Qazırgı taŋda elımızdıŋ Qaruly küşterı qarama-qaişy prosesterdı bastan ötkerıp jatyr. Bır jaǧynan ony qaita qūryp, modernizasiialasa, al ekınşı jaǧynan qarusyzdandyru bastamasy köterılude.
Bügınde qorǧanys salasyndaǧy şyǧyndar aitarlyqtai köp emes. Dese de, äskeri tehnikany jöndeu men olarǧa tehnikalyq qyzmet körsetu jūmystarynda elımız älı künge deiın Reseige täueldı bolyp otyr. Osy turaly taldaǧan exclusive saitynyŋ maqalasynda äskerdegı mäselenıŋ mänısı söz bolady.
Qazaqstan älem elderıne qandai da bır aumaqtyq jäne saiasi talaptar qoimaidy. Sondyqtan da ol halyqaralyq arenada beibıt ärı soǧysudy qalamaityn memleket dep sipattalady. Körşılerımız Qazaqstan turaly oŋ közqarasta. Bıraq ara-tūra soltüstıktegı keibır saiasatkerdıŋ elımızdıŋ tarapyna qoqan-loqy jasap jatqany jasyryn emes. Būl mälımdemelerge Resei men Ukraina arasyndaǧy kürdelı jaǧdaiǧa bailanysty basa nazar audarylmauda. Bıraq aldaǧy uaqytta Reseidegı saiasi rejim özgermese, ahual tolyq özgeruı mümkın.
Bız kez kelgen sätte syrtqy saiasi jaǧdai tübegeilı özgeruı mümkın älemde ömır sürıp jatyrmyz. Tıptı keiın küştı zamanaui armiia qajet boluy da ǧajap emes. Būl turaly «Qazaqstannyŋ äskeri doktrinasynda» da aitylǧan.
Qaruly küşterımızdıŋ jauyngerlık qabılettılık deŋgeiın baǧalau öte qiyn. Sebebı ädıl baǧa naǧyz ūrys qimyldary kezınde ǧana berıledı. Sandyq derektermen aşyq derekközder arqyly tanysuǧa bolady, alaida tehnikalardyŋ qanşa paiyzy jaramdy ekenı bızge beimälım bolyp qala beredı.
Mäselen, London halyqaralyq strategiialyq zertteuler institutynyŋ derekterınde Qazaqstan äskerınıŋ eskı keŋestık tanktıŋ jaŋǧyrtylǧan nūsqasy – T-72BA-men qarulanǧany aitylady. Olardyŋ naqty sany da keltırılgen. Alaida sapalyq sipattamalary, iaǧni qazırgı zamanǧy soǧys talaptaryna qanşalyqty säikes keletındıgı belgısız bolyp otyr.
QAITA QŪRU JÄNE JAŊǦYRTU
2012 jyly Qazaqstanda Qaruly küşterdı qaita qūru jäne jaŋǧyrtu baǧdarlamasy jüzege asyryla bastady. Äskerge şaqyryluşylar üşın qyzmet merzımı 2 jyldan bır jylǧa deiın qysqartyldy, būl Qūrlyq äskerlerı sanynyŋ 30 myŋ adamnan 20 myŋ adamǧa deiın tömendeuıne äkeldı. Tiısınşe qūrylym özgertıldı.
Qūrlyq äskerlerı qūrylymyndaǧy özgerıster. Derekköz: The Military balance.
|
|
2011 |
2012 |
2023 |
|
Mehanikalandyrylǧan brigadalar |
10 |
4 |
2 |
|
Tank brigadalary |
0 |
1 |
2 |
|
Şabuyl brigadalary |
0 |
0 |
1 |
|
Äue şabuyl brigadalary |
4 |
4 |
4 |
|
Teŋız brigadasy |
1 |
1 |
1 |
|
Bıtımgerşılık brigadalary |
1 |
0 |
1 (polk) |
|
Artilleriialyq brigadalar |
7 |
3 |
3 |
|
Tankıge qarsy brigadalar |
2 |
0 |
0 |
|
Reaktivtı artilleriialyq ūrys brigadalary |
2 |
0 |
0 |
|
Zymyran polkı |
1 |
1 |
1 |
|
Äskeri-injenerlık brigadalar |
3 |
3 |
3 |
Jaŋa qūrylym äskeri tehnika sanynyŋ özgeruıne de äser ettı.
