2024 jyly sáýir aıynda sanaly ǵumyryn qazaq halqy men qazaq memleketiniń tarıhyna arnap, jastardy elimizdiń patrıoty bolýǵa daıarlap kele jatqan, bizdiń stýdenttik jyldardan beri dostyǵymyz ajyramaı kele jatqan áriptesimiz ári dosymyz, kópshilikke tanymal tarıhshy, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń doenti, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Edil Noıanuly Noıanov 60 jasqa tolǵan mereıtoıyn atap ótkeli otyr.
Mektep qabyrǵasynda on jyl ,bilim alyp stýdent atanyp jańa ómir jolyna qadam basqan jas jetkinshekke ýnıversıtet alyp qamaldaı kórinetini anyq. 1985 jyldyń jazǵy aılarynda emtıhandardan súrinbeı ótip stýdent atanyp, keýdemizdi maqtanysh sezimi kernegen sátter esimizden ketpeıdi! Jazdyń aıaǵyna qaraı, 25-tamyzda KazMÝ-niń «Stýdentter qataryna qabyldaý» merekesi de Rektorat aldynda erekshe saltanatpen ótti. Saltanatty jıynnan soń 1-kýrs stýdentterin kýratormen tanysý úshin fakýltetterge jınady. Rektorat janyndaǵy ǵımarattyń 4-qabatyna kóterilip, tarıh fakýltetine keldik. Fakýltettegi 102-aýdıtorııaǵa jınalǵandar qatarynda eresek, tipti áskerı kıimmen otyrǵan stýdentter de boldy. Ózin kýratormyn dep tanystyrǵan fakýltet oqytýshylary Sáıden Joldasbaev jáne Nurtaza Aldabergenov aǵaılar stýdentterdiń aty-jónin atap tanysqan soń, birneshe kúnnen keıin aýyl sharýashylyǵy jumystaryna kómekke baratynymyzdy habarlady. Keńes Odaǵy kezinde 5-synyptan bastap mektep oqýshylaryn da eńbekke baýlyp aýyl sharýashylyǵy jumystaryna tartqany belgili. Biz de júgeri, júzim jınaýdan biraz tájirıbeli edik. Josparlanǵandaı, tamyzdyń 31-i kúni tańǵy saǵat 9.00-de Tımırıazev kóshesiniń boıynda tizilip turǵan «Ikarýs» avtobýstaryna minip, Almaty oblysy Talǵar aýdany Mıchýrın sovhozyna kókónis (pomıdor) jınaýǵa bet aldyq. Jol boıy kýrstastarmen biraz jaqynyraq tanysyp, bólmelerge ornalastyq. Birinshi kúnderden-aq aramyzda aýyl sharýashylyǵy jumystaryna áldeqaıda ıkemdi, pysyq jigitter men qyzdar ózderiniń belsendiligimen kózge túse bastady. Olardyń qatarynda eresek jigitter: Káribaev Bereket, Mekebaev Talǵat, Qalybekov Qunanbaı, Noıanov Edilderdi biz kóp ýaqyt «Aǵaı» dep atap júrdik. Olar josparlanǵan 100 jáshiktiń ornyna jospardy artyǵymen oryndap kúnine 120-150 jáshik tapsyratyny esimde! Bizge fakýltetten jetekshi bolǵan doent Qaısar Qusaıynov pen brıgada bastyǵy Marııa Petrovna bizge «Aǵaılardy» úlgi etip aıtýdan esh jalyqpaıtyn! Qunanbaı, Talǵat, Bereket, Edil aǵaılarymyzdy apta saıyn maqtaý qaǵazdarymen, alǵys hattarmen marapattap, tipti gazet betterine