«Eŋ ädemı kiım – ūltyŋnyŋ kiımı», - degen ūly adamdar. Qazaq halqynyŋ ūlttyq kiımderınıŋ türı de, ülgısı de eş halyqtan kem bolǧan joq. Onyŋ körkem ülgılerı älemnıŋ etnografiialyq mūrajailary men körmelerınen oryn alǧan. Ūlt mädenietınde baǧaly kiımder syi-syiapat, diplomatiialyq qatynastarda eskertkış, belgı retınde jürgen. At, şapan syilau qūrmetteudıŋ körınısı dep baǧalanǧan.
Ertede halyq şeberlerı qazaqtyŋ bolmysyna tän, kigende yŋǧaily är türlı kiım ülgılerın jasaǧan.
Kiım – adam kietın, denesın ystyq, suyqtan qorǧaityn būiym.
Tymaq – aŋ, mal terısınen jasalǧan qystyq bas kiım.
Börık – jiegıne aŋ terısın salǧan, töbesıne ükı qadalǧan, syrty äşekeilengen, erler de, qyzdar men jas kelınşekter de kietın bas kiım.
Bökebai – tübıtten toqylǧan äielderdıŋ bas kiımı.
Taqiia – qyzdardyŋ ükılegen, äsem zergerlık būiymdar taǧylǧan bas kiımı.
Qasaba – qymbat matadan tıgıletın qyzdardyŋ bas kiımı.
Qalpaq – er adamdardyŋ bas kiımı.
Töbetei – töbege kietın jazdyq şaǧyn bas kiım.
Qūlaqşyn (malaqai) – qystyq bas kiım.
Jalbaǧai – malşylardyŋ jazdyq bas kiımı.
Säukele – ūzatylatyn qyzdardyŋ qymbat bas kiımı.
Sälde – moldalardyŋ orap kietın bas kiımı.
Jelek – säukelenıŋ nemese qyzdar bas kiımınıŋ jelke tūsynan tögılıp tūratyn jıbek mata.
Jyǧa – moiynǧa su ketpeu üşın dulyǧanyŋ nemese bas kiımnıŋ jelke tūsynan taǧylǧan qalyŋ mata.
Küläpara – su nemese qar tüspes üşın bas kiımnıŋ syrtynan qaptai kietın, brezetten tıgılgen bas kiım.
Kündık – egde äielder basyna orai tartatyn jaulyqtyŋ bır türı.
Jaulyq – tūrmystaǧy äielderdıŋ tartatyn bas kiımı.
Kimeşek – äjelerdıŋ tek betı aşyq, basyn, iyǧyn jauyp tūratyn bas kiımı.
Şalma – tübıtten toqylǧan erlerdıŋ moiynoraǧyşy.
Şälı (saly) – äielderdıŋ basqa tartatyn şaşaqty, sändık oramaly.
Jeide – ışten kietın erler kiımı.
Köilek – äiel kiımı.
Kiıt (käde) – qūdalyqqa ūsynatyn kiım, būiym.
Kürte – erlerdıŋ jeide syrtynan kietın jūqa kiımı.
Keudeşe – jylylyq üşın keudege kietın jeŋsız kiım.
Beşpent - erlerdıŋ jazda kietın syrt kiımı.
Şapan – tızeden tömen tüsetın qalyŋ syrt kiım. Türlerı: qaptal şapan, qimaly şapan, syrmaly şapan.
Qamzol – äielderdıŋ köilek syrtynan kietın kiımı.
Şekpen – su ötpes üşın kietın syrt kiım. Eŋ baǧalysy tüie jünınen tıgıledı.
Jaqy (qūlyn jaqy, tai jaqy) – jylqy terısın jünın syrtyna qaratyp tıgetın kädlı kiım.
Jadaǧai – tüie jünınen toqylǧan astarsyz şapan.
Ton – aŋ, mal, qoi terılerınen tıgıletın jyly kiımder. Türlerı: qyrmyzy ton, qamqa ton t.b.
Tūlyp – qasqyr, qoi terısınen tıgılgen, qysta toŋbas üşın kiım syrtynan kietın keŋ kiım.
