Qazaqstannyŋ SSSR qūramynan şyqpai egemendık jariialap, arnaiy deklarasiia jariialauy sol kezdegı baspasözde qalai körınıs tapty? Keibır gazette deklarasiia detaldary qozǧalsa, taǧy bır basylymdar ondaǧy dau-damai jaiynda jazǧan.
Sovet odaǧy qūramyndaǧy Qazaqstan 1990 jylǧy 25 qazanda «Qazaq SSR-ınıŋ memlekettık egemendıgı turaly deklarasiia» qabyldady. Onda «Qazaq Sovettik Sosialistik Respublikasy - egemendi memleket, ol basqa respublikalarmen Egemendi Respublikalar Odaǧyna erikti türde birigedi jäne olarmen özara qatynastaryn şarttyq negizde qūrady» dep atap körsetıldı.
Qūjatta «Qazaq SSR-ınıŋ Odaqtan erkin şyǧu pravosyn özinde saqtap qalatyny» aitylǧan. Deklarasiia boiynşa, Qazaq SSR-ınıŋ memlekettik ökimet biligi «Respublika işinde, sondai-aq Odaqtyq şartta belgilengen şeŋberde» derbes, tolyq boluǧa tiıs edı. Degenmen onda keibır ökılettıktıŋ Mäskeudegı ortalyqpen aqyldasyp şeşıletını de atap körsetılgen. «Qazaq SSR Bas prokurorynyŋ kandidaturasyn Respublika Prezidenti SSRO Bas prokurorymen kelise otyryp ūsynady jäne Qazaq SSR Joǧarǧy Soveti bekitedi» delıngen qūjatta.
TAǦDYRY BÖLEK «RESPUBLİKA KÜNI»
Qazaq SSR-ınıŋ memlekettık egemendıgı turaly deklarasiiasy qabyldanǧan kün, 25 qazan keiın Qazaq SSR-ınıŋ memlekettık egemendıgı turaly deklarasiiasy qabyldanǧan kün, 25 qazan keiın 1995 jyly 18 qazanda «Respublika künı» retınde ataldy. 2001 jyly qabyldanǧan zaŋ boiynşa 25 qazan memlekettık merekeler qataryna qosyldy. 2009 jyly «Qazaqstan Respublikasyndaǧy merekeler turaly» qoldanystaǧy zaŋǧa özgerıster engızılıp, Respublika künı atausyz qaldy.
Degenmen 2022 jyly mausym aiynda prezident Qasym-Jomart Toqaev 25 qazan – Respublika künın qaitarudy ūsyndy. Memleket basşysy oǧan «ūlttyq meiram» märtebesın beru qajet ekenın mälımdedı. «Respublika künı eldıŋ memleket qūru jolyndaǧy tarihi qadamynyŋ simvoly boluy kerek. Ärine, Täuelsızdık künınıŋ bastapqy mänı saqtalady. Būl kün memlekettık mereke bolyp qala beredı», - degen bolatyn prezident sol jyly Ūlytauda ötken Ūlttyq qūryltaidyŋ alǧaşqy otyrysynda. Sodan berı Respublika künı 25 qazanda ūlttyq mereke retınde atap ötıledı. Aita ketu kerek, būl kün – elımızdegı jalǧyz ūlttyq mereke.
34 jyl būryn qabyldanǧan deklarasiianyŋ tarihi mänı zor. Quanyşty jaŋalyqty sol uaqyttaǧy gazetter jarysa jazdy.
ELUGE JUYQ MÄSELENIŊ IŞINDEGI MAŊYZDYSY
Qazaq SSR-ınıŋ memlekettık egemendıgı turaly deklarasiiasy qabyldanǧan künnıŋ erteŋıne, 26 qazan künı «Sosialistık Qazaqstan» gazetınıŋ №247 sanynda «Egemendıgıŋ qūtty bolsyn, elım!» dep, Qazaq SSR Joǧarǧy Sovetınıŋ ekınşı sessiiasy Qazaq Sovettık Sosialistık Respublikasynyŋ memlekettık egemendıgı turaly Deklarasiia qabyldanǧanyn mälımdedı.