|
|
2011 |
2012 |
2023 |
|
Negızgı jauyngerlık tankter (T-72/T72 BA)
|
980 |
300 |
350 |
|
Jauyngerlık barlau jäne patruldık kölıkter (Brondalǧan barlau-şolǧynşy maşinalary)
|
280 |
100 |
100 |
|
Jaiau äskerlerdıŋ jauyngerlık maşinalary (BMP)
|
1520 |
602 |
413 |
|
Özdıgınen jüretın artilleriialyq qondyrǧylar (SAU)
|
246 |
246 |
126 |
|
Tırkeme artilleriia
|
670 |
150 |
194 |
|
Reaktivtık artilleriialyq ūrys maşinalary
|
348 |
118 |
104 |
|
Orta jäne qysqa qaşyqtyqtaǧy zymyrandar qondyrǧylary
|
12 |
12 |
12 |
Äskeri tehnikanyŋ ne sebeptı būlai qysqarǧany belgısız. Bälkım, olardyŋ eskılerı esepten şyǧarylǧan şyǧar.
2014 jylǧa deiın The Military Balance-te negızgı jauyngerlık tank retınde T-72, 2015 jyldan bastap T – 72 BA körsetılgen. Būl aqparatqa qarap, qarulanǧan tankter modernizasiiadan öttı dep boljauǧa bolady. 2011 jyly Petropavl auyr maşina jasau zauytynda izraildık lisenziia boiynşa şyǧarylǧan 122 mm kalibrlı «Semser» otandyq özdıgınen jüretın zeŋbırek paidalanuǧa berıldı. 2016 jyldan bastap äskerge qazaqstandyq «Arlan» brondy avtomobilderı qoiyldy. Odan bölek, Türkiia, İzrail jäne Kanadada öndırılgen brondy avtomobilder de qoldanysqa berıldı.
2012 jyly äskeri-teŋız flotynda Oral qalasyndaǧy «Zenit» zauytynda qūrastyrylǧan «0250 Barys» jobasynyŋ şaǧyn zymyran kemelerı, 2017 jyly Sankt-Peterburgte jasalǧan «Alatau» reidtık mina tasyǧyşkemesı paidalanuǧa berıldı. 2023 jyly Fransiia teŋız minalarymen küresu üşın su astyndaǧy robottardy jetkızdı. Äskeri-äue küşterınde jauyngerlık ūşaqtar sanynyŋ aitarlyqtai tömendeuı baiqaldy.
Äskeri-äue küşterındegı jauyngerlık ūşaqtar sanynyŋ özgeruı. Derekköz: The Military balance
|
|
2011 |
2012 |
2023 |
|
Jauyngerler |
97 |
56 |
0 |
|
Köp maqsatty jauyngerler |
39 |
53 |
47 |
|
Şabuyldauşylar |
14 |
14 |
14 |
Onyŋ naqty sebebı aitylmady.
2016 jyly qytailyq Wing Loong ūşqyşsyz ūşatyn apparattary (BRAVs) paidalanuǧa berıldı. Qazır olardyŋ ekeuı Äskeri-äue küşterınıŋ ielıgınde jür. Byltyrdan berı Türkiiada jasalǧan Anka-S ūşqyşsyz ūşaqtary synaqtan ötıp jatyr. Olardy öndıruşı Türk Havacılık ve Uzay Sanayii (TUSAŞ) türık kompaniiasy Qazaqstanda zauyt saludy josparlap otyr.
Soqqy beretın Mi-24 jäne Mi-35 tıkūşaqtary Reseide jasalǧan. Tıkūşaqtardyŋ arasynda amerikalyq Bell 205 jäne europalyq H145 te bar.
QAZAQ ÄSKERI RESEIGE TÄUELDI
Tömendegı kestede 2023 jyly Qazaqstan Qaruly küşterınde qyzmet etetın reseilık (keŋestık) äskeri tehnikanyŋ ülesı turaly derekter keltırılgen.
Reseidıŋ ülesı
Negızgı jauyngerlık tankter 100%
Jauyngerlık barlau jäne patruldık kölıkter 100%
Jaiau äskerlerdıŋ jauyngerlık maşinalary 100%
Özdıgınen jüretın artilleriialyq qondyrǧylar 95,20%
Tırkeme artilleriia 100%
Reaktivtık artilleriialyq ūrys maşinalary 82,70%
Basqarylatyn jauyngerlık ūşaq 100%
Şabuyl tıkūşaqtary 100%
Äue qorǧanysy 100%
Brondy tehnika boiynşa ǧana Reseige täueldılık joq.
