Qazaq kıimderiniń qalaı, neden jasalatyndyǵyn bilý úshin tómende onyń keıbir túrlerimen tanystyryp ótemiz.
Tymaq – erlerge arnalǵan baskıim, jazdyq jáne qystyq bolyp bólinedi. Jazdyǵy jeńil, kóbinde qara, qyzyl eltirimen nemese pushpaqpen juryndalyp jasalady. Qysqy tymaqtyń kıizi qalyńyraq etilip, túlki, qarsaq, seńseń sııaqty óskin júndi ań nemese mal terilerinen jasalady. Sondyqtan terisine qaraı mundaı tymaqtardy «eltiri tymaq», «túlki tymaq», «pushpaq tymaq», «qarsaq tymaq», t.b. dep ataıdy.
Tymaq jasaýda ár júzdiń, rý-taıpanyń, jergilikti oryndardyń óz úlgileri bolady. Ol úlgiler halyq arasynda ózdiginen menmundalap turady. Sondyqtan olardy jurt «arǵyn tymaq», «naıman tymaq», «kereı tymaq», «jalaıyr tymaq», «Torǵaı tymaǵy», «Semeı tymaǵy» dep ataıdy.
Tymaq – tóbeli, mańdaıly, eki qulaǵy bar, jelke, jotany jaýyp turatyn, jyly baskıim. Syrtyn berik jáne kórikti matamen emese jibek kezdememen tystaıdy. Eki qulaǵyna yzbaly baý taǵylady. Etegin tóbege qaıyryp qoıý úshin tymaqtyń artqy jaǵyna tobylǵydan nemese arsha sııaqty berik aǵashtan tıek jasap qoıady. Ony «qurysaq» dep ataıdy. «Eskilik kıimi» degen óleńinde danyshpan Abaı bylaı dep jazǵan:
Kúlapara bastyrǵan pushpaq tymaq,
Ishki baýyn ótkizgen tesik qulaq.
Tobylǵydan kesip ap, jippen qadap,
Artyn belge qystyrǵan bar qurysaq.Bizdiń Shyńjań qazaqtarynyń tymaǵynda qurysaq bolmaıdy.
Tymaqtyń tóbeligi – bólek, qulaǵy men artqy etegi bólek jasalyp, birin-birine qondyrady da, qajet bolǵanda qulaǵy men etegin tóbesine qaraı qaıyryp kıedi (kóbinde jaz kúnderi) nemese qulaq baýymen tóbesine qaraı qaıyryp baılap qoıady. Tymaq – qasıetti baskıim. Ony aıyrbastaýǵa, jerge tastaýǵa bolmaıdy, ony ilip qoıý kerek, oǵan aıaq tıgizý, aıaqqa basý adam basyn qadirlemegendik, ádepsizdik esepteledi. Áıgili adamdardyń tymaǵy, taqııasy atadan balaǵa mura retinde saqtalady. Burynǵy qazaqtar shala týǵan balany tymaqtyń ishine salyp, keregeniń basyna ilip qoıyp, qansha kún kem bolsa, sol keregeni jaǵalatyp otyryp, kúnine birden aýystyrý arqyly kúnin toltyryp baryp, shala balany qatarǵa qosady eken. Bul da baskıimdi, tymaqty qadirlep-qasıetteýden týǵan uǵym bolsa kerek. Aıyr qalpaq – erlerdiń kıizden tigilgen jeńil baskıimi. Aıyr qalpaq juqa etip basylǵan aq kıizden tigiledi. Ol negizgi eki bólikten quralady. Olar qalpaqtyń tóbesi jáne etegi (keıde qaıyrmasy dep te atalady). Qalpaqtyń tóbesi tórt saıdan (bólekten) turady. Sheber pishilgen tórt qıyndy kıizdi arasyna qara barqyttan syzdyq salyp, qaıyp tigedi. Sonda qalpaqtyń tóbesi kúmbez tárizdes bolyp shyǵady. Qalpaqtyń etegi jalpaqtyǵy tórt elideı etip dóńgelektep qıyp alynǵan aq kıizden jasalady, ony joǵarǵy bóliktiń (tóbe) etegine syzdyq salyp qondyrady.
Sándi bolýy úshin qalpaq qaıyrmasynyń astyńǵy jaǵy keıde qara barqytpen kómkeriledi. Qalpaqtyń tóbesine qara nemese basqa tústi shashaq taǵyp, tóbesiniń tórt saıy ártúrli jibek jiptermen kestelenedi. Aq kıizden tigilgen aıyr qalpaq ári jeńil, ári sándi, ári salqyn bolyp keledi. Sońǵy kezde jergilikti ónerkásip oryndary aıyr qalpaqty ár tústi kıizden jasap shyǵaryp júr.