Sonymen qatar, däl osy sanynda «Egemendık el ümıtı edı» degen taqyryppen gazettıŋ parlamenttegı tılşılerı (G. Eŋsepova, Ä.Älıbekov) daiyndaǧan reportajdy da ūsynǧan. Onda Qazaq SSR Deklarasiiasynyŋ tolyqtyrylǧan jobasyn talqylaǧany jaily jazylǧan. Deklarasiianyŋ ärbır söilemıne män berıp talqylaǧanyn aita kelıp, sol kezdegı deputattar – Altynşaş Jaǧanova, Sūltan Sartaev jäne Qadyr Myrzalievten alǧan sūqbattardy qosa bergen. Olardyŋ aituynşa Joǧary Sovettıŋ keşkı mäjılısınde Deklarasiianyŋ ärbır statiasy jekelei dauys beru arqyly qabyldanǧan.
Būl künı «Leninşıl jas» gazetınde Ǧalymjan Meldeşovtıŋ «Parlament parasaty» atty maqalasy jariialandy. Maqalada Qazaq SSR Joǧary Sovetınıŋ ekınşı sessiiasynyŋ jūmys barysy taldanyp, deputattardyŋ kün tärtıbındegı eluge juyq mäselenı talqylau kerek ekenı jazylǧan. Avtordyŋ aituynşa, respublikanyŋ egemendıgı turaly Deklarasiianyŋ jäne talqylanǧan keibır qūjattardyŋ jobalary deputattardyŋ köpşılıgınıŋ köŋılın könşıte qoimaǧan. Mūnyŋ aiǧaǧy – talqylanǧan qūjattar töŋıregınde örbıgen pıkırtalastardyŋ dau-damaiǧa ūlasyp ketuı.
«Leninşıl jas» gazetı 27 qazan küngı №207 sanynda «Egemendıgıŋmen!» atauymen Joǧary Sovettıŋ Deklarasiiany qalai taldaǧanyn aita kelıp, deputat Mūhtar Tınıkeev pen Sergei Subbotinnıŋ pıkırlerın ūsynǧan. Deputattar qūjatty qajet uaqytta qabyldanǧanyn alǧa tartyp, onyŋ eldegı barlyq ūlt ökılınıŋ teŋ pravoly damuyn qamtamasyz etetının aitqan.
Al, «Sosialistık Qazaqstan» gazetınıŋ sol küngı synynda Deklarasiianyŋ 1 ai būryn baspasöz betterınde jariialanǧan nūsqasymen qabyldanǧan qūjattyŋ arasyndaǧy aiyrmaşylyqtarǧa şaǧyn taldau jasaǧan. Mäselen, alǧaşqy nūsqada qazaq tılı – memlekettık tıl, al orys tılı – ūltaralyq qatynastar tılı degen tūjyrym bolǧan. Jaŋa qabyldanǧan Deklarasiiaǧa būl bap enbegen. Onyŋ sebebın tıl turaly arnaiy zaŋ bolǧandyqtan, qaityp oraludyŋ jönı joq dep tüsındırgen gazet. Atalǧan basylym Deklarasiia qabyldanǧanǧa deiın onyŋ jobasyn talqylap, türlı ūsynystardy jariialap otyrǧan. Sonyŋ bırı tıl mäselesı bolatyn.
Al 1989 jyldyŋ 22 qyrküiegınde «Tılder turaly» zaŋ qabyldanǧany belgılı. Osy zaŋda sol kezdegı Qazaq SSR-nıŋ memlekettık tılı – qazaq tılı, al orys tılı ūltaralyq tıl dep bekıtıldı. Al keiın qabyldanǧan täuelsız Qazaqstannyŋ Konstitusiiasyna «Qazaqstan Respublikasyndaǧy memlekettık tıl – qazaq tılı. Memlekettık ūiymdarda jäne jergılıktı özın-özı basqaru organdarynda orys tılı resmi türde qazaq tılımen teŋ qoldanylady» degen nūsqa qabyldanǧany belgılı.
SYNDARLY ŞAQTAǦY 6 SAǦAT
1990 jyly 28 qazan künı «Kazahstanskaia pravda» gazetınıŋ №248 sanynda elımız üşın maŋyzdy sanalatyn resmi qūjattyŋ orys tılındegı tolyq nūsqasy alǧaş ret jariialandy. Al qazaqşasy 30 qazan künı «Leninşıl jasta» jaryq kördı. Sonymen qatar, atalǧan ekı gazet Qazaq SSR ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, halyq deputaty Salyq Zimanovtyŋ Deklarasiianyŋ maŋyzyn tüsındıretın maqalasyn qazaq, orys tılderınde jarysa jariialady.