Elımızde «Qazaqstan İnjiniring» kompaniiasy qūramyna kıretın jeke qorǧanys önerkäsıbı käsıporyndary bar. Bıraq Qazaqstannyŋ äskeri tehnikaǧa tolyqqandy qyzmet körsetu men jöndeudı qamtamasyz etu mümkındıkterınıŋ qanşalyqty jaqsy ekenı belgısız. Zauyttar materialdardyŋ edäuır bölıgın Reseiden alady degen boljam bar. Soǧys jaǧdaiynda būl el Qazaqstandy jauyngerlık jattyǧularǧa qajettı barlyq äskeri tehnikamen qamtamasyz ete almaidy. Eger būl pıkır dūrys bolsa, onda qazaqstandyq Qaruly küşterde eleulı mäseleler bar ekenı sözsız. Elımızge otandyq qorǧanys önerkäsıbın damytu qajet. Bälkım, Qazaqstanǧa öz tankterı men ūşaqtaryn şyǧarudyŋ qajetı joq şyǧar, bıraq äskeri tehnikaǧa qyzmet körsetu, jöndeu jäne jaŋǧyrtu jūmystaryn jürgızu üşın materialdardy öz elınde jasau maŋyzdy.
ÄSKERİ BIýDJET
Biylǧy Qazaqstannyŋ äskeri biudjetı 1,3 trln teŋgenı qūraidy. Būl körsetkış 2023 jylmen salystyrǧanda 8,8%-ǧa ösken. Qarjy ministrlıgınıŋ derekterıne süiensek, 2020 jyldan bastap qorǧanysqa jūmsalatyn şyǧyndar sany artqan. 2022 jyly eldegı Qaŋtar oqiǧalarynan keiın jäne älemdegı geosaiasi şielenıs kezeŋı bastalǧan tūsta bırden 49,4%-ǧa ösu baiqaldy. Sol jyly äskeri biudjet alǧaş ret 1 trillion teŋgeden asty.
Ötken jyly memlekettık qazynanyŋ qorǧanysqa jūmsalǧan şyǧystarynyŋ negızgı bölıgı — 94,1 paiyzy respublikalyq biudjetten, al az ǧana bölıgı jergılıktı biudjetten tüsken.
1,1 trillion teŋgenıŋ tek jartysy ǧana tıkelei Qaruly küşterdıŋ jauyngerlık jūmyldyru daiyndyǧyn qamtamasyz etuge baǧyttaldy.
Progressivtı dinamikaǧa qaramastan, Qazaqstandaǧy äskeri şyǧyndardyŋ ūlǧaiuy jalpy ışkı önımnıŋ ösuımen säikes kelmeidı. Qorǧanys şyǧyndarynyŋ jalpy ışkı önımdegı ülesı törtınşı jyl qatarynan tömendedı. Stokgolmdegı SIPRI halyqaralyq beibıtşılıktı zertteu institutynyŋ mälımetı boiynşa, 2019 jyly Qazaqstanda būl körsetkış JIÖ-nıŋ kem degende 1 paiyzynan asty, al 2023 jyldyŋ soŋynda qorǧanys şyǧyndary aqşalai eseptegende nebärı 0,48 paiyzdy qūrady. Būl damyǧan Europa elderımen salystyrǧanda öte tömen körsetkış bolyp esepteledı. EO memleketterı qorǧanys şyǧyndarynyŋ deŋgeiın JIÖ-nıŋ 1,8%-dan 2,5%-ǧa deiın saqtaidy. Alaida soŋǧy bes jylda būl körsetkış jyldan-jylǧa az ǧana özgerdı.
2023 jyly Qazaqstan halqyna joldauynda prezident Qasym-Jomart Toqaev armiianyŋ joǧary tehnologiialyq qaru-jaraqpen qamtamasyz etıluı kerek ekenın basa aitqan edı.
«Bızdıŋ armiia joǧary tehnologiialyq qaru-jaraq jäne äskeri tehnikamen, sonyŋ ışınde brondy tehnika, ūşqyşsyz ūşu apparattarymen, zamanaui atys qarularymen qamtamasyz etıluge tiıs. Tehnikany jedel jöndeu boiynşa öndırıstık quattylyqty nyǧaityp, otandyq käsıporyndardy qoldaudy küşeitu kerek», - degen prezident.
Memleket basşysynyŋ tapsyrmasy boiynşa ötken jyldyŋ jeltoqsan Qorǧanys-önerkäsıp keşenın damytu qory qūryldy. Alaida onyŋ osy asa kürdelı de maŋyzdy mäselenı şeşuge qanşalyqty qabılettı ekenın aitu äzırge qiyn bolyp otyr.
