Altyn Ordanyŋ 750 jyldyq mereitoiyna orai «Adyrna» ūlttyq portaly Ş.Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ direktory, t.ǧ.d., professor Qabyldinov Ziiabek Ermūqanūlynan sūhbat aldy. Sūhbatty nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
- Aǧa, prezidentımız Qasym-Jomart Toqaev Altyn Ordanyŋ 750 jyldyǧyn toilauǧa jarlyq şyǧardy. Altyn Ordanyŋ 750 jyldyǧyn bız ne sebepten toilaimyz, onyŋ qandai tarihi maŋyzy bar?
- Sūraǧyŋyz öte oryndy. Altyn Orda men bızdıŋ bügıngı memlekettıgımızdıŋ arasynda tıkelei bailanys bar dep aituǧa bolady. Altyn Orda bızdıŋ tarihymyzda oiyp tūryp oryn alady. Sony aitqym keledı. Bızdıŋ qazaq halqynyŋ tarihyna tura, tıkelei bailanysy bar. Bırınşıden, Qazaq handyǧy aspannan tüsken joq. Qazaq handyǧyn jaidan-jai, syrttan kelgen bıreuler bızge qūryp bergen joq. Qazaq handyǧy – Altyn Ordanyŋ tıkelei mūragerı. 600 jyldai Qazaq handyǧyn Joşy hannyŋ ūrpaqtary biledı. Ony bız eşqaşan ūmytpauymyz kerek. Ekınşı, Altyn Ordanyŋ jartysynan köbı, territoriia jaǧynan, Qazaq handyǧyn qūraidy. Sony eşqaşan ūmytpauymyz kerek. Üşınşıden, Altyn Ordany qūrǧan Joşynyŋ ūrpaqtary Qazaqstanda bügınge deiın ömır sürıp jatyr. Keibır derekter boiynşa olardyŋ sany 25-30 myŋ dep aitady, şejıre boiynşa. Qazır Monǧoliiaǧa barsaŋyz, Şyŋǧys hannyŋ ūrpaqtaryn taba almaisyz dep oilaimyn. Köptegen elderde Qyrymda, Tatarstan, Astrahan jaqta bıren-sarany ǧana kezdesedı. Köbınese Qazaqstanda olar saqtalyp qalǧan. Altyn Orda ydyraǧannan keiın memlekettermen salystyrsaq, olardyŋ ūrpaqtary bızde köp saqtalyp qalǧan. Onyŋ sebebı, tüsınıktemesı bar. Bızdıŋ babalarymyz mal şaruaşylyǧymen ainalysyp, köşıp-qonyp jürıp aman qalǧan. Är jaǧdaida är saiasi jaǧdaidy aitady. Tıptı, Keŋes ükımetınıŋ kezınde özderınıŋ şyǧu tekterın jasyryp, Patşa ükımetınıŋ kezınde bırın-bırımen qyrqys-tartys bolǧan kezde olar bır regionnan ekınşı regionǧa köşıp ketıp jürdı de, aman qalyp otyrdy. Al Şyŋǧys han ūrpaǧy, mysaly Özbekstan jaqta, Tatarstan, Qyrymdy alaiyq. Olar köbınese otyryqşy halyq bolyp, bırın-bırı qyrdy. Qazaq törelerı, Joşy ūrpaqtary osyndai qaqtyǧys, janjal, bırın-bırı tüsınbeuşılık jaǧdai bolǧanda olar köşıp ketken. HV ǧasyrdyŋ orta kezınde, Qazaq handyǧy qūrylǧanda Kerei men Jänıbek Äbılqaiyrmen bır auyz sözge kelmei qalyp, köşıp ketken sebepten, solai bırın-bırımen qyrqyspai, bırın-bırı joimai, aman qalǧan. Myna jaq ta, ana jaq ta aman qaldy. Kelesı mäsele, Altyn Ordanyŋ bır ortalyǧy, äkımşılık, mädeni, dıni ortalyǧy Saraişyq halqy bolǧan. Sol Saraişyq qazır bızdıŋ Atyrau oblysynda. Ony bız ūmytpauymyz kerek. Ärine, basqasynyŋ bärı qazırgı körşı Resei Federasiiasynyŋ jerınde bolǧanymen, bır ortalyǧy Qazaqstanda, Atyrau oblysynda, Saraişyq qalasynda. Qazır sol jerde ülken memorialdyq kompleks jūmys jasaidy. Odan keiın Altyn Ordany qūruǧa sebepker bolǧan bır azamat Şyŋǧys hannyŋ balasy Joşy Qazaqstan territoriiasynda jerlengen. Oilaimyn, ol Qazaqstannyŋ maqtanatyndai jaǧdaiy. Erteŋgı künı turistık klasterdı jalǧastyratyndai jaǧdai dep oilaimyn. Sondyqtan, nege bız Altyn Ordanyŋ 750 jyldyǧyn toilap jatyrmyz degende osyny eskeru kerek. Soŋǧy fragment, Şyŋǧys hannyŋ ūrpaqtary, Joşy hannyŋ ūrpaqtary Qazaq jerınde eŋ köp uaqyt, merzım bilegen. Mysaly, resmi türde Resei imperiiasy 1824 jyly handyq bilıktı joiyp jıberse, al Bökei Ordasynda, Edıl men Jaiyqtyŋ arasynda 1845 jyly Jäŋgır Bökeiūly dünieden ötkende memleket öz qyzmetın toqtatady. Al han Kenesary 1841 jyly qazaq halqyn qalpyna keltıruge tyrysyp, jaǧdai jasap, handyǧyn 1847-ge deiın