1992 jyly maýsym aıynda táýelsiz Qazaqstannyń eltańba, rámizderi qabyldandy. Qazaqstan sonda óz táýelsizdigin jarııalaǵan soń da jarty jyl sovettik tý, rámizderdi qoldandy. Biraq taıaý ýaqytta eltańbany almastyrý jaıynda aıtyla bastady. Osyǵan oraı jazýshy, búginde Túrkııada turatyn Muhtar Maǵaýınniń maqalasyn usynamyz. Maqala jazýshynyń magauin.com jeke saıtynan alynyp jarııalanyp otyr.
Qazaqstannyń otyz jyldan beri turǵan memlekettik gerbi, ıaǵnı bizdiń negizgi eltańbamyz ózgermek. Prezıdent Q.Toqaev tikeleı jarlyqqa parapar nusqaý berdi.
Qandaı qajettilik?
Jalpy jurtqa túsiniksiz eken. Nıýtonnyń «Búkiləlemdik tartylys zańy» da jalpyǵa uǵynyqsyz. Uǵynyqsyz ǵana emes, kópshilik jurtqa beıməlim. Ózimizge taqap kelsek, Abaıdyń óleńderin de kóringen kisi túsine bermeıdi. Alaıda, Abaıdy birjola mansuq qylaıyq degen uran estimedik. Nıýtonnyń atyndaǵy əıgili zańdy ózgertý týraly sóz de joq.
Bizdiń eltańba saýatty, saýatsyz biraz adamǵa túsiniksiz ǵana emes, eskiliktiń qaldyǵy, baıaǵy sovettik gerbtiń kóleńkesi sııaqty kórinbek. Óıtkeni... bitimi sheńbershe keıipti. Sovetke eshqandaı qatysy joq qanshama jurttyń osy ellıps, nemese dóńgelekshe taǵy qanshama eltańbasy bar... Dese de, uqsaıdy. Eń bastysy – joǵaryda, qaq tóbede bes quıryqty juldyz tur...
Endeshe... Amerıka Qurama Shtattarynyń memlekettik týynda... bir emes, elý juldyz bar. Al Túrkııa jumhurııatynyń týynda, bir ózi júzge tartar, qasqaıǵan jalǵyz juldyz. Amerıkanyń ala týynda jypyrlaǵan kóp kórinbeıdi, Túriktiń qan-qyzyl týynda jəne jalǵyzsyrap turǵan joq. Taǵy qanshama eldiń týyndaǵy jəne qanshama juldyz. Eshkim eshqaısyn sovettik juldyzben shendestirip kórmegen. Anyǵy – bizdiń juldyz da əlemdik sypattaǵy tańba. Iaǵnı, bastapqy sózdi keıingi qostaýshylar maquldap dəıektemek synyqqa syltaý.
Endi, búgingi qoldanystaǵy eltańbamyzdyń syn-sypaty týraly jalpylama sóz aldynda, ótkenge azǵana sheginis.
Qazaq qaýymyn talyqtyrǵan təýelsizdik – Sovettik jyrtqysh ımperııa tarap ketkennen soń, barlyq jurttyń artynda kelgeni maǵlum. Bizdiń azatker halqymyzdyń kerenaý jaıbasarlyǵy emes. Sol bir tusta Qazaq eliniń Birinshi basshysy bolyp otyrǵan Nazarbaevtyń, keıinde jazylyp júrgendeı, tartynshaq saqtyǵy da emes, kópe-kórneý ulttyq opasyzdyǵynyń nətıjesi. Toqtaýsyz ydyrap bara jatqan sovettik qyzyl ımperııanyń tym qursa bir bóligin budan əri ustap qalý úshin Myısyz Mekaıyl – qaıtkende topas shovınıst Gorbachevtiń óz qolymen otyrǵyzǵan satellıt rezıdenti Nazarbaevtyń sanaly túrdegi, kúıki esep-qısabynyń naqty kórinisi bolatyn.
Hosh. Tún – túrilmeıin dese de, tań atty. Bútkil qazaq halqy bir jarym ǵasyr boıy ańsaǵan, rııasyz tilegen təýelsizdik endi shet jurt shylaýyndaǵy bıleýshi agenttiń qyrsyǵyna qaramastan, jarııaǵa shyqty. De-ıýre, shartty túrde bolsa da.
Amal joq, Túrkııa men Irannan bastap, Amerıka Qurama shtattary, bútkil dúnıe júzi tanyǵan jańa eldiń memlekettik jańa qurylymyn qalyptaýmen qatar, derbestik kórinisi – ataýly rəmizderin de belgileý shart edi. Sóıtip, osy, asa qajetti syrtqy belgilerdi aıqyndaý úshin, órisi keń, bilgir sanalǵan ult zııalylarynyń bir toby tartylǵan, ókimettik arnaıy komıssııa quryldy. Shamasy otyzǵa tarta alpaýyt.
Əýelgi kezekte tý men gerb, budan soń memlekettik gımn jobasy maquldanyp, parlament bekimine usynylýǵa tıis eken.
Sonymen, ishinde biz de bar, aıqyndaýshy, tutas bir top jumysqa kirisip kettik. Jumys bolǵanda, alǵashqy nusqalardy talqylaý jəne eń təýirin irikteý. Bul – jappaı teńdik, ıaǵnı ul men quldyń dərejesi birdeı, eshkimniń sózin eshkim qaperine almaıtyn, ataýly otyz kisi qyryq jaqqa tartqan, berekesiz, alaquıyn zamannyń bastaýy eken. Bir jarym, əlde eki aı mejesinde jeti-segiz ret jınaldyq.