jeńimpazdar retinde shyǵaratyn. Sondaı-aq, ol kezde «Árkimniń eńbegine qaraı, árkimniń qabiletine qaraı» degen soıalızmniń basty urany jastar arasynda keńinen nasıhattalatyn. Bul jigitterdiń eńbekke degen erekshe qurmeti bizdi de tamsandyratyn! Bizdiń uıymshyl kýrstastardyń eńbekte ozat ekeni osylaısha birinshi kúnderden–aq baıqaldy. Áskerde dıvızııa komandıri tabystaǵan arnaıy usynyspen kelgen B.Káribaev, M.Sadyqov, Q.Qalybekov, E.Noıanov t.b. keńestik ásker qatarynda qyzmet etkennen keıin oqýǵa túsken eresek jigitter ishinde Edil Noıanovtyń basqa stýdentterden ereksheligi bir aýyzdan toptyń starostasy bolyp saılanýynda edi. Osylaısha, bizdiń stýdenttik ómirimiz bastalyp ta ketti. Kýrstas dostarmen, sonyń ishinde starostamyz Edil Noıanovpen tanystyq osylaısha aýyl sharýashylyǵy jumystaryna barǵanda bastaldy. Jumystan keıingi keshki mezgilde alaý jaǵyp, ony aınala qorshaı mańyna jınalyp qyzyqty ıntellektýaldy oıyndar oınaý, oqyǵan ádebı kitaptardy talqylaý, ánderdi oryndaý t.s.s. qyzyqty da maǵynaly is-sharalar uıymdastyrý grýppalastardy ár qyrynan tanyp bilýge múmkindik berdi. E.Noıanovtyń ádebı, tarıhı kitaptardy oqýǵa, ony talqylap, taldaýǵa zor qabiletin birden baıqadyq. Starostamyz Edildiń otbasy týraly málimetterdi áńgimelesý barysynda bile bastadyq. E.Noıanovtyń atasy Janǵutıev Shyńǵalı oryssha saýatty, Keńes úkimetiniń tusynda túrli saıası oqıǵalarǵa, naqty aıtqanda 1930-1933 jyldary qazaqtardy asharshylyqtan qutqarý komıtetinde jumys qatysqan azamat bolǵanyn bildik. Janǵutıev Shyńǵalı 1937 jyly Orynbor gýbernııasy, Aqbulaq aýdanynyń raıkom hatshysy qyzmetinde júrip, represııaǵa ushyrap, atý jazasyna kesilgen. Al Edildiń ákesi Noıan 1953 jyly Sahalın araldarynda áskerı qyzmette bolǵan. Áskerı mindettin ótegen soń Ábdirahmanova Jamalǵa úılenip, Jambyl oblysynda jańadan ashylǵan Kishi Qamqaly aýlyna kóship kelgen. Osyndaı taǵdyrdyń tálkegine túsken otbasynan shyqqan E.Noıanov eseıe kele, mektep qabyrǵasynda 5 synypta oqyp júrgende «tarıhshy bolam» degen sheshim qabyldaıdy.
Aýylsharýashylyq jumystar aıaqtalǵan soń qazan aıynyń alǵashqy kúnderi ýnıversıtettegi sabaqtarymyz bastalyp ketti. Aýyl sharýashylyǵy jumystarynan keıin biz 101, 102 toptarǵa bólip QazUÝ qalashyǵyndaǵy №6 jatahanaǵa ornalastyq. Ol kezde jataqhanadan oryn alyp ornalasý qıyn edi. Mektepte tanys emes kóp pánderdiń oqytylýy da bizge alǵashqyda ońaı bolmady. Alǵashqy semestrde oqytylatyn pánder qatarynda KPSS tarıhy páni de boldy. Bul pánniń seemınar sabaqtary suraqtaryn talqylaý úshin arnaıy kúni men