Qazaq kiımderınıŋ arǧy tegı sonau saq, üisın, ǧūn, qaŋly, türkı däuırlerınen sabaqtalady. Tarihi jazbalarǧa negızdelsek, sonau Qola däuırınıŋ özınde aqtardyŋ maldy qolǧa üiretıp, ony artys, mınıs kölıkterı retınde aidalanumen bırge, terısınen kiım jasap, etın, sütın azyq retınde ärtürlı tūtynu būiymdaryn jasaǧandyǧy aitylady.
«Hannamanyŋ» 94-buma ǧūnbaianynda: «...El basylarynan tartyp qaraşalaryna deiın et jep, terıden kiım kiedı, ton jamylyp, kiız tösenedı...» delıngen («Jūŋgo tarihnamalaryndaǧy qazaqqa qatysty derekter», 432-bet).Bıraq sol kezdıŋ özınde-aq būlar terı öŋdep, kiız basyp, osydan özderıne laiyq kiım daiyndaumen bırge Batys pen Şyǧystyŋ damyǧan elderınen ärtürlı būiymdardy aldyryp, olardy da paidalana bılgen. Soǧys, iaki tartu nemese saudalasu arqyly olardyŋ asyl zattaryn alyp, özınıŋ kiım mädenietın damytyp otyrǧan. Bızdıŋ zamanymyzdan būrynǧy 174-jyly Han äuletı ǧūn täŋırqūtyna joldaǧan hatynda «Täŋırqūty aqylgöi abyz, jarşy Jian arqyly airyqşa sälemdeme retınde Köktıŋ ūly Kiuge arnalǧan torǧyn astarly zer şapan, zer beşpet, qamqa tysty jelbegei, altyn taraq, altyn kıse, altyn toǧa, 10 oram torqa, 20 oram qamqa, 40 oram qyzyl batsaiy, 40 oram kök torǧyn jıberdım» delıngen (būl da sonda, 452-bet).
Qazaqstan ǧalymdary Kegen özenınıŋ boiyndaǧy Aqtas qonysyna jürgızgen arheologiialyq qazyndylarǧa jasaǧan zertteuınde: «Üisın otbasynyŋ taǧamy – et, süt jäne türlı ösımdıkter bolǧan. Erler, äielder jäne balalar jünnen, terıden jäne jıbekten tıgılgen kiımder kigen. Jıbek jäne basqa böten el būiymdary ne sauda arqyly äkelıngen, ne üisın şonjarlary soǧys şapqynşylyǧy kezınde qolǧa tüsırgen», – dep jazǧan.Odan berırek däuırge oralar bolsaq, tarihi estelıkterge VII ǧasyrdyŋ bas şenınde ötken batys türık qaǧany Iаbǧūnyŋ jäne onyŋ töŋıregındegılerdıŋ kiımı turaly budda monahy Şuanzaŋ bylai dep jazady: «Qaǧan jasyl jıbek jelbegei kigen, onyŋ qasyna ergen 200-dei tarhany bar. Olar qamqa jelbegeiler kigen, şaştaryn būrymdap örgen. Basqa sarbaz - dary aŋ terısınen tıgılgen ışık kigen, börıkterı jūmsaq matadan tıgılgen, qoldaryna aibalta, sadaq, tu ūstaǧan. Attary öŋşeŋ säigülık. Tüie, at mıngen adamnyŋ köptıgınen köz sürınedı...». Odan ary qaǧannyŋ kiız üiı turaly aitqanda: «Onyŋ altynmen sändelgenı sonşalyq, tıptı köz qaratpaidy...» («Qazaqstan tarihy», 1- tom, 301-bet). Mıne, bızdıŋ ata-babalarymyzdyŋ kiımderı, kiım mädenietı būrynnan, sonau arǧy zamannan taiau jyldarǧa deiın özınıŋ sändılıgı, körkemdıgı jäne jinaqy, rettılıgı jaǧynan sondai tamaşa ärı köz sürındırerlık därejede sändı bolǧan. Mūny basqa ejelgı halyqtardyŋ şūbalaŋdaǧan, siyqsyz, jalbajūlba kiım ülgılerımen salystyryp körseŋız, äldeqaida sändı ekenın, bızdıŋ qyzdarymyzdyŋ jelbırlı köilegı, ükılı baskiımı köptegen elderdıŋ osy zamanǧy sahna kiımıne ainalyp bara jatqanyn jūrttyŋ bärı de körıp-bılıp otyr.
