Altyn Ordanyń 750 jyldyq mereıtoıyna oraı «Adyrna» ulttyq portaly Sh.Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń dırektory, t.ǵ.d., professor Qabyldınov Zııabek Ermuqanulynan suhbat aldy. Suhbatty nazarlaryńyzǵa usynamyz.
- Aǵa, prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev Altyn Ordanyń 750 jyldyǵyn toılaýǵa jarlyq shyǵardy. Altyn Ordanyń 750 jyldyǵyn biz ne sebepten toılaımyz, onyń qandaı tarıhı mańyzy bar?
- Suraǵyńyz óte oryndy. Altyn Orda men bizdiń búgingi memlekettigimizdiń arasynda tikeleı baılanys bar dep aıtýǵa bolady. Altyn Orda bizdiń tarıhymyzda oıyp turyp oryn alady. Sony aıtqym keledi. Bizdiń qazaq halqynyń tarıhyna týra, tikeleı baılanysy bar. Birinshiden, Qazaq handyǵy aspannan túsken joq. Qazaq handyǵyn jaıdan-jaı, syrttan kelgen bireýler bizge quryp bergen joq. Qazaq handyǵy – Altyn Ordanyń tikeleı murageri. 600 jyldaı Qazaq handyǵyn Joshy hannyń urpaqtary bıledi. Ony biz eshqashan umytpaýymyz kerek. Ekinshi, Altyn Ordanyń jartysynan kóbi, terrıtorııa jaǵynan, Qazaq handyǵyn quraıdy. Sony eshqashan umytpaýymyz kerek. Úshinshiden, Altyn Ordany qurǵan Joshynyń urpaqtary Qazaqstanda búginge deıin ómir súrip jatyr. Keıbir derekter boıynsha olardyń sany 25-30 myń dep aıtady, shejire boıynsha. Qazir Monǵolııaǵa barsańyz, Shyńǵys hannyń urpaqtaryn taba almaısyz dep oılaımyn. Kóptegen elderde Qyrymda, Tatarstan, Astrahan jaqta biren-sarany ǵana kezdesedi. Kóbinese Qazaqstanda olar saqtalyp qalǵan. Altyn Orda ydyraǵannan keıin memlekettermen salystyrsaq, olardyń urpaqtary bizde kóp saqtalyp qalǵan. Onyń sebebi, túsiniktemesi bar. Bizdiń babalarymyz mal sharýashylyǵymen aınalysyp, kóship-qonyp júrip aman qalǵan. Ár jaǵdaıda ár saıası jaǵdaıdy aıtady. Tipti, Keńes úkimetiniń kezinde ózderiniń shyǵý tekterin jasyryp, Patsha úkimetiniń kezinde birin-birimen qyrqys-tartys bolǵan kezde olar bir regıonnan ekinshi regıonǵa kóship ketip júrdi de, aman qalyp otyrdy. Al Shyńǵys han urpaǵy, mysaly Ózbekstan jaqta, Tatarstan, Qyrymdy alaıyq. Olar kóbinese otyryqshy halyq bolyp, birin-biri qyrdy. Qazaq tóreleri, Joshy urpaqtary osyndaı qaqtyǵys, janjal, birin-biri túsinbeýshilik jaǵdaı bolǵanda olar kóship ketken. HV ǵasyrdyń orta kezinde, Qazaq handyǵy qurylǵanda Kereı men Jánibek Ábilqaıyrmen bir aýyz sózge kelmeı qalyp, kóship ketken sebepten, solaı birin-birimen qyrqyspaı, birin-biri joımaı, aman qalǵan. Myna jaq ta, ana jaq ta aman qaldy. Kelesi másele, Altyn Ordanyń bir ortalyǵy, ákimshilik, mádenı, dinı ortalyǵy Saraıshyq halqy bolǵan. Sol Saraıshyq qazir bizdiń Atyraý oblysynda. Ony biz umytpaýymyz kerek. Árıne, basqasynyń bári qazirgi kórshi Reseı Federaııasynyń jerinde bolǵanymen, bir ortalyǵy Qazaqstanda, Atyraý oblysynda, Saraıshyq qalasynda. Qazir sol jerde úlken memorıaldyq