Ordasynda qyzdar mektebın aşty. Qazaqtyŋ qairatker qyzdary – Alma Orazbaeva, Räziia Meŋdeşova, Ämina Mämetova (Mänşük Mämetovanyŋ anasy) Hūsni-Jamaldyŋ mektebinen ötken.
«Men bastaǧan isimdi aiaqsyz qaldyrmai, qalaida aiaqtap şyǧatyndai tiianaqty boludy Hūsni-Jamal apaidan üirendim. Ol aqylyna körki sai erekşe jaratylǧan sūlu jan edi. Tal boiynda bir mini joq, kiim-kiisi, jüris-tūrysynyŋ özi ülken mektep bolatyn. Onyŋ körkem jazuǧa üiretkendegi süiriktei sausaqtary, mänerlep oqudaǧy maqpal dausy äli esimde. Ol bizge jazu men oqudy ǧana üiretip qoiǧan joq, jūrttyŋ aldynda özimizdi qalai ūstaudy, jürip-tūrudy, boi kütudi erinbei-jalyqpai üiretetin. Än saluǧa, europaşa bi bileuge baulityn»,—deidi esteliginde Ämina Mämetova.
Talai jasty tärbielegen ūstaz 40 jasynda alǧaşqy qazaq zaŋgerı Baqytjan Qarataevtyŋ ınısı Aron Qarataevqa tūrmysqa şyǧady. Būǧan deiın ol mektebı men süiıktı şäkırtterınen köz jazyp qalamyn degen qorqynyşpen öz müddesın oilaudy ekınşı orynǧa qoiǧan.
«Tūrmysqa şyǧyp, basqa qalaǧa qonys audaru qajettıgı tuǧan kezde de tolqu sezımınen arylmady. Aqyry menı şaqyryp alyp: «Eŋ alǧyr şäkırtımnıŋ bırısıŋ. Räziia ainalaiyn, menıŋ bastaǧan ısımdı sen jalǧastyr. Balalarǧa bılım berudıŋ özı ülken baqyt, sony ūmytpa, ainalaiyn dedı. Būl sözderdı jüregınıŋ jartysy osy mektepte qalyp bara jatqandai dauysy dırıldei aitty»,— dep jazady Räziia Meŋdeşova özınıŋ estelıgınde.
Hūsni-Jamaldyŋ tūrmysqa şyqqannan keiıngı bastamalary quǧyn-sürgın uaqyttaryna tūspa-tūs keldı. Bilık ony jäne küieuınıŋ ısterın ünemı qadaǧalap otyrdy. Soǧan qaramastan Hūsni-Jamal Zūlqarnaiqyzy Oral qalasynyŋ ziialy qauymynyŋ jiyndaryna jiı qatysyp, «Qazaqstan» gazetınıŋ şyǧuyna atsalysyp, jas ūstazdarǧa aqyl-keŋesterın jariialap otyrdy.
«QAZAQ MEDİSİNASYNYŊ QYZǦALDAǦY»
Medisina salasy bılıktılık pen meiırımdılıktı qajet etetın ǧylym salasy. Qazaqtyŋ tūŋǧyş äiel därıgerı Gülsım Asfendiiarova däl osy qasietterge ie jan boldy.
Asfendiiarov tegı Gülsımnıŋ ınısı Sanjar Asfendiiarovtyŋ arqasynda keŋınen tanymal bolǧanymen, sol otbasyn bırınşı bolyp medisina ǧylymyna süiregen aru - Gülsımnıŋ özı.
Ol 1880 jyly Taşkentte düniege kelgen. Anasy Abylai hannyŋ ūrpaǧy, al äkesı äskeri audarmaşy bolǧan. Gülsım bala kezınen kömekke mūqtaj nauqas jandardy körıp östı. Būl jaittar boijetkennıŋ därıger boluyna tıkelei äser ettı.
Gülsım Asfendiiarova Sankt-Peterburgte, bırınşı äielder medisinalyq institutynda oqydy. Būl sol kezdegı bedeldı bıregei oqu oryndarynyŋ bırı boldy, öitkenı basqa europalyq universitetterde äielder joǧary medisinalyq bılım ala almady. Onymen qosa institutta bılım alu üşın 10 stipendiiaǧa konkurs jariialandy. Gülsım sol stipendiianyŋ iegerı atanǧan bolatyn. Ol 1908 jyly oquyn öte jaqsy baǧaǧa bıtırıp, tuǧan jerıne oralyp, mamandyǧy boiynşa jūmys ıstei bastaidy. Osylaişa Gülsım Asfendiiarova joǧary medisinalyq bılımı bar tūŋǧyş qazaq äielı atandy.
