Bızdıŋ starosta

2024 jyly säuır aiynda sanaly ǧūmyryn qazaq halqy men qazaq memleketınıŋ tarihyna arnap, jastardy elımızdıŋ patrioty boluǧa daiarlap kele jatqan, bızdıŋ studenttık jyldardan berı dostyǧymyz ajyramai kele jatqan ärıptesımız ärı dosymyz, köpşılıkke tanymal tarihşy, äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetınıŋ dosentı, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty Edıl Noianūly Noianov 60 jasqa tolǧan  mereitoiyn atap ötkelı otyr. Mektep qabyrǧasynda on jyl ,bılım alyp student atanyp jaŋa ömır jolyna qadam basqan jas jetkınşekke universitet alyp qamaldai körınetını anyq. 1985 jyldyŋ jazǧy ailarynda emtihandardan sürınbei ötıp student atanyp, keudemızdı maqtanyş sezımı kernegen sätter esımızden ketpeidı!  Jazdyŋ aiaǧyna qarai, 25-tamyzda KazMU-nıŋ «Studentter qataryna qabyldau» merekesı de Rektorat aldynda erekşe saltanatpen öttı. Saltanatty jiynnan soŋ 1-kurs studentterın kuratormen tanysu üşın fakultetterge jinady. Rektorat janyndaǧy ǧimarattyŋ 4-qabatyna köterılıp, tarih fakultetıne keldık. Fakultettegı 102-auditoriiaǧa jinalǧandar qatarynda eresek, tıptı äskeri kiımmen otyrǧan studentter de boldy. Özın kuratormyn dep tanystyrǧan fakultet oqytuşylary Säiden Joldasbaev jäne Nūrtaza Aldabergenov aǧailar studentterdıŋ aty-jönın atap tanysqan soŋ, bırneşe künnen keiın auyl şaruaşylyǧy jūmystaryna kömekke baratynymyzdy habarlady. Keŋes Odaǧy kezınde 5-synyptan bastap mektep oquşylaryn da eŋbekke baulyp auyl şaruaşylyǧy jūmystaryna tartqany belgılı. Bız de jügerı, jüzım jinaudan bıraz täjıribelı edık. Josparlanǧandai, tamyzdyŋ 31-ı künı taŋǧy saǧat 9.00-de Timiriazev köşesınıŋ boiynda tızılıp tūrǧan «İkarus» avtobustaryna mınıp, Almaty oblysy Talǧar audany Michurin sovhozyna kökönıs (pomidor) jinauǧa bet aldyq. Jol boiy kurstastarmen bıraz jaqynyraq tanysyp, bölmelerge ornalastyq. Bırınşı künderden-aq aramyzda auyl şaruaşylyǧy jūmystaryna äldeqaida ikemdı, pysyq jıgıtter men qyzdar özderınıŋ belsendılıgımen közge tüse bastady. Olardyŋ qatarynda eresek jıgıtter: Kärıbaev Bereket, Mekebaev Talǧat, Qalybekov Qūnanbai, Noianov Edılderdı bız köp uaqyt «Aǧai» dep atap jürdık. Olar josparlanǧan 100 jäşıktıŋ ornyna jospardy artyǧymen oryndap  künıne 120-150 jäşık tapsyratyny esımde! Bızge fakultetten jetekşı bolǧan dosent Qaisar Qūsaiynov pen brigada bastyǧy Mariia Petrovna bızge «Aǧailardy» ülgı etıp aitudan eş jalyqpaityn! Qūnanbai, Talǧat, Bereket, Edıl aǧailarymyzdy apta saiyn maqtau qaǧazdarymen, alǧys hattarmen marapattap, tıptı gazet betterıne jeŋımpazdar retınde şyǧaratyn. Sondai-aq, ol kezde «Ärkımnıŋ eŋbegıne qarai, ärkımnıŋ qabıletıne qarai» degen sosializmnıŋ basty ūrany jastar arasynda keŋınen nasihattalatyn. Būl jıgıtterdıŋ eŋbekke degen erekşe qūrmetı bızdı de tamsandyratyn! Bızdıŋ ūiymşyl kurstastardyŋ eŋbekte ozat ekenı osylaişa bırınşı künderden–aq baiqaldy. Äskerde diviziia komandirı tabystaǧan arnaiy ūsynyspen kelgen B.Kärıbaev, M.Sadyqov, Q.Qalybekov, E.Noianov t.b. keŋestık äsker qatarynda qyzmet etkennen keiın oquǧa tüsken eresek jıgıtter ışınde Edıl Noianovtyŋ basqa studentterden erekşelıgı bır auyzdan toptyŋ starostasy bolyp sailanuynda edı. Osylaişa, bızdıŋ studenttık ömırımız bastalyp ta kettı. Kurstas dostarmen, sonyŋ ışınde starostamyz Edıl Noianovpen tanystyq osylaişa auyl şaruaşylyǧy jūmystaryna barǧanda bastaldy. Jūmystan keiıngı keşkı mezgılde alau jaǧyp, ony ainala qorşai maŋyna jinalyp qyzyqty intellektualdy oiyndar oinau, oqyǧan ädebi kıtaptardy talqylau, änderdı oryndau t.s.s. qyzyqty da maǧynaly ıs-şaralar ūiymdastyru gruppalastardy är qyrynan tanyp bıluge mümkındık berdı. E.Noianovtyŋ ädebi, tarihi kıtaptardy oquǧa, ony talqylap, taldauǧa zor qabıletın bırden baiqadyq. Starostamyz Edıldıŋ otbasy turaly mälımetterdı äŋgımelesu barysynda bıle bastadyq. E.Noianovtyŋ atasy Janǧūtiev Şyŋǧali orysşa sauatty, Keŋes ükımetınıŋ tūsynda türlı saiasi oqiǧalarǧa, naqty aitqanda 1930-1933 jyldary qazaqtardy aşarşylyqtan qūtqaru komitetınde jūmys qatysqan azamat bolǧanyn bıldık. Janǧūtiev Şyŋǧali 1937 jyly Orynbor guberniiasy, Aqbūlaq audanynyŋ raikom hatşysy qyzmetınde jürıp, represiiaǧa ūşyrap, atu jazasyna kesılgen. Al Edıldıŋ äkesı Noian 1953 jyly Sahalin araldarynda äskeri qyzmette bolǧan. Äskeri mındettın ötegen soŋ Äbdırahmanova Jamalǧa üilenıp, Jambyl oblysynda jaŋadan aşylǧan Kışı Qamqaly aulyna köşıp kelgen. Osyndai taǧdyrdyŋ tälkegıne tüsken otbasynan şyqqan E.Noianov eseie kele, mektep qabyrǧasynda 5 synypta oqyp jürgende  «tarihşy bolam» degen şeşım qabyldaidy. Auylşaruaşylyq jūmystar aiaqtalǧan soŋ qazan aiynyŋ alǧaşqy künderı universitettegı sabaqtarymyz bastalyp kettı. Auyl şaruaşylyǧy jūmystarynan keiın bız 101, 102 toptarǧa bölıp QazŪU qalaşyǧyndaǧy №6 jatahanaǧa  ornalastyq.  Ol kezde jataqhanadan oryn alyp ornalasu qiyn edı. Mektepte tanys emes köp pänderdıŋ oqytyluy da bızge alǧaşqyda oŋai bolmady. Alǧaşqy semestrde oqytylatyn pänder qatarynda KPSS tarihy pänı de boldy. Būl pännıŋ seeminar sabaqtary sūraqtaryn talqylau üşın  arnaiy künı men saǧaty belgılengen uaqytta jataqhananyŋ oqu zalyna jinalatynbyz. Sondyqtan da jataqhanada tūratyn studentter üşın seminar sabaqtaryna daiyndalu äldeqaida jeŋıl boldy. Studenttık künderdıŋ alǧaşqy künderı tanystyqpen bastalyp keiınnen kündelıktı sabaqtarǧa qyzu daiyndyq jataqhana bölmelerı men oqu zalyndaǧy pıkır-talasqa ūlasyp jatatyn! Leksiia, seminar sabaqtarynan keiın az-kem tüstenıp alǧan soŋ, sol kezdegı Almaty qalasynyŋ ortalyǧynda ornalasqan A.S.Puşkin atyndaǧy kıtaphanaǧa baryp tüngı saǧat 22.00.