saǵaty belgilengen ýaqytta jataqhananyń oqý zalyna jınalatynbyz. Sondyqtan da jataqhanada turatyn stýdentter úshin semınar sabaqtaryna daıyndalý áldeqaıda jeńil boldy. Stýdenttik kúnderdiń alǵashqy kúnderi tanystyqpen bastalyp keıinnen kúndelikti sabaqtarǵa qyzý daıyndyq jataqhana bólmeleri men oqý zalyndaǵy pikir-talasqa ulasyp jatatyn! Lekııa, semınar sabaqtarynan keıin az-kem tústenip alǵan soń, sol kezdegi Almaty qalasynyń ortalyǵynda ornalasqan A.S.Pýkın atyndaǵy kitaphanaǵa baryp túngi saǵat 22.00.-ge deıin, ıaǵnı ol jabylǵansha kelesi semınar kún tapsyrmalaryn oryndaıtynbyz. Fakýltettiń 1 kýrsynda 2-aq qazaq toby boldy. Onyń bireýinde top starostasy - Sadyqov Manarbek bolsa, ekinshi toptyń starostasy - Noıanov Edil boldy. Qos toptyń rýhanı jetekshisi - Káribaev Bereket boldy. Edildiń top starostasy bolyp taǵaıyndalýy onyń eńbek ótiliniń bolýy jáne lıderlik qasıetterine baılanysty boldy dep oılaımyz. Bilim alýǵa erekshe talpynysymen qatar starostamyzdyń adamgershilik qasıetteri de joǵary boldy! Sessııa sońynda stýdentterge stıpendııa taǵaıyndaý boıynsha kommısııa qurylyp, onyń quramyna komsomol, kásipodaq uıymdarymen birge fakýltet dekanynyń orynbasary kiretin. Top starostalary komıssııaǵa shákirtaqyǵa úmitker stýdentterdi anyqtaýǵa qatysady. Sondaı jaýapty kezde E.Noıanov top stýdentteriniń boıyndaǵy qabiletterin eskerýge tyrysatyn ári eshkimdi bólip-jarmaı qoǵamdyq jumystarǵa qatysqanyn eskere otyryp shákirtaqysyz qaldyrmaýǵa tyrysatyn.
Ýnıversıtettegi stýdenttik jyldarynda belgili tarıhshy-ǵalymdar Ý.H.Shalekenov, Á.Hasenov, S.M.Máshimbaev, S.Joldasbaev, M.Qoıgeldıev, Q.S.Qarajan, Á. T. Tóleýbaev t.b. belgili professorlardan dáris tyńdap, bilim aldyq. Noıanov Edil 1964 jyly, 16 sáýirde Jambyl oblysy, Moıynqum aýdanynyń, Kishi Qamqaly aýlynda dúnıege kelgen. Ýnıversıtette bilim alyp júrgen jyldary E.Noıanov arheologııa jáne etnologııa kafedrasynda mamandandy. Ol kezde bolashaǵyn oılaıtyn stýdentter KOKP tarıhy, KSRO tarıhy máselelerimen aınalysýdy jón kóretin. Al E.Noıanovty sol kezdegi qazaq halqynyń taǵdyry, demografııalyq jaǵdaıy, shet eldegi qazaqtardyń jaı kúıi qatty alańdatatyn. Keńester Odaǵy tusynda ult tarıhyn, onyń ádet-ǵuryptary men mádenıetin zertteý asa quptala bermeıtin. Alaıda, Edil óziniń ustanǵan baǵytynan taımaı kafedranyń jetekshi mamandary Á.Orazzbaev, M.Eleýov, N.Aldabergenov, Á.Tóleýbaev syndy ǵalym aǵalarynan dáris tyńdap, professor Ý.H.Shalekenovtiń jetekshiligimen kýrs jumystaryn, dıplom jumystaryn jazýdy dástúrge aınaldyrǵan bolatyn.