Asfendiiarova özın Türkıstan äskeri okrugıne arnaiy jıberudı ötındı. Gülsımnıŋ tılegı şyndyqqa ainalyp, on segız myŋ adamnyŋ arasyndaǧy öz mındetın jaqsy atqarǧan jalǧyz därıger boldy. Ol adamdardy emdep qana qoimai, olarǧa bılım berdı, jeke bas gigienasy jäne jiı kezdesetın aurulardyŋ aldyn alu turaly nasihat jürgızdı. Gülsım –Türkıstan ölkesınde bosanuşy äielge kesır tılıgın alǧaş qoldanǧan jäne ananyŋ da, balanyŋ da ömırın aman saqtap qalǧan därıger.
Bırınşı düniejüzılık soǧys bastalǧanda Taşkenttegı otbasyna oraldy. Onda da qol qusyryp otyrmai, 30 tösektık akuşer-ginekologiia bölımın ūiymdastyrdy. Keiın Gülsım qalalyq perzenthananyŋ direktory bolyp, akuşerlık kurstaryn aşty. 1918 jyly Bükılreseilık mūsylman äielder sezıne Taşkentten delegat bolyp, Taşkent medisinalyq tehnikumynda ūzaq uaqyt sabaq berdı, jurnaldarǧa maqalalar jazyp, aǧartuşylyq qyzmetın jalǧastyrdy.
«Qazaq medisinasynyŋ qyzǧaldaǧy» Gülsım Asfendiiarova bükıl ömırın medisina salasyna arnap, adam janynyŋ araşaşysy boldy.
Qazaq qyzdarynan şyqqan alǧaşqy därıgerlerdıŋ bırı Aqqaǧaz Dosjanova Orynbordaǧy qyzdar gimnaziiasyn bıtırıp, Mäskeudegı medisina kursynda jalǧastyrady. Ol bılım alǧan jyldar Bırınşı düniejüzılık soǧystyŋ örşelengen kezıne tūspa-tūs keledı. Sondyqtan da Aqqaǧaz Dosjanova meiırbike esebınde maidan dalasyna jıberıledı. Sol jerde jaralylarǧa alǧaşqy medisinalyq kömek körsetumen ainalysady. Qaisar qazaq qyzy keiın Taşkentte Orta Aziia memlekettık universitetınde bılımın jalǧastyrady.
Aqqaǧaz Dosjanova — medisina salasynda ǧana emes, baspasözde de özındık qoltaŋbasyn qaldyrǧan jan. Ol «Qazaq», «Äiel teŋdıgı», «Abai», «Jas azamat» syndy basylymdarda el ışınde keŋ taraǧan jūqpaly aurular jäne olardyŋ ziiany men aldyn alu joldary turaly maqalalar jazyp tūrǧan.
TŪŊǦYŞ JURNALİST
Jurnalist retındegı alǧaşqy eŋbekterı «Qazaq», «Aiqap», «Saryarqa», «Qyzyl Qazaqstan», «Äiel teŋdıgı», «Bırlık tuy» jäne «Jaŋa mektep» jurnaldarynda jariialanǧan. Ol öz maqalalarynda qoǧamdaǧy äielder mäselesın, äieldıŋ otbasy men qoǧamdyq ömırdegı rölın aşyq jazdy. Är jyldary «Eŋbekşı qazaq» gazetınde,«Qyzyl Qazaqstan», «Äiel teŋdıgı» jurnaldarynda jauapty qyzmetterdı atqarǧan.
«Äiel – halyqtyŋ anasy. Öz halqyn aldyŋǧy qatarly elderdıŋ deŋgeiıne jetkıze alatyn bılımdı, eptı, erkın äiel ǧana» dep jazǧan edı Näzipa öz maqalalarynyŋ bırınde.
1917 jyly Näzipa Semei oblysy qazaqtarynyŋ sezıne qatysady. 1920 jyly Qazaq Avtonomiialyq Respublikasy Oqu-aǧartu halyq komissariatynyŋ oqulyqtar, kıtaptar daiyndau, baspa ısı jönındegı komissiiasynyŋ müşesı boldy. Ol qazaq älıpbiın daiyndaityn basty mamandardyŋ bırı retınde tanyldy.