Baıpaq – jylylyq úshin etiktiń, másiniń ishinen kıetin, kıizden tigetin aıaqkıim. Qysta kıetin baıpaqtyń kıizi – qalyń, jazda kıetin baıpaqtyń kıizi juqa bolady.
Baıpaq qııýdyń eki tásili bar. Onyń biri – tabanyn bólek salyp, ultaryp tigý. Ekinshisi – tutastaı qýsyryp tigý. Baıpaqtyń tigisi aıaqqa batpaýy úshin ony syrtynan tigedi. Baıpaq tigý úshin túıe nemese qoı júninen ıirilgen shýda jipti paıdalanady. Júnnen toqylatyn baıpaqtardyń qonyshy qysqa bolady. Erte kezde ony shulǵaý ornyna kıiz baıpaqtyń ishinen kııý úshin de paıdalanǵan. Qazirgi kezde botınkanyń, qysqa qonyshty etiktiń, másiniń ishinen kıedi. Baıpaq túıe júninen, qoı júninen, eshkiniń túbitinen toqylady. Mundaı baıpaqtar ári jyly, ári jeńil, ári jumsaq bolady.
Bórik – qazaqtyń erteden qalyptasqan ulttyq baskıimi. Ony baǵaly ań terisinen jáne jas tóldiń eltirisinen tigedi. Onyń jazdyq jáne qystyq túrleri bolady. Teriniń túrine qaraı bórikti ártúrli – qundyz bórik, sýsar bórik, kámshat bórik, janat bórik, túlki bórik, eltiri bórik taǵy basqa dep atalady. Ony erler de, qyzdar da kıedi. Bóriktiń tóbesi kóbinese alty saı (qıyq), tórt saı bolyp keledi. Ony tikkende aldymen ólshep alyp, juqa kıizden tórt nemese alty saı etip pishedi. Ár saıdyń tóbede túıisetin ushtary úshburysh tárizdi. Etek jaqtary tik tórtburysh bolady. Osy qıyqtardyń bir betine shúberekten astar, eki arasyna juqa matadan bıdaı shúberek salyp, jıi etip syrady. Odan soń jeke-jeke saılardy birine-birin «óbistirip», ishinen de, syrtynan da jórmep tigedi.
Onyń syrtyn asyl matamen (barqyt, púlish, qamqa, t.b.) tystaıdy. Bóriktiń ishki saıy qansha bolsa, onyń syrtqy saıy da sonsha bolady. Budan keıin bórik tóbesiniń etegin jaı matamen astarlap tigedi de, tómengi jaǵyn tórt elideı terimen (qylshyǵyn syrtyna qaratyp) kómkeredi. Buryn qyzdar kıetin bóriktiń tóbesine úki, jibek shashaq taǵyp, zer jippen, jibek jippen kestelegen merýert, marjan tizbeler, altyn, kúmis túımeler qadalatyn. Keıde bóriktiń etegin jaýyp turatyndaı etip aınaldyra zer, ne jibek shashaqtar ustalatyn. Bórikti qazaq halqy sııaqty qaraqalpaq, qyrǵyz, bashqurt, tatar, uıǵyr, t.b. halyqtar da kıedi.
Jaýlyq – áıelderdiń baskıimi. Ony aq tústi matadan nemese aq jibekten tigedi. Jaýlyqty kımeshektiń syrtynan tartady. Ol tartý tásiline qaraı «qarqara», «kúndik» dep atalady.