kompleks jumys jasaıdy. Odan keıin Altyn Ordany qurýǵa sebepker bolǵan bir azamat Shyńǵys hannyń balasy Joshy Qazaqstan terrıtorııasynda jerlengen. Oılaımyn, ol Qazaqstannyń maqtanatyndaı jaǵdaıy. Erteńgi kúni týrıstik klasterdi jalǵastyratyndaı jaǵdaı dep oılaımyn. Sondyqtan, nege biz Altyn Ordanyń 750 jyldyǵyn toılap jatyrmyz degende osyny eskerý kerek. Sońǵy fragment, Shyńǵys hannyń urpaqtary, Joshy hannyń urpaqtary Qazaq jerinde eń kóp ýaqyt, merzim bılegen. Mysaly, resmı túrde Reseı ımperııasy 1824 jyly handyq bılikti joıyp jiberse, al Bókeı Ordasynda, Edil men Jaıyqtyń arasynda 1845 jyly Jáńgir Bókeıuly dúnıeden ótkende memleket óz qyzmetin toqtatady. Al han Kenesary 1841 jyly qazaq halqyn qalpyna keltirýge tyrysyp, jaǵdaı jasap, handyǵyn 1847-ge deıin saqtap keledi. Sondyqtan basqa Astrahan, Sibir, Qazan, Qyrym halyqtarymen bárimen salystyrǵanda, Altyn Ordanyń jurnaqtary ǵoı, eń kóp saqtalǵan Joshylardyń urpaqtarynyń memleketi Qazaqstanda. Osynyń bárin eskerý qajet, bilip, aıtyp otyrý kerek. Ókinishke oraı, Keńes úkimetiniń kezinde tórelerdi zertteýge ruqsat bermedi. Altyn Ordamen týra baılanysymyz bar ekenin aıta almady. Al endi táýelsizdigimizdiń 30 jyldyǵy jaqyndap qaldy, biz táýelsiz el táýelsiz tarıhymyzdy jazýymyz kerek. Sondyqtan, bizdi Bilim jáne ǵylym mınıstrligi bári qoldap jatyr, bolashaqta qazaqtyń 7 tomdy tarıhyn jazýǵa kirisemiz. Árıne, oǵan 3 jyl da, 6 jyl da azdyq etedi. Múmkin, 10 jyl ýaqyt kerek shyǵar. Degenmen, Qazaqstannyń tarıhy jańa turpatta, evroentrızm, tujyrymdardan, konepııalardan bas tartý kerek. Bizdiń tarıh qalaı boldy, solaı jazý kerekpiz. Onyń ishinde Altyn Ordaǵa kem degende bir tom arnaý kerek. Qazaq handyǵyna bir tom arnaý kerek dep oılaımyn. Aıtaıyn degenim, Qazaq handyǵy men Altyn Ordanyń tikeleı baılanysy bar. Altyn Orda ydyraǵan kezde Astrahan, Qazaq, Qyrym handyqtary paıda boldy. Sol kezde Qazaq handyǵy da qalyptasty. Ana memlekette de, myna memlekette de tóreler bıledi. Sondyqtan, bizdiń ózimizdiń tarıhymyzda Altyn Ordany da aldyǵa tartamyz. Al endi jalpy memlekettigimizdi alsaq, árıne, táýelsiz terrıtorııasynda memleket qurǵanyna kem degende 2500 jyldaı boldy. Ony da biz maqtan etýimiz kerek, ony aıtyp otyrýymyz kerek, ony nasıhattap otyrýymyz kerek, ony jazyp otyrýymyz kerek, ony zerttep, zerdelep otyrýymyz kerek. Bizde, bizdiń ınstıtýtta 50 jyldaı qyzmet istegen Orazaq Smaǵulov degen akademıgimiz bar. Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq Ǵylym akademııasynyń akademıgi. Sol kisi ashyq, anyq aıtady. Sońǵy 4 myń jylda qazaq halqynyń ata-babalary jergilikti jerdi mekendedi, kem degende 80 paıyzy osy terrıtorııanyń týmalary sanalady. Bizde memleket qurýǵa eshqaıdan, basqa jerden kóship kelip, aspannan ba, basqa planetadan, qurlyqtan eshkim kelgen joq. Osy jerdegi halyq 2500 jyldaı saq dáýiriniń kezinde memlekettiń túrlerin quryp, búginge deıin sony alyp keldi. Biz búkil orta ǵasyrlyq túrikterdiń, saqtardyń, ǵundardyń urpaǵymyz dep ashyq aıta alamyz. Al Altyn Orda kezeńi ol qazaqtyń úlken, uzaq merzimdi memlekettik dástúriniń bir ǵana bóligi. Ony bizdiń toılaýymyz da oryndy dep oılaımyn. Altyn Ordanyń qalyptasýyna Talas óńirinde bolǵan quryltaı óziniń erekshe áserin tıgizdi. 750 jyl buryn bolǵan quryltaı, Talasta ótken, Qazaqstan terrıtorııasynyń shetinde, Qyrǵystanmen shekaralas jerinde bolǵan. Sonyń bárin eskersek, Altyn Ordanyń bas murageri bizbiz, Altyn Ordadan biz shyqtyq. Altyn Ordany qurmettep, qasterleýimiz kerek. Altyn Ordany zertteý kerek, turaqty túrde konferenııa ótkizip, ǵylymı jýrnaldar ashý kerek. Altyn Ordany zerttegen mamandar bizde joqtyń qasy. Eń kóp bolsa, 4-5-aq adam, olardyń sany 50-100-ge jetý kerek. Altyn Ordany jaqsy zerttep jatqan – bizdiń tatar aǵaıyndar. Olarda Altyn Ordaǵa baılanysty birqatar jýrnaldar da shyǵaryp, zertteýge mamandary da at salysyp jatyr. Sondyqtan, olardan úlgi alyp, olarmen birlesip, talaspaı, olar da Altyn Ordanyń bir jurnaǵy, biz de Altyn Ordanyń urpaqtarymyz. Sony umytpaı birlesip, tatarlarmen, bashqurlarmen, qyrym tatarlarymen, astrahandyqtarmen birlesip, osy Altyn Ordany zerttep, zerdeleýimiz kerek.
- Shyńǵys han jáne onyń urpaqtary qazaq halqyn qalyptastyryp, rý-taıpalardyń basyn biriktirgen. Qazaq halqynyń negizin quraǵan irgetasymyz tóreler dep aıtsa bola ma? Tóreden shyqqan Abylaı, Kenesary, Álıhan Bókeıhan bizdiń qazaqty qalyptastyrǵan tulǵalar dep sanaı alamyz ba?
- Árıne, biz olaı aıta alamyz. Sebebi, taǵy da qaıtalap óteıin, 600 jyl boıy, jobalap 1224 jyly alsaq, 1824 jylǵa deıin, Kishi júzde handyq bılik joıyldy ǵoı, oǵan deıin dálme-dál 600 jyl ótedi. Sol 600 jylda Qazaq handyǵyn bılegen birde-bir qarapaıym qazaqtan eshkim shyqqan joq. Barlyǵy Shyńǵys hannyń, bári Joshynyń urpaqtary. Sondyqtan, men oılaımyn, tóreler qazaqtyń rý-taıpalaryn, júzderin biriktirip, memleket qurýdyń tetikterin jaqsy bildi. Tórelerden bılik saılaǵan kezde qyrqysý degen azaıdy. Sebebi, olar ádil basqarýǵa tyrysty. Bári emes, biraq birazy ádil basqarýǵa tyrysty. Sondyqtan da, bılikte ana júzdiń, myna rýdyń ókili nege han bolmaıdy degen alaýyzdyq bolǵan joq. Ózderiniń aralarynda árıne, tórelerdiń arasynda, Shyńǵys han, Joshy han urpaqtarynyń arasynda talas-tartys bolyp turdy. Ony joqqa shyǵara almaımyz. Degenmen, bir ádemi memleketti qalaı qurý kerek, qalaı jasaý kerek, sondaı bir dástúrdi Shyńǵys han urpaǵy, tóreler qalyptastyrdy. Ony joqqa shyǵara almaımyz. Men oılaımyn, solardyń arqasynda, biz memleket bolyp, sonyń arqasynda álemde terrıtorııa jaǵynan 9-shy oryn alyp otyrmyz.
Jasulan Naýryzáli,
«Adyrna» ulttyq portaly