saqtap keledı. Sondyqtan basqa Astrahan, Sıbır, Qazan, Qyrym halyqtarymen bärımen salystyrǧanda, Altyn Ordanyŋ jūrnaqtary ǧoi, eŋ köp saqtalǧan Joşylardyŋ ūrpaqtarynyŋ memleketı Qazaqstanda. Osynyŋ bärın eskeru qajet, bılıp, aityp otyru kerek. Ökınışke orai, Keŋes ükımetınıŋ kezınde törelerdı zertteuge rūqsat bermedı. Altyn Ordamen tura bailanysymyz bar ekenın aita almady. Al endı täuelsızdıgımızdıŋ 30 jyldyǧy jaqyndap qaldy, bız täuelsız el täuelsız tarihymyzdy jazuymyz kerek. Sondyqtan, bızdı Bılım jäne ǧylym ministrlıgı bärı qoldap jatyr, bolaşaqta qazaqtyŋ 7 tomdy tarihyn jazuǧa kırısemız. Ärine, oǧan 3 jyl da, 6 jyl da azdyq etedı. Mümkın, 10 jyl uaqyt kerek şyǧar. Degenmen, Qazaqstannyŋ tarihy jaŋa tūrpatta, evrosentrizm, tūjyrymdardan, konsepsiialardan bas tartu kerek. Bızdıŋ tarih qalai boldy, solai jazu kerekpız. Onyŋ ışınde Altyn Ordaǧa kem degende bır tom arnau kerek. Qazaq handyǧyna bır tom arnau kerek dep oilaimyn. Aitaiyn degenım, Qazaq handyǧy men Altyn Ordanyŋ tıkelei bailanysy bar. Altyn Orda ydyraǧan kezde Astrahan, Qazaq, Qyrym handyqtary paida boldy. Sol kezde Qazaq handyǧy da qalyptasty. Ana memlekette de, myna memlekette de töreler biledı. Sondyqtan, bızdıŋ özımızdıŋ tarihymyzda Altyn Ordany da aldyǧa tartamyz. Al endı jalpy memlekettıgımızdı alsaq, ärine, täuelsız territoriiasynda memleket qūrǧanyna kem degende 2500 jyldai boldy. Ony da bız maqtan etuımız kerek, ony aityp otyruymyz kerek, ony nasihattap otyruymyz kerek, ony jazyp otyruymyz kerek, ony zerttep, zerdelep otyruymyz kerek. Bızde, bızdıŋ institutta 50 jyldai qyzmet ıstegen Orazaq Smaǧūlov degen akademigımız bar. Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı. Sol kısı aşyq, anyq aitady. Soŋǧy 4 myŋ jylda qazaq halqynyŋ ata-babalary jergılıktı jerdı mekendedı, kem degende 80 paiyzy osy territoriianyŋ tumalary sanalady. Bızde memleket qūruǧa eşqaidan, basqa jerden köşıp kelıp, aspannan ba, basqa planetadan, qūrlyqtan eşkım kelgen joq. Osy jerdegı halyq 2500 jyldai saq däuırınıŋ kezınde memlekettıŋ türlerın qūryp, bügınge deiın sony alyp keldı. Bız bükıl orta ǧasyrlyq türıkterdıŋ, saqtardyŋ, ǧūndardyŋ ūrpaǧymyz dep aşyq aita alamyz. Al Altyn Orda kezeŋı ol qazaqtyŋ ülken, ūzaq merzımdı memlekettık dästürınıŋ bır ǧana bölıgı. Ony bızdıŋ toilauymyz da oryndy dep oilaimyn. Altyn Ordanyŋ qalyptasuyna Talas öŋırınde bolǧan qūryltai özınıŋ erekşe äserın tigızdı. 750 jyl būryn bolǧan qūryltai, Talasta ötken, Qazaqstan territoriiasynyŋ şetınde, Qyrǧystanmen şekaralas jerınde bolǧan. Sonyŋ bärın eskersek, Altyn Ordanyŋ bas mūragerı bızbız, Altyn Ordadan bız şyqtyq. Altyn Ordany qūrmettep, qasterleuımız kerek. Altyn Ordany zertteu kerek, tūraqty türde konferensiia ötkızıp, ǧylymi jurnaldar aşu kerek. Altyn Ordany zerttegen mamandar bızde joqtyŋ qasy. Eŋ köp bolsa, 4-5-aq adam, olardyŋ sany 50-100-ge jetu kerek. Altyn Ordany jaqsy zerttep jatqan – bızdıŋ tatar aǧaiyndar. Olarda Altyn Ordaǧa bailanysty bırqatar jurnaldar da şyǧaryp, zertteuge mamandary da at salysyp jatyr. Sondyqtan, olardan ülgı alyp, olarmen bırlesıp, talaspai, olar da Altyn Ordanyŋ bır jūrnaǧy, bız de Altyn Ordanyŋ ūrpaqtarymyz. Sony ūmytpai bırlesıp, tatarlarmen, başqūrlarmen, qyrym tatarlarymen, astrahandyqtarmen bırlesıp, osy Altyn Ordany zerttep, zerdeleuımız kerek.
Jasūlan Nauryzälı,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
tarih
Joşy han
Qazaq handyǧy
Şyŋǧys han
Altyn Orda
Ǧylym akademiiasy
Töreler
Qazaq töreler
Şyŋǧyshan ūrpaqtary
750
Tarih jäne etnologiia instituty
