Būl turaly QazAqparat habarlaidy.
Ūlttyq kiımderımız basqa halyqtardyŋ kiımderıne ūqsai bermeitın özgeşe daralyǧy jäne jarasymdy sän-saltanatymen baǧaly.
Endeşe, osy ǧasyrlar boiy tamyryn üzbei, ūltymyzdyŋ boiyna jarasymdy körık syilaǧan kiım mädenietın qanyq bılu, ūrpaqtan-ūrpaqqa amanattalyp otyruy oryndy. Būl maqalada qazaq äielderınıŋ kiım ülgılerıne qatysty derekterdı ūsynudy jön kördık.
Äiel kiımderınıŋ är aimaqta är türlı ülgıler men är aluan ataulary bar. Solardyŋ ışınde qazaq elınıŋ bärıne ortaq türlerı: köilek, kimeşek, jaulyq, säukele, jelek, taqiia, qamzol, käzekei, kebıs-mäsı, kökırekşe siiaqty zattar. Äiel kiımderı äşekei, ajar jaǧynan el salty boiynşa tört topqa arnalyp tıgılgen. Olar qyz kiımderı, kelınşek kiımderı, orta jastaǧy äielder men qart bäibışelerdıŋ kiımderı. Būlardyŋ ärqaisysynyŋ tıgılu mänerı de äşekeiı de är qily.
Qazaq qolöner şeberlerı kiımge qatysty ärtürlı äşekeidı zerdelei bılgen. Mausymdyq, ölkelık, äleumettık jäne jas erekşelıkterıne bailanysty, sonymen qatar, kündelıktı tūrmystyq jäne sän-saltanatty kiım-keşek türlerın tıgude mata, basqa da qajettı zattarǧa ülken män berılgen.
Qyz kiımderı qynamaly, keude tūsy men jaǧa-jeŋı kestelı, köilekterı qos etektı, bas kiımderı ükılı, monşaqty, aiaq kiımderı biık ökşelı, yŋǧaily jäne qai kiımı bolsa da altyn, kümıs, meruert monşaqtarmen äşekeilengen. Qazaq qyzdary şaştaryna şaşbau taǧyp, qūlaqtaryna altyn syrǧa, moiyndaryna altyn-kümıs alqa taǧyp, bılegıne bılezık, sausaqtaryna jüzık salyp jüretın bolǧan. Sondai-aq, qos etektı alty qiyq, tört qiyq koilekterın kiıp, kestelı tıze qap, aiaqtaryna oiuly qyzyl, kök, qara bylǧary etık kigen.
Al, jas kelınşekter bır qūrsaq kötergenşe qyz kiımderın kie beregen. Bıraq olar börık, taqiia kimeidı, ükı taqpaidy jäne jalaŋbas jürmeidı. Osy kezeŋde jas kelın basyn tolyq jauyp tūrmaityn, jaulyq salǧan. Qūrsaq kötergen kelınşekter kiımderın mol etıp tıgedı. Olardyŋ kiımderınde qyzǧa qaraǧanda äşekei zattary azdau bolyp keledı. Bala tuǧannan keiın äielder «kimeşek» kigen.
Orta jastaǧy äielder qūbatöbel kiıngen. Olardyŋ köilekterı qos eteksız, belı men jeŋı keŋ bolyp bürıledı. Būl jastaǧy äielder şarşyny orap tartady. Jaqtaryn oqalamaidy, jäi kesteleidı. Qart äielderdıŋ kiımı neǧūrlym etektı, mol qausyrmaly, qaltaly, äşekeilerınıŋ köbı tana, tüime, qapsyrma, oqaly öŋır siiaqty zattar bolǧan. Olar şolpy taqpaǧan, alqa salmaǧan. Al oqaly jaq, köksauyr kebıs, kestelı mäsı, bılezık, syrǧa, saqina, kümıs tüime, teŋge siiaqty äşekeilı zattardy qai jastaǧy äielder bolsyn taǧyna bergen.
