Soŋǧy uaqyttary tarihi tūlǧalar turasynda ötırık-şyny aralas, alypqaşpa äŋgımenı arqau etken maqala, posttar jazylyp, kıtaptar köptep şyǧa bastady. Eŋ ökınıştısı, būl ıspen käsıbi daiyndyǧy myqty mamandar emes, äuesqoi «tarihşy», şalaǧai «jurnalister», tıptı kım bolsa sol ainalysty.
Osylaişa, äleumettık jelıdegı oqyrmannyŋ zor qoldauyna ie bolǧan «blogerlık tarih» janry qalyptasty. Iаǧni būl jazarmandar belgılı bır tūlǧany bırjaqty sypyra maqtaidy nemese bırjaqty sypyra boqtaidy. HH ǧasyrda ömır sürgen tūlǧaǧa qatysty sözdı HVIII ǧasyrdaǧy qazaqi logikaǧa süiene aitady. Salmaqty, sabyrly, baiypty, obektivtı, prisipşıl közqaras keiınge ysyryldy. Ärkım estıgenın jaza bastady. Tarihi şyndyq retınde äldekımnıŋ körkemdık qiialynan tuǧan şyǧarmalarǧa derekközı retınde sılteme jasau, soǧan süienu qalypty jaǧdaiǧa ainaldy. Bıreudı batyr, bıreudı satqyn etıp körsetetın, tarihi oqiǧalardy būrmalap, arhivtık dälelı joq materialdar äleumettık jelıde, YouTube-ta, baspasözde jäne kümändı kıtaptardyŋ halyq arasyna jappai taraluyna däl bügınnen bastap tosqauyl qoimasa, erteŋ opyq jeuımız mümkın. Öitkenı būl qūbylys ūlttyq bıregeilıkke, ruhani tūtastyqqa qauıp töndırıp, ūrpaq sanasyn şatastyrady.
Jer jüzındegı media-keŋıstık dybystyq jyldamdyqpen, öte qarqyndy türde özgerıp, damyp jatqan tūsta halyqtyŋ sanasyn ötırık aqparatpen aldau oŋaiǧa ainaldy.
- 1 jylda, mysaly, 2025 jyly äleumettık maŋyzy bar kıtaptar tızımımen jäne memlekettık tapsyryspen qanşa kıtap jaryq kördı?
- 2025 jyly elımızde jalpy sany qanşa dana kıtap jaryq kördı?
- 2025 jyly neşe dana tarihi-tanymdyq taqyrypta eŋbekter jaryq kördı?
- Jalpy elımızde belgılı tūlǧalardyŋ ömırbaiandary turaly qanşa eŋbek jazyldy jäne jaryq kördı?
- Bır jylda memleket tarapynan kıtaptar men oqulyqtar basu ısıne qanşa qarajat bölınedı?
Mıne, būl sūraqtarǧa jauap alu eş mümkın emes! Aityla-aityla äbden jauyr bolǧan, aitylǧan jerde qalatyn, äldebır toptardyŋ müddesıne bola qajetsız şarua qataryna ysyrylǧan mäsele. Şyntuaittap kelgende, osy mäselenı tübegeilı qolǧa alyp, jüielı türde zertteu jasamasa, tübı elımızdıŋ keleşegıne qater töndıredı. Al endı būl mäsele tūrǧysyndaǧy bızdıŋ ūsynymyz tömendegıdei:
1. Tarihi eŋbekterde, oqulyqtarda, derektı filmderde, BAQ pen äleumettık jelıde būrmalanǧan derekterdıŋ aldyn alu üşın jüielı, keşendı şaralar qajet. Eŋ aldymen qoǧamǧa mäselenıŋ bar ekenın aşyq aityp, būrmalau faktılerın talqylaityn alaŋdar ūiymdastyru kerek. Qajet bolǧan jaǧdaida zaŋnamalyq özgerıster engızıp, aqparattyq keŋıstıktı derekterdıŋ däldıgı tūrǧysynan qorǧau maŋyzdy.
2. Saraptamalyq jäne qadaǧalau jüiesı qajet. Tūraqty sarapşylar komissiiasyn qūryp, tarihşylar, arhivşıler, pedagogtar, filologtar men mädeniettanuşylardan qūralǧan keŋes barlyq tarihi mazmūndaǧy kıtaptardy, körkem, derektı filmderdı, oqulyqtardy aldyn ala qarap şyǧuy tiıs. Ülken auditoriiaǧa arnalǧan maqalalar men telebaǧdarlamalar da efirge ne baspaǧa deiın tekserıluı kerek. Äleumettık jelıler men blogerler üşın etikalyq norma qalyptastyryp, tarihi taqyryptaǧy jazbalarda derekközderdı körsetu mädenietın ornyqtyru qajet.
3. Bıryŋǧai tarihi derekter bazasyn qūryp, arhivterdı sifrlandyru arqyly ǧalymdar, jurnalister jäne qoǧam ökılderı üşın aşyq ärı qoljetımdı etu kerek. Būrmalanǧan materialdarǧa tez ärı ǧylymi tūrǧydan jauap beretın arnaiy faktcheking ortalyǧyn ıske qosqan jön.
4. Baspagerler men avtorlar jūmysyn retteu maŋyzdy. Tarihi mazmūndaǧy kez kelgen kıtap baspaǧa şyǧar aldynda saraptamadan ötuı şart. Şynaiy derekke süiengen eŋbekterdıŋ mūqabasynda «Senımdı tarihi derekke negızdelgen» nemese «arhiv materialdary boiynşa jazylǧan» degen belgı bolǧany dūrys şyǧar. Ärı, avtordyŋ özı derekközı retınde qoldanǧan arhiv materialdarynyŋ sıltemesın beruı şart. Al avtorlyq qiialǧa nemese balamaly közqarasqa qūrylǧan eŋbekterde «būl şyǧarma tarihi derekterge tolyq negızdelmegen, avtorlyq paiymy bar» nemese «şyǧarmaşylyq tūlǧanyŋ körkem qiialynan tuyndaǧan» degen eskertu jazyluy kerek bolar. Qalai bolǧanda da ūrpaq qamy, ūlt mūraty jolynda tez arada jasalu kerek naqty ıstıŋ bırı osy baǧytta jüzege asuy kerek dep oilaimyn.
5. Baspagerler men redaktorlar üşın tarihi materialmen jūmys ısteudıŋ käsıbi standarttaryn bekıtu, sondai-aq jaryq körgen tarihi kıtaptardyŋ jäne olardyŋ saraptama qorytyndylarynyŋ aşyq onlain-reestrın jasau qajet. Eŋ bastysy, ärkımge, äsırese tarihty qasaqana būrmalaǧan şalaǧai kıtaptarǧa ISBN berılmeu kerek. Äuesqoilar kıtaptaryn ISBN-sız öz betımen şyǧara beredı. Sonda, ISBN-sız şyqqan kıtaptardy körgen oqyrmannyŋ özı qorytyndy jasaidy. Iаǧni ISBN degen şyn mänınde oqulyqtar men kıtaptardyŋ därejesın körsetetın belgıge ainaluy kerek. Osy ISBN-nıŋ özımen köp mäselenı retteuge bolar edı. Öitkenı 13 taŋbadan tūratyn būl halyqaralyq bıregei nömır kıtaptyŋ «pasporty» deuge bolady. Osy belgı onyŋ lisenziiasy bar baspahanada basylǧanyn aiǧaqtaidy. Al ISBN nömırı joq kıtaptar sauda oryndarynda, onlain dükenderde satylmaidy, ırı kıtaphanalarǧa jetkızılmeidı.
6. Ǧalymdarmen serıktestık ornatyp, universitetter men ǧylymi-zertteu instituttarynyŋ qatysuymen keŋ auqymdy baǧdarlamalar äzırleu, oqu oryndarynda «Tarihi derekpen jūmys» üiırmelerı men debat klubtaryn ūiymdastyru, osy oraida jas zertteuşıler men jurnalisterge granttar men stipendiialar bölu kerek bolar.
7. Aqparattyq-aǧartuşylyq jūmys ta nazardan tys qalmauy tiıs. BAQ-ta jäne äleumettık jelılerde derektı filmder, podkasttar, multimediialyq jobalar jasap, qate derekterdı tüzetıp, naqty faktılerdı jariialau qajet. Tarih ǧylymynyŋ ädısnamasy men zertteu täsılderın qarapaiym tılmen tüsındıretın infografika nemese qysqa videosabaqtar jasau paidaly bolady.
8. Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı men Ǧylym jäne joǧary bılım ministrlıgınıŋ qoldauymen tarihşy, ädebietşı, tılşı, etnograftardan qūralǧan arnaiy ǧylymi-saraptamalyq keŋes qūryluy kerek. Ol keŋes tarihi-tanymdyq kıtaptarǧa baǧa bere alatyn qūzyretke ie bolǧany jön. Keiın, osy ǧylymi-saraptamalyq keŋestıŋ jūmysy negızınde QR Parlamentı tarapynan tarihi būrmalauşylyqtyŋ aldyn alatyn zaŋnamalyq şaralar qabyldanyp jatsa, tıptı qūba-qūp bolar edı.
Osyndai keşendı şaralar qabyldanǧan kezde subektivtılık pen mifterdıŋ ülesı aitarlyqtai tömendeidı. Saraptamadan ötken eŋbekterdıŋ bedelı artady. Jalǧan tüsınıkterdıŋ taraluyna tosqauyl qoiylady. Būl –senzura engızu emes, şynaiy tarihty qorǧau, ūrpaq aldyndaǧy amanatty saqtau. Däleldı derekke süiengen tarih – ūlttyq ruhani tūtastyq pen bolaşaqqa senımdı qadamnyŋ kepılı.
Ömır Tūiaqbai,
şyǧystanuşy-tarihşy
