(Maqalanyń túpnusqadaǵy taqyryby: “Qazaq tarıhy. II”)
Kúni búgin dúnıede hesh nərseniń asyly bilinbeı qalǵan joq. Hər nərseniń túbi tekserildi, asyly bilindi. Bilimi artyq, kózi ashyq jurttar dúnıedegi adam balasynyń asylyn, nəsilin tekserip bolyp, barlyǵyn kitapqa jazyp shyǵardy. Bóten jurttar
qatarynda ala-bóten – bizdiń qazaq halqynyń asyly tekserilip, tarıhy jazylǵan joq.
Bu kún Azııa kartasynyń tórtten birine ıe bolyp turǵan qansha mıllıon qazaqtyń tarıhy kómeski qalypta turǵan jaıy bar. Tarıh ǵylymynda qansha tarıh jazýshylar shyǵyp, qanshama kitap jazyp shyǵardy. Solardyń arasynda qazaqtyń asylyn anyq qyp aıtatyny joq. Arabsha, túrikshe, orysshada biz kórgen kitaptarda qazaq týrasynda jazylǵan sózderdiń bəri de haqıqatqa halaf – ship-shıki ótirik, qanaǵat tabarlyq hesh
bir sóz jazylǵan joq.
Tarıh kitaptaryndaǵy kóp hatanyń biri – tarıh jazýshylardyń hesh biri qazaq pen qyrǵyzdy aıyrmaıdy. Qazaq – qazaq, qyrǵyz óz aldyna qyrǵyz, bulardyń arasynda asylar ilgi joq. Túrkimen menen bashqurt qandaı basqa-basqa el bolsa, qazaq pen qyrǵyz da sondaı basqa-basqa el. Orystardyń, əsirese úkimettiń, qazaqty qazaq demeı, qyrǵyz dep júrgeni ras, biraq olar óziniń atty «Kazachıı» əskerinen aıyrý úshin – jańylys bolsa-daǵy – qazaqty qyrǵyz atap júr. Ózimizdiń túrik qaýymdarynyń, əsirese basshylarynyń, qazaq pen qyrǵyzdy aıyrmaǵany hata, keshpestik aıyp (!).
Qazaqtyń qyrǵyz atanbaı qazaq atanǵanyn təýir kórýi orystyń qazaqqa uqsaýy úshin degen noǵaılarda bar. Munysy bet aldyna ylaqqan sóz. Tarıhtyń kórsetýi buǵan ereýil keledi. Orysta buryn atqa miný ədeti bolmaǵan. Osy kúngi hoholsha sıyr jegip, ógiz minip kún kórgen. Bir sypyry halqy, túrikterden kórmekshi, salt-ədet aıtyp, bizdiń qazaqqa uqsaǵannan soń «Kazashıı» («Kazache voısko») atanyp ketken. Orystyń atty əskeri qazaqpyn dese, bizdiń qazaq óziniń atynan aırylyp, qyrǵyz atanyp júrmekshi emes.
Osy ǵasyrdaǵy əlem jaryǵyna qazaq kózin ashyp, betin túzese, óziniń qazaqshylyǵyn joǵaltpaǵandaı, jəne ózimizdiń sharq ədetine yńǵaıly qylyp «Qazaq mədenıeti» (Kazakskaıa kýltýra) quryp, bir jaǵynan «Qazaq ədebıeti» (Kazakskaıa lıteratýra) turǵyzyp, qazaqshylyǵyn saqtamaqshy.
Oryssha oqyǵan qazaq jastarynyń moınyna alatyn bir jumysy: mekemeden shetkeri bolǵan hər bir isti orynda, hər bər iste «kırgız» degen jańylys atty qoıyp «kazak» degen atty qoldaýy tıis. Bul bolmaıtyn is, aǵynǵa qarsy (protıv techenııa)
degen sóz – sóz emes, biz – sýdy teris aǵyzǵan atanyń balasymyz!
Qazaqtyń tarıhy týrasynda jəne ekinshi hata: osy kúngi qazaqty ulyq Shyńǵys hannan burynǵy zamandarda bolǵan qyrǵyz qaýymynyń nəsilinen dep túsiný (!). Olaı túsinýdiń hata ekendigi az oılaý menen bilinetin nərse. Osy kúngi qazaq(tyń) ol
qyrǵyzdyń nəsilinen emes ekendigine dəlel tolyp jatyr.
Osy kúnde qazaqta qypshaq, arǵyn, kereıit, naıman, qońyrat degen rýlar bar. Bul rýlar anaý qyrǵyzdardan basqa bolyp, olarmenen qatar júrip, qatar turǵan elder edi. Endi qyrǵyzbenen qatar júrgen naımandy qalaı burynǵy qyrǵyzdyń nəsilinen
dep aıtýǵa bolady?!
Qyrǵyz ben qazaq arasynda qandaı basqalyq barlyqty, sózdiń reti kelgen saıyn baıandap turmaqpyz. Əzir uǵatynymyz mynaý: qazaq ben qyrǵyz basqa qaýym; bul qazaq haziret Ǵaısanyń (Isa) ar jaq, ber jaǵyndaǵy qyrǵyzdyń nəsilinen
emes, qazaq «kırgızdikti» qoıyp, qazaqty qýattaýy tıis.
«Qazaq» gazetasynyń ekinshi nómirinen bastalyp «Qazaqtyń tarıhy» jazylyp turmaqshy. Bul jazatyn tarıhymyz onan-munan quralǵan tarıhqa tıisti sózder emes, naǵyz shyn, jete tarıh dəristeri bolady. «Qazaq» gazetasyn úzbesten oqyp turǵan
adam qazaqtyń tarıhyn jete bilýge bolady.
Qazaqtyń tarıhyna tıisti sózder, materıaldar jazyp basqarmaǵa jiberýshi bolsa, «Qazaqtyń tarıhyn» jazǵanda paıdalanyp turmaqpyz, hər kimniń istegen-bilgeni bolsa, jazyp turýyn ótinemiz.
«Ǵalıa» shəkirtterden Qul Muhammed əpendi Orazaev jəne balalary Məshhúr «Asan qaıǵy» týrasynda esitip-bilgenderin jazyp basqarmaǵa jiberipti. Munyń ishinde biz paıdalanarlyq sózder kóp.
Túrik balasy. Qazaq tarıhy. II. «Qazaq», 1913, № 3. // Álıhan Bókeıhan. Shyǵarmalarynyń tolyq jınaǵy. III tom. – “Saryarqa” baspa úıi, Astana, 2009. – 382-384 better.
Daıyndaǵan: Arman ÁÝBÁKIR,
“Adyrna” ulttyq portaly