Işık – aŋ terılerınen tıgılgen, qysta kietın sändı kiım. Türlerı: qasqyr ışık, bota ışık, tülkı ışık, janat ışık, küzen ışık, qūndyz ışık, qoian ışık, qarsaq ışık, būlǧyn ışık.
Küpı – ışıne jabaǧy jün salyp syryǧan şapan türı.
Kebenek – jauyndy, borandy künı kiım syrtynan kietın su ötpeitın kiım.
Beldemşe – üi şaruasynda paidalanatyn belden bailanatyn aljapqyş.
Belbeu – kiım syrtynan buylatyn, bylǧarydan, matadan jasalatyn būiym.
Şalbar – erlerdıŋ balaqty būt kiımı.
Dambal – ūzyn balaqty ış kiım.
Lypa – balaqsyz ış kiım.
Jarǧaq şalbar – tyqyr terıden tıgılgen şalbar.
Terı şalbar – jünın ışıne qaratyp tıgılgen qysta kietın şalbar.
İtköilek – jaŋa tuǧan närestege kigızetın jörmep tıkke köilekşe.
Etık – bylǧarydan tıgıletın qonyşy ūzyn aiaq kiım.
Saptama etık – baipaq salyp kietın qysqy etık.
Baipaq – etık ışınen kietın kiızden tıgılgen aiaq kiım.
Jym etık – ökşesı alasa qisyq taban etık.
Şoŋqaima etık – erkekke de, äielge de arnalǧan biık ökşelı, türlı tüstı jıppen ädıptelgen sändı etık.
Ūltarma – jūmysqa kietın oŋai tıgıletın etık türı.
Kebıs – bylǧarydan qonyşsyz tıgıletın aiaq kiım.
Mäsı – kebıspen kietın qonyşty, ökşesız aiaq kiım.
Şoqai etık – jūmysqa kietın aiaq kiım.
Ūltaraq – aiaq kiım ışıne jylylyq üşın salynatyn kiız.
Şūlyq – jalaŋ aiaqqa kietın jünnen toqylatyn kiım.
Şärke – jazda kietın jūqa aiaq kiım.
Sandal – üstı aşyq jazdyq aiaq kiım.
Şūlǧau – etık, mäsı ışınen aiaqqa oraityn jūmsaq mata.
Pima – jünnen basylǧan jyly, qystyq aiaq kiım.
Qolǧap – qysta nemese jūmys jasaǧanda kietın kiım.
Tüime – kiım öŋırın qausyrynǧanda bekıtetın būiym.
Qūrysqaq – tymaq jelkesın töbesıne ılıp bekıtetın aǧaş tiek.
Kiım – adam kietın, denesın ystyq, suyqtan qorǧaityn būiym.
Tymaq – aŋ, mal terısınen jasalǧan qystyq bas kiım.
Börık – jiegıne aŋ terısın salǧan, töbesıne ükı qadalǧan, syrty äşekeilengen, erler de, qyzdar men jas kelınşekter de kietın bas kiım.
Bökebai – tübıtten toqylǧan äielderdıŋ bas kiımı.
Taqiia – qyzdardyŋ ükılegen, äsem zergerlık būiymdar taǧylǧan bas kiımı.
Qasaba – qymbat matadan tıgıletın qyzdardyŋ bas kiımı.
Qalpaq – er adamdardyŋ bas kiımı.
Töbetei – töbege kietın jazdyq şaǧyn bas kiım.
Qūlaqşyn (malaqai) – qystyq bas kiım.
Jalbaǧai – malşylardyŋ jazdyq bas kiımı.
Säukele – ūzatylatyn qyzdardyŋ qymbat bas kiımı.
Sälde – moldalardyŋ orap kietın bas kiımı.
Jelek – säukelenıŋ nemese qyzdar bas kiımınıŋ jelke tūsynan tögılıp tūratyn jıbek mata.
Jyǧa – moiynǧa su ketpeu üşın dulyǧanyŋ nemese bas kiımnıŋ jelke tūsynan taǧylǧan qalyŋ mata.
Küläpara – su nemese qar tüspes üşın bas kiımnıŋ syrtynan qaptai kietın, brezetten tıgılgen bas kiım.
Kündık – egde äielder basyna orai tartatyn jaulyqtyŋ bır türı.
Jaulyq – tūrmystaǧy äielderdıŋ tartatyn bas kiımı.