QAZAQ KİIMDERINIŊ TÜRLERI MEN JASALUY
Qazaq kiımderı baskiım, belkiım, būtkiım, aiaqkiım, t.b. türlerge bölınedı. Baskiımge – qalpaq, tymaq, taqiia, şarşy (balalardyŋ basyna tartylatyn şarşy şyt), säukele, kimeşek-şylauyş, jaulyq, saly, jelek, t.b. kıredı. Belkiım qataryna qysqa ton, kürtı, beşpet, kürmek, jeide, köilek, käzekei siiaqtylar kıredı. Būtkiım tobyna – şalbar, sym, dambal, tızeqap, aiaqkiımge saptama etık, etık, şaqai, baipaq, mäsı, kebıs, käloş, t.b. kıredı. Būdan syrt qaptal şapan, qaptal ışık, qaptal ton, küpı, şekpen, qaiyrma jaǧaly şapan, jelbegei, kebenek siiaqty ırı tūrpatty kiımder «syrt kiımder» dep atalyp, qalǧan jeŋıl kiımder ışkiım tobyna kıredı. Qazaq kiımderı negızı qazaq dalasynyŋ özınen öndırıletın. Halyq özı jergılıktı ädıspen daiyndaityn aŋ terılerınen, mal terılerınen, mal jünınen iırılgen jıpterden, mal jünınen basylǧan är aluan kiızderden jasalyp daiyndalady. El ışınde ärtürlı ülgıde kiım pışetın, ony mänerıne keltırıp tıge alatyn ärı ärtürlı örnek salyp kestelep, tamaşa ūlttyq mäner kırgızetın şeberler bolady. Keiın kele toqyma būiymdar düniege keldı. Soǧan sai örnektı toqyma kiımder de toqylatyn boldy. Äsırese jıbek kezdemeler, jünnen toqylǧan san aluan şūǧalar, maqtadan, kendırden toqylǧan kezdemeler paida bolǧan soŋ qazaq şeberlerı osylardan paidalana otyryp, terı kiımderdı san qūbylǧan kezdemelermen tystap, astarlap nemese syzdyqtap oiu-örnek pen kestenıŋ ne aluan türlerın düniege äkeldı. Anyǧyraq aitqanda qala kiımı men dala kiımın – osy ekı türlı ülgı, ekı türlı şikızatty paidalanyp ärı olardy şeberlıkpen ūştastyryp, kiım ülgısınıŋ jaŋa formasyn şyǧardy. Sol sebeptı qazaq saharasynda tymaqtyŋ, säukelenıŋ, taqiianyŋ, şapan men ışıktıŋ, būtkiım men aiaqkiımnıŋ san aluan türı, sondai-aq jergılıktı halyqtyŋ salt-sanasyna üilesken, solar ūnatyp kietın jergılıktı ülgıdegı nemese rulyq-taipalyq ülgıdegı kiımder – qypşaq tymaq, naiman tymaq, kerei tymaq, tülkı ışık, orman ışık, qūndyz ışık, pūşpaq ışık, t.b. dala säuletın arttyryp, halyq tūlǧasyn biıktetıp tūratyn, körgen jannyŋ közın süisındıretın naǧyz ūlttyq ülgıdegı tamaşa kiımder düniege keldı. Būl künderı bızdıŋ ata-babalarymyz äldeqaşan kiıp, qyzyǧyn körıp bolǧan sol qasqyr ışık, qabylan ışık, sıleusın ışıkterdı qalanyŋ qoly jetken ūlyqtary tapsa kietın bolyp jür. Jazuşy, etnograf, baspager Zeinolla Sänıktıŋ köp tomdyq eŋbegınıŋ 280-294 betterınen alyndy. Maqalanyŋ jalǧasyn oqu üşın sıltemenı basyŋyz.Ūqsas jaŋalyqtar