Jaýlyq tutas enimen alynyp, keıde enjarma (bir jarym en) matadan uzyndyǵyn bir jarym, eki metrdeı etip qıylyp, shetteri jińishke búgilip jasalady. Qarqara tartqanda áıelder jaýlyqtyń bir ushyn jelke tusqa keltire sál shyǵaryp qoıady da, qalǵan bóligin kımeshektiń syrtynan aınaldyra, shashyn kórinbeıtindeı etip oraıdy. Jaýlyqtyń uzyndyǵyna baılanysty qarqaranyń bıiktigi de ártúrli bolyp keledi. Kúndik jaýlyq kımeshektiń syrtynan jartylaı oralyp tartylady. Jaýlyq tartqan áıel kúnge qarsy júrgende kúndiktiń mańdaıyndaǵy úshburyshty qattamany eńkeıtip túsirip qoıady. Onyń jelke tusy qarqara jaýlyǵynan góri uzyndaý, etegi áıeldiń arqasyn jaýyp turady. Kúndik jaýlyqty úshburyshty qattama shyqqan jerinen jáne áıeldiń jelkesine keletin tusynan túıreýishpen túırep bekitedi. Ár jerdiń ózinde jergilikti qalyptasqan dástúrge qaraı ártúrli etip ár úlgide tartylady. Keı jerlerde áıelderdiń basqa salatyn jelekterin de «jaýlyq» dep qoıady. Ol qarqara jaýlyqqa qaraǵanda kishirek bolady. Kúpi – matamen tystap, ishine qoıdyń, túıeniń jabaǵy júnin salyp tigetin ulttyq syrtqy kıim. Kúpi ári jeńil, ári jyly bolǵandyqtan ony erler de, áıelder de, balalar da kıe bergen. Áıelder kúpisiniń jaǵasy kestelenip, jeńine qundyz salynyp sándep tigiledi. Ol ásirese jazǵyturym jáne kúzgi qara sýyqta kııýge qolaıly. Kúpige tartatyn júndi jyly sýǵa jýyp keptiredi de, betine bıdaı shúberek salyp kókteıdi. Kúpiniń tysyna barqyt, máýiti sııaqty myqty ári qalyń, ári kir kóteretin bir tústi mata paıdalanylady. Shapan sııaqty kúpiniń de eki óńiri, artqy boıy, eki jeńi jáne jaǵasy bolady. Eń aldymen, tysyn piship alady da, oǵan júndi salyp, bıdaı shúberekpen birge kóktep tigedi. Kúpiniń tysyn mashınamen, ne qolmen, al arasyna salǵan júndi bıdaı shúberek jaǵyna keltirip, jińishke shýda jippen, ne jýan maqta jippen tigedi. Odan soń onyń tysyn kıgizip, astary men tysyn qosyp aınaldyra bir tigis júrgizedi. Kúpige kóbinese matadan qaıyrma jaǵa ne tik jaǵa salynady.
Kúrte – jeńil, jeńsiz kıim. Onda jeń de, jaǵa da bolmaıdy. Kúrte eki óńir men artqy boıdan turady. Uzyndyǵy shalbardyń yshqyrynan aspaıdy. Kúrteni maqta ne jún tartyp ta, terini matamen tystap ta tigedi. Astaryna kez kelgen mata jaraıdy. Áıelder kıetin kúrtege atlas, shaǵı sııaqty jibek tektes matalar, al erler kıetin kúrtege barqyt, máýiti sekildi ári myqty, ári qalyń bir tústi mata paıdalanylady.
Teri kúrte tigý úshin sýyr, borsyq, qarsaq, túlki sııaqty ańdardyń terisi men qozynyń, laqtyń eltirisi, keıde tipti qoıdyń terisi, qylshyǵynan tazartylǵan eshki túbiti paıdalanylady. Ismerler, eń aldymen, kúrteniń tysyn ólshep alady da, odan soń sol mataǵa shaqtap terini pishedi. Ol úshin terini aldymen qurap, kúrte shyǵatyndaı etip alady. Onyń tigisin taqyr jaǵyna keltirip jormep quraıdy, pishilgen terige juqa matadan bıdaı shúberek kóktep, teriniń ózin jeke tigedi. Sosyn syrtyn matamen tystaıdy da, shúberekti tysyna aınaldyra japsyrady. Kúrteni maqta ne jún tartyp tikkende, eń aldymen, tysy men astaryn piship alyp, astarlyq qıyndynyń ústine maqtany, ne júndi birkelki etip tartady. Eń sońynda kúrteniń eki óńiri men artqy boıyn quraıdy. Kúrteni aınaldyra basqa matamen, keıde sol tystyq matanyń qıyǵymen ádipteıdi.
Kúrte – keýdege sýyq tıgizbeıtin, jyly, ári yqshamdy kıim. Ony kóılektiń syrtynan da, beshpettiń ishinen de kıedi.
Kamzol – áıelder kıiminiń bir túri. Ony kóılektiń syrtynan kıedi. Ol barqyt, púlish, maqpal sııaqty sapaly kezdemelerden tigiledi. Kamzoldy keı jerlerde «jeńsiz beshpet» nemese «kázekeı» dep ataıdy. Kamzolda jeń de, jaǵa da bolmaıdy jáne de eki óńiri tek tys pen astardan turady. Kamzoldyń astary úshin kóbinese atlas, shaǵı, torǵyn paıdalanylady. Onyń eki óńiri birine-biri sál jetpeı turatyndaı etip tigiledi. Sondyqtan túıme ornyna kamzoldyń aldyna zergerler áshekeılep jasaǵan altyn, kúmis jalatyp, asyl tastan kóz ornatqan qaýsyrma qadaıdy. Kamzoldyń jelkesinen bastap eki óńirine jáne eki etegine aınaldyra altyn oqa basady, ne zer tigedi, keıde qundyz ben túlkiniń pushpaǵymen ádipteıdi. Qyzdar men jas kelinshekter kıetin kamzol aıryqsha sándi bolady. Onyń eki omyraýyna altyn, kúmis jalatqan qozalar, sharbaq túımeler, merýert-marjandar taǵylady. Keıbir
jerlerde kúmis teńgelerdi tesip te taǵyp qoıady. Qazirgi kezde jergilikti ónerkásip oryndary barqyt pen púlishten sándep tikken kamzol shyǵaratyn boldy.