TŪŊǦYŞ SURETŞI
Aişa Ǧalymbaeva – qazaq qyzdarynyŋ arasynan şyqqan tūŋǧyş keskındemeşı jäne kino suretşı. Ol 1943 jyly Almaty körkemsuret uchilişesın aiaqtap, 1949 jyly Mäskeu jalpyodaqtyq kinematografister institutynyŋ moda önerı fakultetın bıtırgen. Käsıbi suret önerınıŋ klassigı öz tuyndylarynda qazaq äielderınıŋ obrazyn, onyŋ öz zamanyndaǧy sändı ömırın şeber beinelegen.
Aişa Ǧarifqyzy 1967 jyly «Qazaqstannyŋ halyq suretşısı» ataǧyn aldy. Tuyndylary Qazaqstan, TMD jäne älemnıŋ köptegen elındegı jeke kolleksiialarǧa qoiylǧan. «Mahabbat turaly aŋyz», «Öjet qyz», «Kestelı kimeşek», «Batyr ana» syndy suretterın käsıbi mamandar joǧary baǧalady.
TŪŊǦYŞ ŪŞQYŞ, TŪŊǦYŞ «QAHARMAN»
Faşister «tüngı mystan» dep atap ketken Hiuaz Dospanova — qazaqtan şyqqan tūŋǧyş ūşqyş qyz, Ekınşı düniejüzılık soǧys ardagerı. Ol bala künınen-aq kök aspannyŋ törınde äueleudı aŋsaǧan.
Qaisar qyz 1940 jyly mekteptı üzdık bıtıredı. Mektep bıtırgende zapastaǧy ūşqyş kuälıgın bırge alady. Aldyna maqsat qoiyp, Mäskeudegı Jukovskii atyndaǧy äskeri-äue akademiiasyna tüsuge niettenedı. Alaida alǧaşqy qadamy sätsız boldy. Keiınnen Hiuaz Dospanova Mäskeudıŋ bırınşı medisinalyq institutyna tapsyryp, oquǧa tüsedı. Araǧa bır jyl salyp, soǧys örtı tūtanady. Maidanǧa medbike nemese sanitar retınde attanamyn dep ümıttenıp jürgen ol sol uaqytta äigılı Marina Raskovanyŋ qyz-kelınşekterden aviapolk qūryp jatqandyǧyn estidı. Hiuaz oilanbastan polk basşylyǧyna kelıp, özınıŋ ūşu daǧdylarymen qatar öjettılıgın körsetıp, jauyngerler qūramyna qabyldanady.
Qazaq qyzy qan maidanda 300-den asa jauyngerlık operasiia oryndaǧan. Kuban, Taman, Novorossiisk, Qyrym, Belorussiia, Polşany azat etuge belsene qatysqan aru polkımen bırge Germaniiaǧa deiın jetken.
Hiuaz Dospanova erlıgı men batyldyǧy üşın «Qyzyl Jūldyz», «II därejelı Otan soǧysy», «Qyzyl Tu» ordenderımen, «Kavkazdy qorǧaǧany üşın», «Varşavany azat etkenı üşın», «Germaniiany jeŋgenı üşın»medaldarymen marapattalǧan. 2004 jyly Qazaqstannyŋ tūŋǧyş prezidentınıŋ jarlyǧymen – «Halyq Qaharmany» ataǧyna ie boldy.
TŪŊǦYŞ GEOLOG
Patşaiym Täjıbaeva — geologiia ǧylymy salasynda qazaqtan şyqqan tūŋǧyş ǧalym äiel. Körnektı qoǧam qairatkerı Taşkenttegı Orta Aziia universitetın bıtırgen. Qazaq ǧylymynyŋ qaranary Qanyş Sätbaevtan tälım alǧan.
Negızgı zertteu eŋbekterı Ortalyq Qazaqstannyŋ şögındı jynystary men ken tastaryn zertteu mäselelerıne arnalǧan. Är jyldary ǧalymdyǧyna qosa Joǧarǧy Keŋestıŋ deputaty, Joǧarǧy Keŋes töraǧasynyŋ orynbasary qyzmetterın atqarǧan.
Patşaiym Täjıbaeva — Qazaqstandaǧy litologiia ǧylymynyŋ negızın qalauşy. Jerasty bailyǧyn zerttegen professordyŋ 180-nen astam ǧylymi eŋbegı bar. Halyqtar dostyǧy jäne Eŋbek Qyzyl Tu ordenderımen marapattalǧan.
Dina Litpin,
Diana Asan,
«Adyrna» ūlttyq portaly