-ge deiın, iaǧni ol jabylǧanşa kelesı seminar kün tapsyrmalaryn oryndaitynbyz. Fakultettıŋ 1 kursynda 2-aq qazaq toby boldy. Onyŋ bıreuınde top starostasy  - Sadyqov Manarbek bolsa, ekınşı toptyŋ starostasy -  Noianov Edıl boldy. Qos toptyŋ ruhani jetekşısı - Kärıbaev Bereket boldy. Edıldıŋ top starostasy bolyp taǧaiyndaluy onyŋ  eŋbek ötılınıŋ boluy jäne liderlık qasietterıne bailanysty boldy dep oilaimyz. Bılım aluǧa erekşe talpynysymen qatar starostamyzdyŋ adamgerşılık qasietterı de joǧary boldy! Sessiia soŋynda studentterge stipendiia taǧaiyndau boiynşa kommisiia qūrylyp, onyŋ qūramyna komsomol, käsıpodaq ūiymdarymen bırge fakultet dekanynyŋ orynbasary kıretın. Top starostalary komissiiaǧa şäkırtaqyǧa ümıtker studentterdı anyqtauǧa qatysady. Sondai jauapty kezde E.Noianov top studentterınıŋ boiyndaǧy qabıletterın eskeruge tyrysatyn ärı eşkımdı bölıp-jarmai qoǧamdyq jūmystarǧa qatysqanyn eskere otyryp şäkırtaqysyz qaldyrmauǧa tyrysatyn. Universitettegı studenttık jyldarynda belgılı tarihşy-ǧalymdar U.H.Şalekenov, Ä.Hasenov, S.M.Mäşımbaev, S.Joldasbaev, M.Qoigeldiev, Q.S.Qarajan, Ä. T. Töleubaev t.b. belgılı professorlardan därıs tyŋdap, bılım aldyq. Noianov Edıl 1964 jyly, 16 säuırde Jambyl oblysy, Moiynqūm audanynyŋ, Kışı Qamqaly aulynda  düniege kelgen. Universitette bılım alyp jürgen jyldary E.Noianov arheologiia jäne etnologiia kafedrasynda mamandandy. Ol kezde bolaşaǧyn oilaityn studentter KOKP tarihy, KSRO tarihy mäselelerımen ainalysudy jön köretın. Al E.Noianovty sol kezdegı qazaq halqynyŋ taǧdyry, demografiialyq jaǧdaiy, şet eldegı qazaqtardyŋ jai küiı qatty alaŋdatatyn. Keŋester Odaǧy tūsynda ūlt tarihyn, onyŋ ädet-ǧūryptary men mädenietın zertteu asa qūptala bermeitın. Alaida, Edıl özınıŋ ūstanǧan baǧytynan taimai kafedranyŋ jetekşı mamandary Ä.Orazzbaev, M.Eleuov, N.Aldabergenov, Ä.Töleubaev syndy ǧalym aǧalarynan därıs tyŋdap, professor U.H.Şalekenovtıŋ jetekşılıgımen kurs jūmystaryn, diplom jūmystaryn jazudy dästürge ainaldyrǧan bolatyn. Bızdıŋ studenttık, iaǧni 1985-1990 jyldarda  KOKP Ortalyq Komitetı Bas hatşylyǧyna M.S.Gorbachevtyŋ keluımen Keŋester Odaǧynda reformalar jürgızıle bastady. Būl reformalar kezeŋı tarihta «qaita qūru», «jariialylyq» atymen qaldy. Elımızdıŋ demokratiiaǧa bet būruy kezeŋınde studentter zor ynta-jıgerın bıldırgenı anyq. Elımızde oryn alǧan «Jeltoqsan oqiǧasy», «Araldy qūtqaru», «Nevada-Semei», «Azat» qozǧalystarynyŋ aksiialaryna belsene qatysyp otyrdyq. E.Noianov toptaǧy studentterden jasynyŋ ülkendıgı men ömır täjıribesınıŋ mol bouynan qazaq salt-dästürın jaŋǧyrtu, ūlttyŋ özıne tän mädeni közderın aşuǧa qatysty şaralarǧa da bılek sybana aralasty. 