Kimeşek – äjelerdıŋ tek betı aşyq, basyn, iyǧyn jauyp tūratyn bas kiımı.
Şalma – tübıtten toqylǧan erlerdıŋ moiynoraǧyşy.
Şälı (saly) – äielderdıŋ basqa tartatyn şaşaqty, sändık oramaly.
Jeide – ışten kietın erler kiımı.
Köilek – äiel kiımı.
Kiıt (käde) – qūdalyqqa ūsynatyn kiım, būiym.
Kürte – erlerdıŋ jeide syrtynan kietın jūqa kiımı.
Keudeşe – jylylyq üşın keudege kietın jeŋsız kiım.
Beşpent - erlerdıŋ jazda kietın syrt kiımı.
Şapan – tızeden tömen tüsetın qalyŋ syrt kiım. Türlerı: qaptal şapan, qimaly şapan, syrmaly şapan.
Qamzol – äielderdıŋ köilek syrtynan kietın kiımı.
Şekpen – su ötpes üşın kietın syrt kiım. Eŋ baǧalysy tüie jünınen tıgıledı.
Jaqy (qūlyn jaqy, tai jaqy) – jylqy terısın jünın syrtyna qaratyp tıgetın kädlı kiım.
Jadaǧai – tüie jünınen toqylǧan astarsyz şapan.
Ton – aŋ, mal, qoi terılerınen tıgıletın jyly kiımder. Türlerı: qyrmyzy ton, qamqa ton t.b.
Tūlyp – qasqyr, qoi terısınen tıgılgen, qysta toŋbas üşın kiım syrtynan kietın keŋ kiım.
Işık – aŋ terılerınen tıgılgen, qysta kietın sändı kiım. Türlerı: qasqyr ışık, bota ışık, tülkı ışık, janat ışık, küzen ışık, qūndyz ışık, qoian ışık, qarsaq ışık, būlǧyn ışık.
Küpı – ışıne jabaǧy jün salyp syryǧan şapan türı.
Kebenek – jauyndy, borandy künı kiım syrtynan kietın su ötpeitın kiım.
Beldemşe – üi şaruasynda paidalanatyn belden bailanatyn aljapqyş.
Belbeu – kiım syrtynan buylatyn, bylǧarydan, matadan jasalatyn būiym.
Şalbar – erlerdıŋ balaqty būt kiımı.
Dambal – ūzyn balaqty ış kiım.
Lypa – balaqsyz ış kiım.
Jarǧaq şalbar – tyqyr terıden tıgılgen şalbar.
Terı şalbar – jünın ışıne qaratyp tıgılgen qysta kietın şalbar.
İtköilek – jaŋa tuǧan närestege kigızetın jörmep tıkke köilekşe.
Etık – bylǧarydan tıgıletın qonyşy ūzyn aiaq kiım.
Saptama etık – baipaq salyp kietın qysqy etık.
Baipaq – etık ışınen kietın kiızden tıgılgen aiaq kiım.
Jym etık – ökşesı alasa qisyq taban etık.
Şoŋqaima etık – erkekke de, äielge de arnalǧan biık ökşelı, türlı tüstı jıppen ädıptelgen sändı etık.
Ūltarma – jūmysqa kietın oŋai tıgıletın etık türı.
Kebıs – bylǧarydan qonyşsyz tıgıletın aiaq kiım.
Mäsı – kebıspen kietın qonyşty, ökşesız aiaq kiım.
Şoqai etık – jūmysqa kietın aiaq kiım.
Ūltaraq – aiaq kiım ışıne jylylyq üşın salynatyn kiız.
Şūlyq – jalaŋ aiaqqa kietın jünnen toqylatyn kiım.
Şärke – jazda kietın jūqa aiaq kiım.
Sandal – üstı aşyq jazdyq aiaq kiım.
Şūlǧau – etık, mäsı ışınen aiaqqa oraityn jūmsaq mata.
Pima – jünnen basylǧan jyly, qystyq aiaq kiım.
Qolǧap – qysta nemese jūmys jasaǧanda kietın kiım.
Tüime – kiım öŋırın qausyrynǧanda bekıtetın būiym.
Qūrysqaq – tymaq jelkesın töbesıne ılıp bekıtetın aǧaş tiek.
bilim-all.kz