S.Zimanov būl maqalasynda «Köptegen hattar, kollektivtık ündeuler men telegrammalar kelıp tüstı. Olardy Deklarasiianyŋ jaŋa nūsqasyn äzırleu üşın arnaiy qūrylǧan komissiianyŋ müşelerı egjei-tegjeilı zerttep, Joǧary Sovetke baiandady. Būl qūjat parlament sessiiasynda mūqiiat qaraldy. Mūnyŋ özı on künge taiau sozyldy. Soŋǧy nūsqadaǧy Deklarasiia jobasyn baptar boiynşa talqylaudyŋ özıne 6 saǧat uaqyt kettı», - dep jazady.
Sondai-aq ol Respublikamyzdyŋ Egemendık Deklarasiiasyn keş qabyldauynyŋ artyqşylyǧy men kemşılıgın saralaidy. Onyŋ aituynşa basqa elderdıŋ qatelıkterı men täjıribelerın eskerıp, sabaq aluymyzǧa mümkındık boldy. Sonyŋ arqasynda ūltaralyq şielenıs tuyndamaityndai şeşımder qabyldanǧan.
Sodan da bolar, Memlekettık egemendık turaly deklarasiianyŋ 12 baby mynandai nūsqada qabyldandy. «Özderiniŋ ūlttyq-memlekettik jäne avtonomiialy qūrylymdarynan tys Qazaq SSR-ınde tūratyn nemese Odaq territoriiasynda ondai qūrylymdary joq ūlttar men ūlystardyŋ ökilderine qoǧam ömiriniŋ barlyq salalarynda pravolyq teŋdik pen teŋ mümkındikterge kepildik beriledi» delındı.
Deklarasiiada būǧan qosa «Qazaq SSR territoriiasynda, onyŋ öz erkimen Odaqqa bergen mäselelerin qospaǧanda, Qazaq SSR Konstitusiiasy men zaŋdarynyŋ üstemdigi ornatylatyny» aitylǧan.
Sol kezde qalyptasqan ahualǧa bailanysty myna mäsele de nazardan tys qalmaǧan. «Respublika territoriiasynda iadrolyq qarudyŋ synaluyna, jappai qyryp-joiatyn qarudyŋ özge de türleri (himiialyq, bakteriologiialyq, biologiialyq jäne basqalar) üşin synau poligondaryn saluǧa jäne olardyŋ jūmys isteuine tyiym salynady» delıngen deklarasiiada. «Qazaq SSR-ı odaqtyq organdardyŋ, odaqtas respublikalardyŋ jäne özge memleketterdiŋ is-qimylynan, sondai-aq öz territoriiasyndaǧy iadrolyq jäne basqa poligondardyŋ, äskeri-önerkäsiptık keşen obektileriniŋ qyzmetinen Respublika halqynyŋ densaulyǧyna, tabiǧi ortasy men ekonomikasyna keltirilgen ziiandy ötetıp aluǧa pravoly» ekenı jazylǧan osy qūjatta.
Respublikadan tys jerlerde tūratyn qazaqtardyŋ ūlttyq-mädeni, ruhani jäne til jönindegi «qajetin qanaǧattandyruǧa» qamqorlyq jasalatyny da osy qūjatta atap körsetılgen.
Deklarasiianyŋ soŋǧy baptarynda bylai delınedı. «Respublikanyŋ egemendı pravolaryn qorǧaudy Qazaq SSR-ı men Odaq jüzege asyrady. Respublikanyŋ ajyraǧysyz pravosyn qūraityn mäselelerdı şeşuge aralasudyŋ qandaiy bolsa da onyŋ egemendıgın būzu dep baǧalanady», «Deklarasiia Odaqtyq şart jasau, Qazaq SSR-ınıŋ jaŋa Konstitusiiasyn, egemendı memleket retınde Respublikanyŋ statusyn jüzege asyratyn zaŋ aktılerın äzırleu üşın negız bolyp tabylady».
Merei Myrzaǧaliqyzy
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