Bizdiń stýdenttik, ıaǵnı 1985-1990 jyldarda KOKP Ortalyq Komıteti Bas hatshylyǵyna M.S.Gorbachevtyń kelýimen Keńester Odaǵynda reformalar júrgizile bastady. Bul reformalar kezeńi tarıhta «qaıta qurý», «jarııalylyq» atymen qaldy. Elimizdiń demokratııaǵa bet burýy kezeńinde stýdentter zor ynta-jigerin bildirgeni anyq. Elimizde oryn alǵan «Jeltoqsan oqıǵasy», «Araldy qutqarý», «Nevada-Semeı», «Azat» qozǵalystarynyń akııalaryna belsene qatysyp otyrdyq. E.Noıanov toptaǵy stýdentterden jasynyń úlkendigi men ómir tájirıbesiniń mol boýynan qazaq salt-dástúrin jańǵyrtý, ulttyń ózine tán mádenı kózderin ashýǵa qatysty sharalarǵa da bilek sybana aralasty. 1988 jyly elimizde tuńǵysh ret Naýryz meıramy atalyp ótkeni jáne Keńester Odaǵynda ótken Halyq depýtattary sezine depýtat saılaý naýqandary ótkizilgeni esimizde. Sondaı-aq, qazaq tarıhynda 1988 jyly Alash qaıratkerleriniń resmı túrde aqtalýyna oraı top stýdentteriniń «Armanda ketken ardaqtylar» tarıhı-ádebı keshin ótkizgenimiz kúni búgingideı kóz aldymda!
Ýnıversıtetti 1990 jyly «tarıhshy jáne qoǵamtaný pánderiniń oqytýshysy» mamandyǵy boıynsha aıaqtap elimizdiń ár óńirine joldama alyp elimizge qyzmet etýge attandyq. E.Noıanov 1990 jyly ýnıversıtetti bitirgennen keıin, joldamamen qazirgi QR UǴA Sh.Ýálıhanov atyndaǵy tarıh jáne etnologııa ınstıtýty etnologııa bólimine jumysqa ornalasty. Onda ǵylymı qyzmetker qyzmetin atqarǵan Edil Noıanuly ınstıtýt janyndaǵy aspırantýraǵa oqýǵa túsip, professor A.B. Qalyshtyń ǵylymı jetekshiligimen dıssertaııasyn jazýdy bastaıdy. Sol jyldarda ǵylymda kenje damyǵan etnologııa ǵylymynyń etnosoıologııa salasy boıynsha izdenis jumystaryn júrgizdi. E.Noıanov ǵylymı jetekshisi Qalysh Amanjol bastaǵan ujymmen 1990 jyly Almaty oblysynyń Eńbekshiqazaq, Jambyl obdysynyń Merki, Lýgovoı aýdandary jáne Mańǵystaý oblysyndaǵy Jańa Ózen qalasynda ekspedıııada bolyp materıaldar jınaqtaýǵa qatysty. Ekspedıııa barysynda alynǵan málimetter ǵalymdardyń ǵylymı maqalalarynda kórinis tapty.
Keńes Odaǵy ydyrap, burynǵy kommýnıstik partııanyń tarıhy oqý júıesinen alynyp, Qazaqstan tarıhy páni oqytylatyn tusta «qara shańyraq» óz úzdik túlekterin jumysqa shaqyry bastady. 1993 jyly Edil Noıanulynyń ýnıversıtettegi ustazdyq, ǵylymı qyzmeti bastaldy. 1996 jyly tarıh ǵylymdarynyń kandıdatyǵyn qorǵady. Bastapqy kezde kafedrada kezinde ózine bilim bergen Á.Hasenov, S.Joldasbaev, Q.Qarajan rýhanı aǵasyna aınalǵan professor T.Omarbekov sııaqty ustazdary aǵalyq kómekterin kórsetse, keıinnen kýrstas dostary B.Káribaev, T.Mekebaev, A.Jumadil, L.Hasanaeva, Ý.Djoldybaeva, M.Jumadildermen birge «qara shańyraqtaǵy» ustazdyq qyzmetin jalǵastyrýda.