Qazaq ǧūrpynda bas kiım körıktılık pen sändılıktı, barşylyqty bıldıretın qasiettı kiım sanalǧan. Qazaq äielderınıŋ bas kiımderı özındık erekşelıkterımen özgeşelenedı jäne jasaluynyŋ özındık ǧūryptyq, salttyq negızı bar.
Äielderdıŋ bas kiımderı: säukele, bökebai, qarqara, kimeşek, kündık, jelek, şälı (jıbek, şılter, oiuly türı bar), bürkenış, bergek, qasaba, taqiia, şylauyş, jaulyq. Būl bas kiımder olardyŋ jasy men otbasydaǧy jaǧdaiyna bailanysty erekşelenedı. Jazdygünı qyzdar türlı-tüstı jıbek, barqyt, maqpaldan tıgılgen, töbesı jaipaq döŋgelek taqyia (tebetei) kise, qys mausymynda auqattylar kamşat börık kigen. Boijetkender men qyzdar zere, taqiia, töbetai, qarqara börıkterınıŋ töbesıne ükı taqqan, sebebı qazaq nanym-senımınde ükı qūsy kielı sanalady. Qyzdardyŋ taqiiasy qyzyl, külgın, jasyl, t.b. bır tüstı şūǧa, barqyt, mauyty siiaqty kezdemelerden, öŋdı matalardan qabattalyp syrylyp tıgıledı. (Qazaqtyŋ etnografiialyq kategoriialar, ūǧymdar men ataularynyŋ dästürlı jüiesı. Ensiklopediia.)
Äiel kiımderınıŋ eŋ maŋyzdy jäne jalpylama köp qoldanylatyn türlerıne köilek, säukele, börık, taqiia, kimeşek-jaulyq siiaqty kiımderdı jatqyzuǧa bolady. Tömendı osylardyŋ bırneşeuıne jeke-jeke toqtalyp, sipattama bere keteiık.
Qyzdardyŋ qūndyz, kämşat terısımen jiektelgen bas kiımderı «kämşat börık» dep, altynmen kestelengenı «altyn börık», marjandarmen äşekeilengenı «qalmarjan börık» dep atalǧan.
Taqiia – barqyttan nemese qamqadan tıgılgen jazdyq jeŋıl bas kiım. Ükınıŋ ülpek qauyrsynymen, kümıs jäne altyn kestelermen äşekeilenedı.
Säukele – äielderdıŋ bas kiımderınıŋ ışındegı eŋ sän-saltanatymen erekşelenetın, qyzdardyŋ tūrmysqa şyǧardaǧy bas kiımı. Töbesı üşkırlenıp, biık etılıp tıgıletın ol altyn jäne kümıs tiyndarmen, ınju-marjandarmen, alqalarmen bezendırıldı. Säukelenı ūzatylatyn qyzdar jäne sol qyzǧa erıp jürıp syŋsu aitatyn nökerler kigen. Qalyŋdyq küieudıŋ elıne barǧanda da säukelesımen barǧan. Kelınşek ony toi ötkenşe kiıp, toi ötken soŋ jelektı jaulyq kietın bolǧan.
Qamzol – äielder ūlt kiımınıŋ bırı. Ol barqyt, maqpal, pülış matalarynan tıgedı. Qamzolda jeŋ de, jaǧa da bolmaidy. Tek tys pen astardan tūrady. Astaryna kobınese atlasty paidalanady. Tüime ornyna äşekeilenıp jasalǧan qausyrma taǧylady. Aldynǧy bölıgı men etegın oiu – örnektermen äşekeileidı.
Kimeşek – qazaq äielderınıŋ kielı bas kiımı. Ädette kimeşek aq matadan nemese aq jıbekten moldau pışılıp, adamnyŋ basyn, iyǧyn, keudesı men jaurynyn jauyp tūratyn etıp tıgedı. Kimeşekke qarap äielderdıŋ jas mölşerın, tūrmys-jaiyn anyq ajyratyp aluǧa bolady eken. Äiel adamnyŋ ūqyptylyǧy men salaqtyǧy da kimeşegınen aŋǧarylyp tūrǧan. Kimeşektıŋ türı men tarihi tūrpaty san-aluan. Olar köbıne rulyq-taipalyq ömır erekşelıkterıne bailanysty.