1988 jyly elımızde tūŋǧyş ret Nauryz meiramy atalyp ötkenı jäne Keŋester Odaǧynda ötken Halyq deputattary sezıne deputat sailau nauqandary ötkızılgenı esımızde. Sondai-aq,  qazaq tarihynda 1988 jyly Alaş qairatkerlerınıŋ resmi türde aqtaluyna orai top studentterınıŋ «Armanda ketken ardaqtylar» tarihi-ädebi keşın ötkızgenımız künı bügıngıdei köz aldymda! Universitettı 1990 jyly «tarihşy jäne qoǧamtanu pänderınıŋ oqytuşysy» mamandyǧy boiynşa aiaqtap elımızdıŋ är öŋırıne joldama alyp elımızge qyzmet etuge attandyq. E.Noianov 1990 jyly universitettı bıtırgennen keiın, joldamamen qazırgı QR ŪǦA Ş.Uälihanov atyndaǧy tarih jäne etnologiia instituty etnologiia bölımıne jūmysqa ornalasty. Onda ǧylymi qyzmetker qyzmetın atqarǧan Edıl Noianūly institut janyndaǧy aspiranturaǧa oquǧa tüsıp, professor A.B. Qalyştyŋ ǧylymi jetekşılıgımen dissertasiiasyn jazudy bastaidy. Sol jyldarda ǧylymda kenje damyǧan etnologiia ǧylymynyŋ etnososiologiia salasy boiynşa ızdenıs jūmystaryn jürgızdı. E.Noianov ǧylymi jetekşısı Qalyş Amanjol bastaǧan ūjymmen 1990 jyly Almaty oblysynyŋ Eŋbekşıqazaq, Jambyl obdysynyŋ Merkı, Lugovoi audandary jäne Maŋǧystau oblysyndaǧy Jaŋa Özen qalasynda ekspedisiiada bolyp materialdar jinaqtauǧa qatysty. Ekspedisiia barysynda alynǧan mälımetter ǧalymdardyŋ ǧylymi maqalalarynda körınıs tapty. Keŋes Odaǧy ydyrap, būrynǧy kommunistık partiianyŋ tarihy oqu jüiesınen alynyp, Qazaqstan tarihy pänı oqytylatyn tūsta «qara şaŋyraq» öz üzdık tülekterın jūmysqa şaqyry bastady. 1993 jyly Edıl Noianūlynyŋ universitettegı ūstazdyq, ǧylymi qyzmetı bastaldy. 1996 jyly tarih ǧylymdarynyŋ kandidatyǧyn qorǧady. Bastapqy kezde kafedrada kezınde özıne bılım bergen Ä.Hasenov, S.Joldasbaev, Q.Qarajan ruhani aǧasyna ainalǧan professor T.Omarbekov siiaqty ūstazdary aǧalyq kömekterın körsetse, keiınnen kurstas dostary B.Kärıbaev, T.Mekebaev, A.Jūmadıl, L.Hasanaeva, U.Djoldybaeva, M.Jūmadıldermen bırge «qara şaŋyraqtaǧy» ūstazdyq qyzmetın jalǧastyruda. Bügıngı künı ötken künderge zerdelei qarasaq, 1985-1990 jyldary universitettıŋ tarih fakultetınde oqyǧan qazaq tobynyŋ 50 studentı ışınde 1 - QR ŪǦA akademigı, 2 - ǧylym doktory, 12  - ǧylym kandidaty şyqqanyn köremız.  