Búgingi kúni ótken kúnderge zerdeleı qarasaq, 1985-1990 jyldary ýnıversıtettiń tarıh fakýltetinde oqyǵan qazaq tobynyń 50 stýdenti ishinde 1 - QR UǴA akademıgi, 2 - ǵylym doktory, 12 - ǵylym kandıdaty shyqqanyn kóremiz. Olardyń ishinde 7 túlek ýnıversıtetimizde tabysty eńbek etip keledi. Edil Noıanuly 2001 jyldan Qazaqstan tarıhy kafedrasy meńgerýshisiniń orynbasary qyzmetin abyroımen, úlken jaýapkershilikpen atqaryp keledi. Bul kafedrany Qazaqstan tarıhshylarynyń biregeıi, professor T.Omarbekov basqarǵan jyldary qazaq tarıhynyń zerttelmeı jatqan tustary men «aqtańdaqtar» máselesin zerttep, ulttyq tarıhymyzdyń damýyna úlken úles qosqany málim. Týmysynan óz iine adal, tazalyqty jaqsy kóretin E.Noıanov qazirgi kezde fakýltette birneshe bazalyq jáne elektıvti pánderdi júrgizedi. Degenmen, onyń negizgi zertteý taqyryby – Qazaqstan men oǵan irgeles mekenderdegi ejelgi saq, ǵun taıpalarynyń tarıhy máseleleri. Tarıhshy ǵalym E.Noıanovtyń oqyǵan dáristeri tyń málimetter negizinde óte qyzyqty, ári ulttyq kózqaras turǵysynan oqytylatyndyqtan, stýdentterdiń onyń sabaqtaryna qyzyǵýshylyǵy joǵary. Ol tek tarıh fakýlteti ǵana emes, ýnıversıtettiń tarıh emes fakýltetteri stýdentteri tarapynan da joǵary mártebege ıe ustaz. Bizdiń tek ǵylymmen aınalysyp qoımaı, jas býynǵa tálim tárbıe berý arqyly bilgenimizdi jetkize bilýimiz asa mańyzdy. Edil Noıanulynyń bilikti maman retinde respýblıkalyq deńgeıde ótetin oqýshylardyń túrli olımpıadalaryna tóralqa múshesi retinde de shaqyrýy – sonyń aıǵaǵy. Qazaqtyń uly aqyny Abaı aıtqandaı, tolassyz eńbekti, taýsylmas talap pen qaıratty qajet etetin bilim men ǵylym jolynda aqyl men ardy qatar qoldanyp bıikke kóterilýge bolady. Qyzyǵy men qıyndyǵy mol sol stýdenttik jyldary bir úıdiń balasyndaı bolǵanymyz, úlkenniń kishige qamqory men kishiniń úlkenge izeti dep bilemin.
E. Noıanov 4 oqý quraly, 3 elektrondy oqý quraly, 10-nan astam oqý-ádistemelik baǵdarlamanyń, 50-den astam ǵylymı maqalalardyń avtory. Búginde E.Noıanulynyń eńbekteri QR Ǵylym jáne Joǵary bilim mınıstrligi jáne ýnıversıtet tarapynan eskerilip, marapattalýda. Jubaıy Qalmuratova Lıza ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń tarıh fakýltetiniń 1990 jylǵy túlegi ári kýrstas dosymyz. L.Qalmuratova orta bilim berý salasynda qyzmet etedi. Joǵary sanatty muǵalim, Kembrıdj ýnıversıtetiniń tyńdaýshysy, «Bilim salasynyń úzdigi» medaliniń ıegeri. Úlken uly Mıras ýnıversıtetimizdiń Ekonomıka jáne bıznes Joǵary mektebiniń túlegi, búginde ózi mamandanǵan «Esep jáne aýdıt» kafedrasynyń assıstenti qyzmetin atqaryp jatsa, kishi uly Bekjan ýnıversıtettiń shyǵystaný fakýltetiniń túlegi. Bıylǵy jyly shańyraq qurǵandaryna 35 jyl tolǵan mereıli otbasynyń úlken qýanyshy – nemeresi Aıym mektep tabaldyryǵyn attaý qarsańynda! 60 jasty eńsergeli otyrǵan dosymyz, áriptesimiz Edil Noıanulyna otbasy amandyǵyn tilep, mereıiń ústem bolsyn, árdaıym bıikten kórine ber degim keledi!
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ
Tarıh fakýlteti
Qazaqstan tarıhy kafedrasy
Tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, qaýymdastyrǵan professor
Ýljalǵas Mýhamedjanovna Djoldybaeva