Qolǵap – qolǵa kıetin kıim. Ol qoldy sýyqtan, jumys kezinde jaraqattanýdan saqtaıdy. Qolǵap tigilý, toqylý úlgisine qaraı bes saýsaqty, úsh saýsaqty, tuıyqbas dep, al tigiletin materıalyna qaraı teri qolǵap, jarǵaq qolǵap, toqyma qolǵap, kenep qolǵap bolyp bólinedi. Teri qolǵap qoıdyń boıalǵan terisinen tigiledi. Eger teri boıalmasa, onyń syrtyn matamen tystaıdy. Teri qolǵapty kóbinese tuıyqbas etip tigedi. Jarǵaq qolǵap taqyr teriden astar salyp, kóbinese bes saýsaq túrinde tigiledi. Toqyma qolǵap túıeniń jáne eshkiniń túbitinen toqylady. Toqyma qolǵap bes saýsaqty da, úsh saýsaqty da (bas barmaq pen suq saýsaq jáne bylaıǵy úsh saýsaq jeke-jeke tuıyqbastar da bolady), qatty, qaıyrym jumys isteıtin adamdarǵa kenep qolǵap kerek. Ol tuıyq bas bolady. Qazirgi kezde jeńil ónerkásip oryndary qolǵaptyń alýan túrin shyǵarady. Qolǵaptyń eń baıyrǵy túriniń biri – qusbegiler kıetin bııalaı.
Bııalaı túıeniń moınaq terisinen, buǵy, bulan sekildi ańdardyń, ógizdiń qalyń moıyn terisinen sirideı tigiledi. Búrkittiń tegeýrini basqa terini tesip ketedi. Bııalaı da qolǵaptyń tuıyqbas túrine jatady.
Malaqaı (qulaqshyn) – erlerdiń salqynda kıetin baskıimi. Ony qundyz, bulǵyn, sýsar, janat, túlki, qarsaq, sýyr taǵy basqa ańdar men qulyn, buzaýdyń terisinen, qozy men laqtyń eltirisinen tigedi. Malaqaı mańdaıdan, eki qulaǵy men artqy qulaǵynan jáne tóbesinen turady. Malaqaıdyń tóbesi eki túrli tásilmen pishiledi. Birinshiden, terini tórt ne alty saı (qıyq) etip piship alady da, biriktirip quraıdy. Onyń saılarynyń túıisetin ushtary úshkil bolady da, etek jaǵy tik tórtburysh tárizdi bolyp keledi. Sodan keıin onyń etegin tik tórtburysh pishindi uzynshaq etip qıyp alyp, qýsyryp tigedi. Oǵan dóńgelek tóbe qondyrylady. Malaqaıdyń mańdaıy, onyń eki qulaǵynyń arasyna dál keletindeı tórtburysh pishindi bolady. Artqy qulaǵynyń bıiktigi mańdaıynyń bıiktiginen sál kemdeý, keıde birdeı etip alynady. Onyń uzyndyǵy eki qulaqtyń arasyna dál syıyp turatyndaı bolýǵa tıis. Malaqaı tikkende terige ólshep pishilgen astarǵa maqta ne jún tartyp, bıdaı shúberek salyp syrady. Munyń syrtynan terimen tystap, astary men teri tysyn bir-birine tigip japsyrady. Tigip bolǵan soń qalypqa kıgizip keredi.
Malaqaı – ári jyly, ári sypaıy baskıim. Qazirgi kezde kásiporindár óte sándi malaqaı tigip shyǵarady. Malaqaıdy erlermen birge áıelder de kıedi.
Mási – aıaqkıimniń bir túri. Ony bylǵarydan, shegirennen, qurymnan tigedi. Másiniń syrtynan kebis, ne kálosh kıiledi. Kóbinese másiniń qonyshy astarlanyp, kómkeriledi. Al ultany jalań qabat bolady. Ol taramyspen ishki jaǵynan jórmep, ne jara shanshyp óbistire tigý arqyly ultarylady.
Etikshi mási tikkende, eń aldymen, másiniń basyn, qonyshyn juqa bylǵarydan, ultanyn qalyń bylǵarydan piship alady. Odan soń tigisin ishine qaratyp, basyn qondyrady. Osydan keıin másiniń qonyshyn tigedi. Másiniń qonyshyn qýsyrǵanda, tigistiń arasyna jińishke syzdyq salady.