Olardyŋ ışınde 7 tülek universitetımızde tabysty eŋbek etıp keledı. Edıl Noianūly 2001 jyldan Qazaqstan tarihy kafedrasy meŋgeruşısınıŋ orynbasary qyzmetın abyroimen, ülken jauapkerşılıkpen  atqaryp keledı. Būl kafedrany Qazaqstan tarihşylarynyŋ bıregeiı, professor T.Omarbekov basqarǧan jyldary qazaq tarihynyŋ zerttelmei jatqan tūstary men «aqtaŋdaqtar» mäselesın zerttep, ūlttyq tarihymyzdyŋ damuyna ülken üles qosqany mälım. Tumysynan öz ııne adal, tazalyqty jaqsy köretın E.Noianov qazırgı kezde fakultette bırneşe bazalyq jäne elektivtı pänderdı jürgızedı. Degenmen, onyŋ negızgı zertteu taqyryby – Qazaqstan men oǧan ırgeles mekenderdegı ejelgı saq, ǧūn taipalarynyŋ tarihy mäselelerı. Tarihşy ǧalym E.Noianovtyŋ oqyǧan därısterı tyŋ mälımetter negızınde öte qyzyqty, ärı ūlttyq közqaras tūrǧysynan oqytylatyndyqtan, studentterdıŋ onyŋ sabaqtaryna qyzyǧuşylyǧy joǧary. Ol tek tarih fakultetı ǧana emes, universitettıŋ tarih emes fakultetterı studentterı tarapynan da joǧary märtebege ie ūstaz. Bızdıŋ tek ǧylymmen ainalysyp qoimai, jas buynǧa tälım tärbie beru arqyly bılgenımızdı jetkıze bıluımız asa maŋyzdy. Edıl Noianūlynyŋ bılıktı maman retınde respublikalyq deŋgeide ötetın oquşylardyŋ türlı olimpiadalaryna töralqa müşesı retınde de şaqyruy – sonyŋ aiǧaǧy. Qazaqtyŋ ūly aqyny Abai aitqandai, tolassyz eŋbektı, tausylmas talap pen qairatty qajet etetın bılım men ǧylym jolynda aqyl men ardy qatar qoldanyp biıkke köterıluge bolady. Qyzyǧy men qiyndyǧy mol sol studenttık jyldary bır üidıŋ balasyndai bolǧanymyz, ülkennıŋ kışıge qamqory men kışınıŋ ülkenge ızetı dep bılemın. E. Noianov 4 oqu qūraly, 3 elektrondy oqu qūraly, 10-nan astam oqu-ädıstemelık baǧdarlamanyŋ, 50-den astam ǧylymi maqalalardyŋ avtory.  Bügınde E.Noianūlynyŋ eŋbekterı QR Ǧylym jäne Joǧary bılım ministrlıgı jäne universitet tarapynan eskerılıp, marapattaluda. Jūbaiy Qalmūratova Liza äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetınıŋ tarih fakultetınıŋ 1990 jylǧy tülegı ärı kurstas dosymyz. L.Qalmūratova orta bılım beru salasynda qyzmet etedı. Joǧary sanatty mūǧalım, Kembridj universitetınıŋ tyŋdauşysy, «Bılım salasynyŋ üzdıgı» medalınıŋ iegerı. Ülken ūly Miras universitetımızdıŋ Ekonomika jäne biznes Joǧary mektebınıŋ tülegı, bügınde özı mamandanǧan «Esep jäne audit» kafedrasynyŋ assistentı qyzmetın atqaryp jatsa, kışı ūly Bekjan universitettıŋ şyǧystanu fakultetınıŋ tülegı. Biylǧy jyly şaŋyraq qūrǧandaryna 35 jyl tolǧan mereilı otbasynyŋ ülken quanyşy – nemeresı Aiym mektep tabaldyryǧyn attau qarsaŋynda!  60 jasty  eŋsergelı otyrǧan dosymyz, ärıptesımız Edıl Noianūlyna otbasy amandyǧyn tılep, mereiıŋ üstem bolsyn, ärdaiym biıkten körıne ber degım keledı!

Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU

Tarih fakultetı

Qazaqstan tarihy kafedrasy

Tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, qauymdastyrǧan professor

Uljalǧas Muhamedjanovna Djoldybaeva