Kimeşek äşekeisız bolmaidy. Äşekei ornyna altyn, kümıs, laǧyl, şyrymtal, meruert sekıldı metall jäne qymbat baǧaly tastar qoldanylǧan. Ärine, olar da äieldıŋ jas mölşerıne, aleumettık ornyna orai taǧylǧan. Kimeşek pen onyŋ aldyŋǧy öŋırı oiu-orneksız bolmaǧan.
Kimeşektıŋ egde jäne qartaŋ tartqan äielder kietın qarapaiym türlerın şylauyş, kündık dep ataidy. Asa qart bäibışeler şalma da kigen.
Äielderdıŋ aq matadan jasaǧan bas kiımınıŋ jalpy atauy – aq jaulyq. Aq jaulyq apalarymyzdyŋ aq nietınıŋ, imanjūzdılıgınıŋ, kırşıksız, adam tabynarlyq möldır mınezınıŋ de belgısı edı.
Bügıngı künı osy mäiektı dästürımız solǧyndap, ūlttyq kiımder kündelktı ömırde qoldanystan jyraqtap, ony zaman özgerısımen sirek paidalanatyn boldyq. Dese de, ūlttyq kiım-keşek mädenietı halyqymyzdan müldem ajyrap, ūmyt bolyp, tarih qoinauyna sıŋıp joǧalyp ketken de joq. El arasynda ūlttyq bolmysymyzdy qasterleitın aq jaulyqty äjelerımız älıde bolsa bar. Sondai-aq, eldık mereke-meiramdarda ūlttyq kiımderdı kiıp şyǧyp mereke toilau dästürı de jalpylasyp keledı. Bız qazırgı künı ūltymyzdyŋ dästürlı kiım kiiu mädenietı arqyly ūltty tärbieleuge bolatyndyǧyn bılgenımız jön. Būnyŋ qoǧamda beleŋ alǧan halqymyzǧa jat batystyŋ aşyq-şaşyq kiımın kietın nemese dındı jeleu etıp tūmşalanyp Hidjab kietın qazaq qyzdaryna berer taǧylymy mol.
Ejelgı qazaq dästürınde qyzdardyŋ qūqyqtaryna şekteu qoimaǧan, erkın ösırgen. Boz balalarmen bırge olar ūlttyq oiyndarǧa qatysyp, muzykalyq aspaptarda oinaǧan. Kündelıktı ömırde qazaq qyzdary eşqaşan betın jabatyn kiım kigen emes. Bet pen şaşty qaramen jabu qazaq äielderınıŋ tabiǧatyna jat. Şaşqa boijetken men onyŋ jeŋgelerı erekşe qūrmetpen, kütımmen qaraǧan. Halyq öleŋındegı «Körıner qyzdar sūlu şaşbauymen, būrymyn keiın sılkıp tastauymen» degen jyr joldary būl sözderımızge dälel. Taǧy da qazaqta mynadai yrym-tiym bar: «Qyz basyna aq, qara oramal tartpaidy. Aq – jaulyq, qara – qaiǧy».
«Jalpy ūlttyq kiım, äsırese, bas kiım – äiel adamnyŋ äleumettık märtebesın, jas erekşelıgın aiqyndap tūratyn dünie. Qazaq qyzdary tūrmys qūrǧanǧa deiın börık, taqiia siiaqty jeŋıl kiım kiıp jürgen. Şaşy jalpy aşyq tūratyn bolǧan. Qyz ūzatylǧan kezde säukele kise, ūzatylyp, tūrmys qūrǧannan keiın de jas kelınşek jaulyq dep atalatyn jeŋıl bas kiım kigen. Alǧaşqy balasyn düniege äkelgennen bastap äielder kimeşek kietın bolǧan. Mūnyŋ barlyǧy qazaqi ortada äielderdıŋ äleumettık märtebesın, olardyŋ qoǧamdaǧy ornyn aiqyndaityn satylaǧan kiım ülgılerı bolyp tabylady» – deidı Tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, etnograf Dosymbek Qatran.
"Adyrna" ūlttyq portaly