Mási – ári jeńil, ári jumsaq aıaqkıim. Ol ásirese tazalyq úshin asa qolaıly. Sońǵy jyldary kásiporindár másini kóptep shyǵaratyn boldy.
Aıaqkıimniń bul túrine degen suranys jyldan-jylǵa kóbeıe túsýde. Saptama etik – ishine kıizden astar salyp, bylǵarydan tigetin jyly aıaqkıim. Ol, negizinen, qys boıy dalada qyzmette bolatyn malshylarǵa jáne basqa dala qyzmetindegilerge, ańshylarǵa qolaıly. Saptama etik jylqynyń, sıyrdyń terisinen ılegen bylǵarydan, kónnen tigiledi. Ol «túzý taban» jáne «qısyq taban» bolyp keledi. Onyń ókshesi alasa, qonyshy tizeni jaýyp turarlyqtaı uzyn bolady. Al basynyń oıyndysyn qonyshynyń oıyndysyna dál keltirip, tigisin ishine qaratyp qos taramyspen tigedi. Basyn qondyrǵan soń
onyń qonyshyn qýsyrady. Etiktiń qonyshyn qýsyrǵanda etik jyly ári berik bolýy úshin, tigistiń arasyna jińishke bylǵary taspadan syzdyq salyp, qos taramyspen jıi etip tigedi. Etiktiń basy qondyrylyp, qonyshy qýsyrylyp bolǵannan keıin etikti qalypqa tartady. Ol úshin, eń aldymen, qalypqa ólshep, juqa bylǵarydan ishtik nemese ishki ultan qıyp alyp, ony aǵash shegemen qalyptyń tabanyna birneshe jerden shegelep bekitedi. Etik basynyń «siri ókshe» dep atalatyn bóligine juqa bylǵarydan astar salyp, eki arasyna qaıyńnyń tozynan ne qatty siriden qos astar salyp, qabattap qaıyp tigedi.
Budan soń etiktiń basyn qalypqa kıgizip, jińishke taramyspen onyń shetin ishtikke aınaldyra kókteıdi. Etiktiń tabanynan sýyq (yzǵar) ótpeý úshin, ishki ultanmen arasyna birneshe qabat kón salady. Qos ultan salynyp bolǵan soń syrtqy ultandy shegeleıdi. Ultan qoparylmaý úshin, etiktiń úzeńgiligine deıingi bóligine shege eki qatar qaǵylady da, úzeńgiliginiń qýysynan bastap ókshesine deıin bir-aq qatar qaǵylady. Saptama etiktiń ókshesi alasa bolady. Ókshe tózbaýy úshin oǵan náli qaǵylady. Saptama etikti ádette keń etip tigedi. Kún raıyna qaraı etikti bir baıpaqpen de, qos baıpaqpen de kıedi. Saptama etikti malshylar qaýymynyń talaptaryna qaraı qazirgi kezde fabrıkadan kóptep óndirý qolǵa alynýda.
Sáýkele – áıelderdiń baskıimi. Ony uzatylatyn qyzdar jáne onyń janyna erip júretin qurbylary kıgen. Sáýkeleniń negizgi bólikteri – táj, tóbe, qulaqbaý jáne artqy boı. Sáýkeleniń tóbesi qıyq konýs tárizdi bolyp keledi. Onyń tóbesinde «táj» dep atalatyn jartylaı dóńgelek aıdar bolady. Ony asyl tas, altyn, kúmis, merýert, marjanmen órnektep, altyn jippen áshekeıleıdi. Sáýkele tóbesiniń bıiktigi eki súıem, keıde odan da bıik bolady. Sáýkeleni ólshep-piship alyp, ishine astar, syrt jaǵyna bıdaı shúberek ustap, jıi etip syrady. Odan soń onyń syrtyn qamqa, dúrııa, torǵyn sııaqty asyl matamen tystaıdy. Sáýkeleni áshekeıleý úshin onyń tysynyń syrtynan zer jipterden toqylǵan oqalardy beldeýlep basady. Onyń etegin maqpalmen ne qara barqytpen ádiptep kómkeredi. Al mańdaı tusyna zer ne jibek shashaqtyń shoqtaryn tigedi. Shashaqtyń sáýkelege jalǵasqan tusyn asyl tastan kóz ornatqan altyn, kúmis túıreýishtermen bekitedi. Sáýkeleniń eń syrtynan shashaqty, áshekeıli jibek matamen tógiltip jaýyp qoıady. Ol kóılektiń etegi sııaqty jerge súıretilip júredi. Sáýkelege uzyn qulaqbaý taǵady. Onyń shet-shetin shyr aınaldyra zer, ne jibek jippen jalǵap kómkeredi. Túbine sándi túıreýish túıreledi. Qazirgi kezderde keıbir jerlerde qalyńdyqtyń basyna sáýkele kıgizip, aq jelek jabatyndar da kezdesedi.
