ARALAS MEKTEP JAU DAIYNDAIDY
Basqynşylar ärtürlı amalǧa salyp Elımızdı otarlady. Endı ejelgı iesın tügel joiu kerek, oǧan könbese, sıŋırıp alu kerek. Iаǧni orystandyru qajet. Basqynşynyŋ bar maqsaty – osy. Osynau tüpkılıktı maqsatqa jetu üşın kürestıŋ neşe türlı ädısın qoldanady. Būl aram ädıstıŋ türı köp. Sanap tauysa almaisyŋ. Solardyŋ keibıreulerın ǧana aitaiyn. Arnaiy jarlyq şyǧady. Qūpiia. Türkı halyqtarynyŋ ışınde tym arda, asau bolǧandyqtan qyrym tatarlaryn, qazaqtardy, noǧailardy müldep joiyp jıberu kerek. Būl jarym-jartylai ıske asqan. Mäselen, qyrym tatary erterekte orystardan şamaly ǧana az bolǧan. Al bügınderı ondai halyq baryn ekınıŋ bırı bıle bermeidı. Jerlerdıŋ, eldı mekenderdıŋ atyn jappai orysşa qoiu. Būl da qūpiia būiryq. Eger orysşa atauǧa könbese, jergılıktı ataudy mındettı türde orysşaǧa audaryp qoiu. (Kökşetau-Sinegoria, Jetısu-Semireche. Osy Semireche degen bäle Tölebaev pen Abaida älı tūr. Almatynyŋ qaq ortasynda.) Būl da kädımgıdei jüzege asty. Dınınen aiyryp, şoqyndyru. Būl da bıraz jūrtta ıske asty. Eŋ qauıptısı – tılınen aiyru. Tılınen aiyrylsa, halyq retınde qūridy. Sodan orys tılınde oqytatyn mektepter aşa bastaidy. Basqynşylardyŋ bır ısker de pysyq qolşoqpary (Kaufman ba, atyn ūmyttym.) ylǧi qazaq balalary oqityn klassqa kırıp, sabaqqa qatysady. Balalar sabaqty jaqsy oqidy. Orys tılınde sairap tūr. Sodan üzılıste, oiyndaryn baqylaidy. Jaŋaǧy sabaqta orysşa söilegender, oinap jürgende tek qana qazaqşa söilesıp oinaidy. «Būl qalai?» dep oilanyp qalady. Äkkı neme aqyry aila tabady: qatelık eken – bölek oqytqan. Orystarmen aralas oqytu kerek. Sol ūsynysyn joǧaryǧa jıberıp, endıgı jerde mektepter jappai aralas bolady. Uaqyt salyp, älgı äkkı neme taǧy da balalardy oinap jürgende baqylaidy. Bärı de basqynşy tılınde sairap tūr. Oinaǧanda da sol tılde şüldırlep, mäz. Mıne, aralastyŋ nege äkeletını! Osy sūmdyqty künde körıp jürmız. Auladaǧy on bala qazaq klastarynda oqyp jürgen şäkırt bolsa, üşeu-törteuı ǧana basqynşy tılındegı klastardan bolsa, osynyŋ özı büldıruge jetedı, jaŋaǧy balalar tegıs basqynşy tılınde söilesedı. Sebebı, Astana men Almaty – basqynşy tılındegı qala. Tıptı qazaqşany jap-jaqsy bıletın eresekter arasyna bır şala bıletın qazaq kırse, bärı dereu sol basqynşy tılınde qorsyldasa bastaidy. Sondyqtan, aşyǧyn aitqanda, aralas mektep – özımızge özımız jau daiyndaityn bälelı orta. Astana mektepterın arnaiy aralap, köz jetkızgen sūmdyǧym – būl. Orystıldı qazaqtar – qazaqty jek körgennen, nemese jaqsy körgennen orysşa söilemeidı. Onyŋ müddesı – solai qalyptasady. Al ömırlık müddenıŋ qasynda, jaqsy köru, jek köru degenderıŋız tük emes. Olardyŋ jau bolyp şyǧatyny sodan. Tılıŋdı, küiıŋdı, änıŋdı, janyŋdy, uaiym-qaiǧyŋdy, syryŋdy, qinalysyŋdy, quanyşyŋdy tüsınbese, jau bolmaǧanda nesı qaldy. Erterekte oilauşy em: «Orysşa oqyǧandar jat bolyp ketedı» dep. Osy tüsınık – müldem qate eken. Orysşa oqyǧandar jat qana emes, jau bolyp ketedı eken. Bügıngı alasapyran, almaǧaiypty tırlıgımız mūny anyq körsetıp otyr. Basqynşy tılınde oqyp, jetılgenderdıŋ jüzden bırı ǧana tuǧan halqyn jaqsy köruı mümkın. Al basym köpşılıgı... bötenge, jatqa, jauǧa ainalady. Būǧan talai ret közım jetken. Almaty qalasynda memlekettık 207 mekteptıŋ jetpısı - aralas mektep, alpys törtı - orys mektep. Al qazaq mektebı - jetpıs qana. Aralas pen orysty qosqanda, 134 eken. Sonda qazaq mektebınen ekı esege juyq köp bolyp tūr. Aralas mektep jau daiyndaitynyn aittyq. Aralas mekteptıŋ barynan joǧy jaqsy. Aralas mektepte oqityndar dübara bolyp qalady degen pıkırlerdı estıdım. Būryn solai dübara bolatyn. Qazırgı jaǧdaida olai emes. Jat bolady. Odan jauǧa ainalady. Sebebı jyl ötken saiyn qazaqşa söileitın orta azaiyp barady. Būl almaǧaiypty jaǧdai aralas mektep tülekterınıŋ betı berı qarauyn emes, ary qarai, qūrdymǧa ketuın tezdetıp jür. Kündelıktı ittırlıkte körıp jürgen sūmdyq şyndyq – osyndai. Külbıltelemeiık.Temırhan MOMBEKŪLY
Ūqsas jaŋalyqtar