Taqııa – erlerdiń jeńil baskıimi. Taqııanyń túrleri kóp: bıik tóbeli, tegis tóbeli jáne úshkir tóbeli taqııa,t.b. Erler kıetin taqııada teńge, monshaq, tana bolmaıdy. Onyń esesine olar «múıiz», «at erin», «shyrmaýyq» sııaqty órnektermen kestelenedi. Tigin mashınasymen, qolmen «tańdaı», «ırek» qabyrǵa tigistermen ádemilenip syrylady. Taqııany púlishten, qurymnan, balbarqyttan, al astaryn jibek, sátennen tigedi. Bıik tóbeli taqııa men tegis tóbeli taqııanyń tigilýi birdeı. Al úshkir tóbeli taqııany tikkende, onyń eteginiń jalpaqtyǵyn úsh elideı etip, tik tórtburysh etip qıyp alady. Onyń tóbesi úshburysh formaly tórt ne alty saıdan quralady. Aldymen olardy tigisin ishine qaratyp quraıdy da, odan soń saılardyń etegin taqııanyń etegine qondyrady. Taqııa myjylmaı, óz formasyn saqtap turýy úshin onyń astary men qos astaryn bettestirip jıi etip syrady. Odan keıin tysyn jaýyp, shetin basqa tústi matamen basqa tústi ádipten kómkeredi. Saılardyń jáne taqııanyń tóbesi men eteginiń qospa tigisteri bilinbeýi úshin sol tigisterdi bastyra jibek jippen ádemilep shalyp tigedi. Qazirgi kezeńde jergilikti kásiporindar ár túrli taqııa jasap shyǵarady.
Ton – qazaqtyń ulttyq kıimderiniń bir túri. Ony qoıdyń, eshkiniń jáne qulynnyń terisinen tigedi. Ton tigetin teriniń, eń aldymen, shel maıyn aryltady. Odan soń ony kúbige salyp, ne ashyq kúıinde ıleıdi jáne raýǵashtyń niline boıaıdy. Bul tonnyń syrtynyń kirlemeýi úshin kerek. Tonnyń qazaq dalasynda taraǵan negizgi eki úlgisi bolǵan. Onyń biri – tik ton. Ekinshisi – búrme ton. Tik tonnyń eki óńiri men artqy boıy shapan, kúpi sııaqty tutas pishilip alynady. Al búrme tonnyń eki óńiri men artqy boıy, keýdesi jáne etekteri bólek pishiledi. Onyń keýdesi men etegin qýsyrady da, odan soń búrip qondyrady, etegi keýdesine qaraǵanda keń pishiledi. Ton belinen búrme shyǵatyndyqtan, ony «búrme ton» dep ataǵan. Búrme ton tik tonǵa qaraǵanda sándi bolady. Tonǵa eltiriden, seńseńnen, keıde ań terisinen jaǵa salyp, etegi men óńirin, jeńiniń ushyn eltirimen juryndaıdy. Tondy sándeý úshin onyń eki óńirine, etegine, jeńine jibek jippen keste tigedi. Qulyn terisinen tigilgen tondy «taıjaqy» dep ataıdy. Taıjaqynyń tigisi ishine qaraǵanymen teriniń júni syrtyna qaraıdy. Ol sándi bolýy úshin qulynnyń jalyn tonnyń arqasyna, eki jeńiniń ústine keltirip tigedi. Muny kóbinde balalarǵa arnap jasaıdy, oǵan astar salynbaıdy. Astar salǵan arasyna maqta, ne jún tartqan úlkenderge arnalǵan taıjaqyny ádette ton ornyna kıe beredi. Tonnyń eń qymbaty –qamqa ton. Bul ton eki túrli jolmen tigiledi. Onyń biri – «qamqa» dep atalatyn jyltyr qara júndi ańnyń terisinen túgin syrtyna qaratyp tigiledi. Ekinshisi – altyn, kúmis jipterden (zerden) toqylǵan matadan tigiledi. Bul tonnyń ekeýi de baǵaly. Qazirgi kezde qoı terisinen sándep tigilgen tondar óndiriletin boldy.
Shapan – qazaqtardyń jáne Orta Azııa halyqtarynyń ulttyq kıimi. Ony qalyń matadan arasyna jún, maqta salyp, astarlap nemese qos astarlap syryp tigedi. Ol – negizinen, tik jaǵaly, ishinara qaıyrma jaǵaly da bolady. Shapan «syrmaly shapan», «qaptal shapan», «qımaly shapan» dep bólinedi. Qyz-kelinshekterge arnalǵan qımaly shapandy túrli-tústi masatydan tigip, jaǵa-jeńine, etegi men eki óńirine zer ustaıdy. Túıme ornyna asyl tastar ornatylǵan kúmis qapsyrma (ilgek) paıdalanylady. Qazirgi kezde túrli-tústi masatydan eki óńiri men jeńi kestelengen nemese zer ustalǵan (arasyna jún, maqta salmaı) shapandar tigilip satylady. Qazaq halqynyń arasyna syıly adamdarǵa syılyq retinde shapan kıgizý dástúri keń taraǵan.
Shekpen – júnnen toqylatyn syrt kıim. Shekpen tek qana túıe júninen toqylady. Kúzep alynǵan túıe júnin shańtozańnan aryltyp, odan soń qolmen maıdalap tútedi de, shúıke jasaıdy. Shúıkelengen júndi urshyqpen ıiredi. Shekpen toqıtyn jip óte jińishke bolady. Iirilgen jipti eki aǵashtyń arasyna yspalap ótkizip, onyń býyltyqtaryn ketirip, qaıta óńdeıdi. Shekpen de termebaý toqıtyn órmekpen toqylady. Toqylyp bolǵan shekpendi kádimgi matadan kıim pishkendeı etip ólshep pishedi. Shekpendi jazda kıedi. Oǵan qara barqyttan ne bolmasa tystyq matadan qaptal jaǵa (dóńgelek jalpaq jaǵa) salyp, etek-jeńin sondaı matamen kómkerip ádipteıdi. Shekpenniń eń ádemi túrin «shıdem shekpen» deıdi. Shıdem shekpen taılaqtyń júninen toqylady. Taılaqtyń júni ári maıda, ári jeńil bolatyndyqtan, odan toqyǵan shekpen de ádemi bolyp shyǵady. Shekpen sý ótkizbeıdi, sondyqtan ol – ári sýlyq, ári jaıshylyqta kıe berýge jaramdy besaspap kıim. Sý tıgen saıyn shekpen shıryǵyp, qalyńdaı túsedi. Shekpenniń taǵy bir artyqshylyǵy, ol taza túıe júninen toqylǵandyqtan asa myqty bolady, uzaq kıiledi.
Ishik – qazaqtyń ulttyq kıimderiniń biri. Ol eltiriden, seńseńnen, ártúrli ań terilerinen tigiledi, syrty matamen tystalady. Ishik tigiletin teri túrine qaraı eltiri ishik, seńseń ishik, qasqyr ishik, túlki ishik, pushpaq ishik, orman ishik, janat ishik, bulǵyn ishik, t.b. dep atalady. Ishik tigetin terini shel maıynan, kók etinen aryltyp alǵan soń ashyǵan aıran jaǵyp ıleıdi. Teri ábden ıi qanǵanda ırek aǵashpen tarap, qolmen ýqalap, kerip-sozyp jumsartady. Ishikti jórmep tigedi jáne tigisteriniń bári teriniń taqyr jaǵyna qaraıdy. Juqa terilerdi maqta jippen tikse, al qalyń terige jún jip paıdalanylady. Ishiktiń ishi daıyn bolǵan soń onyń taqyr betinen bıdaı shúberek kókteıdi de, barqyt, shuǵa, púlish sııaqty qalyń tystyq matalarmen tystaıdy. Qasqyr ishikke – qasqyr ne túlki terisinen, seńseń ishikke – eltiriden, basqa túrlerine qundyz ne bulǵyn terisinen jaǵa salynady. Ishik – eki maýsymda da kııýge arnalǵan jyly kıim. Mysaly, qasqyr ishik, túlki ishik, kókebaı ishik, qarsaq ishik, bulǵyn ishikter – qysta, pushpaq ishik, orman ishik, janat ishik, eltiri ishikter qara kúzde, kóktemde kııýge arnalǵan. Seńseń ishik, qasqyr ishikti – erler, qalǵan túrlerin kóbinese áıelder kıgen. Áıelder men boıjetkender kıetin ishikter óte sándi etip tigiledi. Olardyń óńirine, jeńiniń aýzyna, etegine aınaldyra qundyzdan, sýsardan juryn ustaıdy. Tysyna jibekpen keste tigedi. Eltiri ishik jetilgen qozynyń buıra eltirisinen tigiledi. Seńseń ishik marqa qozynyń seńseńinen tigiledi. Orman ishik túlkiniń tamaq terisinen nemese «orman túlkisi» dep atalatyn túlki terisinen tigiledi. Pushpaq ishik túlkiniń pushpaq terisinen tigiledi. Ishiktiń qaısy túri bolsa da ári jyly, ári kııýge tamasha sándi kıim sanalady.
Kımeshek – qazaq áıelderiniń baskıimi. Ony aq bátes nemese aq torǵynnan daıyndaıdy. Kımeshektiń basqa kıetin jaǵy ashyq etip jasalady. Artqy jaq etegi áıeldiń saýyryn, aldyńǵy jaq etegi omyraýyn, eki jaǵy ıyqtaryn jaýyp turady. Kımeshek betiniń eki jaǵy tamasha zer jiptermen nemese qyzyldy-jasyldy jibek jiptermen kestelenedi. Shet-shetine oqa bastyrylady, ásemdep kórkemdeıdi. Ádette kımeshekti jalań ózin kımeıdi. Ústine shylaýysh tartyp, birtutas kımeshek-shylaýysh retinde kıedi. Sonda ǵana ol jarasymdy baskıim bolady. Shylaýyshtyń shetterine salpynshaq úzbeler, marjandar taǵady. Munyń ózi jas áıeldiń kórkin onan ary arttyra túsedi. Kúıeýi ólgen áıelder óziniń basynda qaıǵy-muń bar ekenin bildirý úshin kestesiz, bolsa da qyzyldy-jasyldy kestesi joq, aq jaqty kımeshek kıedi. Ár taıpa eldiń óziniń kımeshekti mánerleý óneri bolady. Bizdiń Shyńjańda Iledegi qyzaı eliniń kımeshegi men Altaı, Tarbaǵataı eliniń kımeshekterinde belgili paryq bar.
Shylaýysh – kımeshektiń syrtynan kıetin, aq bátes nemese aq jibekten jasalǵan (tigilgen) áıelderdiń baskıimi. Qazaqta ár jerdiń, ár eldiń ózindik shylaýysh tartý tártibi, úlgisi bolǵan. Kelin túsip bir mezgil ótken soń kelinshektiń jelegin alyp kımeshek-shylaýysh kıgizý salty ótkizilip otyrǵan. Egde áıelder men jas kelinshekterdiń kıme-shek-shylaýysh tartý úlgisi de uqsamaıdy. Jas kelinshekter shylaýyshtyń qyryn shyǵaryp, sándep tartady ári tóbesine, qospalaryna aıjaq, órnekti túıreýishter ótkizedi.
Kebenek (keı jerde kebentaı) – aq kıizden arnaıy jasalǵan syrt kıim. Ony tún jastanyp joryqqa attanatyndar, jylqy kúzetindegiler kıedi. Kebenektiń jaǵasy men basqa kıetin bóligi tutas, birge, etegi aıaqtyń basyna deıin túsirilip, kıimniń syrtynan qaptap kıetindeı etip, keń tigiledi.
Kúlápara – tymaqtyń syrtynan kıgiziletin qaby. Qysta kıetin kúláparany túıe júninen toqıdy nemese arasyna maqta nemese jún salyp, syryp jasaıdy. Bul tymaqtyń syrtynan sý, sýyq ótkizbeý úshin kerek. Syrty bir tústi matamen, jibek kezdememen tystalady. Al jazdyq kúlápara juqa jibek nemese torǵynnan jasalyp, tymaqtyń syrtynan kıgiziledi. Qulaq tustaryna keste nemese ártúrli zermen áshekeı salady. Kúlápara tymaqqa sán kirgizedi ári ony kirleýden, tozýdan qorǵaıdy.
Qamqa ton. Tonnyń eń baǵaly ári ádemi túri «qamqa ton» dep atalady. As – attyniki, toı – tondiniki» degen sóz osyndaı tondarǵa qaratylǵan bolar. Ony buryn baı, bı, han, myrza, hanym sııaqty bıik mártebeli adamdar kıgen. Kıimniń bul túri ondatr, qundyz, bulǵyn, manat sııaqty baǵaly ań terilerinen túgi syrtyna qaratylyp, astarlanyp jasalady. Iin ábden qandyryp, qynaǵa boıap, ań terilerimen jıektep, qoı terisinen de jasaýǵa bolady. Abylaı hannyń urpaqtary HIH ǵasyrdyń basynda aqqýdyń terisinen qamqa ton tikkizgen. Ýálı han (1741-1821) ólgende onyń qamqa tonyn Aıǵanym hanym (1783-1853) kezindegi syılas zamandasy Baıdaly bıge kıgizgen eken.
Jazýshy, etnograf, baspager Zeınolla Sániktiń kóp tomdyq eńbeginiń 280-294 betterinen alyndy.
Maqalanyń basyn oqý úshin siltemeni basyńyz.