Alǵashqy kúnnen bastap-aq bar sharýa teriske aınalǵan.
Eń aldymen – memlekettik tý jobasyn qabyldaý kerek edi. Arǵy qazaq eskiliginen jəne ataýly rəmizder jóninen birshama habardar bolǵandyqtan, men əýelgi bir kezekte naqty usynys túsirip edim. Təýelsizdik týy qandaı bolýy kerek? Eń aldymen óń-túsine kelisip alaıyq. Sodan soń osy tý betinde bekitiletin rəsim jónine. Meniń usynysym – burnaǵy Qazaq SSR-nyń týy tym óńdi jəne kórneki edi, qaıtkende búgingi təýelsiz Qazaqstannyń alǵashqy nusqasy, eń bastysy – eldiń menshikti shekara aımaǵy naqty belgilengen kezdegi óz týymyz, ərıne, sol qalpynda jaramsyz, dese de, keri aınaldyrsaq, qyzyldyń ornyna – kók, kóktiń ornyna qyzyl, ərıne, basqasha ólshemmen, qaıtkende, bizdiń erkin baıraǵymyz – qyzyl men kóktiń ózara astasýy negizinde qalyptanýy ləzim... Bul sózge jalpy jurt óre túregeldi. Qyzyl – ol sovettik sımvol, aýlaq, desti. Men: təýelsiz Túrkııanyń baıraǵy – túgeldeı qyzyl, Avstrııa, Polsha, taǵy qanshama jurttyń memlekettik týy – qyzyl aralas, qyzyl tús – jalaýdyń túsin ashady, jəne eskilikti qazaq týlarynyń bir parasy qyzyl tústi bolǵan, dedim. Eshkim qabyldamady. Sonymen, ótken sovettik zaman qaldyǵy retinde qyzyl tústen qutyldyq. Osyǵan oraı, jańa týymyzdyń túsi de aıqyndalmaǵan.
Budan soń, tý betindegi tańba týraly aıtqan edim. Baıaǵy Túrik qaǵanattary zamanynda kórinis bergen, Altyn Orda tusynda birjola ornyqqan, Qazaq handyǵy dəýirinde odan əri jalǵasqan, əlemge əıgili Tóretańba bar. Ərqıly keıipti, alaıda negizi ortaq, basy birikken úsh tarmaq. Arydaǵy qazaq týy saqtalmaǵan, biraq Altyn Orda zamanyndaǵy tarıhı dokýmentterde jappaı kórinis beredi, budan sońǵy qazaq handarynyń qulpytastarynda qaz-qalpynda tur, bizdiń memlekettik, eń negizgi tańbamyz, sodyqtan da Tóre-tańba atalǵan, tórelerdiń, ıaǵnı han tuqymynyń belgisi emes, ulttyq, ıaǵnı eń basty, tańbalardyń tóresi – Tóre-tańba atanǵan, dedik. Burnaǵy tarıhty moıyndamaıtyn, endi túgeldeı demokrat shyqqan jalpy jurt jappaı qarsy boldy, tipti, Abylaı han əýleti Shota Ýəlıhanovtyń ózi maquldaı almady, anyǵy – óz atalaryna tartyp otyr degen aıyptan qoryqty. Sonymen, qazaqtyń arǵy babalar zamanynan kele jatqan, kemi on bes ǵasyrlyq tarıhy bar Tóretańba da mansuq boldy.
Sóz aıaǵyn soza bermeıin, Memlekettik rəmizderdiń qym-qýyt talqysy men qısynsyz qabyly týraly budan kóp buryn, arnaıy jazsam kerek. Túptep kelgende, əýelgi bir nusqasy ótpeı qalǵan búgingi týymyz parlament talqysynda tótesinen qabyldandy. Aıta ketý kerek, myna biz qarsy bolǵan, ədettegishe ataýly komıssııa kópshilik daýyspen maquldap, usynǵan, túrkı-ıslamdyq aı men qazaqy shańyraq tańbaly nusqasy da eshqandaı syn kótermeıtin. Al aqyr túbi búginge jetken kók baıraǵymyzdyń betinde qanshama shımaı – tek Qazaqstannyń tolyq kartasy ǵana kirikpeı tur edi. Ony da kezinde jazǵanbyz.
Al memlekettik gımnniń jóni basqasha sheshildi. Men ataýly komıssııa músheliginen bas tartqam. Biz qatyssaq ta dəp osylaı sheshiler edi. Ótkendegiden de soraqy jaǵdaı. Qazaqstan gımni, jańasha termınologııa boıynsha ənuran, Úsh Júzdiń úsh ókiliniń qatysýymen ǵana jazylýǵa tıis deıtin soraqy nusqaý túsipti. Bizdiń dəmeli aqyndarymyz úsheý-úsheýden birige bastapty. Aqyry ne bolǵany maǵlum. Tórtinshi Júz esebinde əıel zaty kirigip, eń joǵarǵy bılik tarabynan maqul tapty. Sózi de qorash, súreńsiz. Sol tórt aqynnyń qaısy bolsa da, jekeleı jazsa, budan əldeqaıda artyq shyǵar edi. Kóp uzamaı, osynyń ózi joqqa aınaldy. Jamandyǵynan ǵana emes. Bul kezde az-maz jan bitken oppozıııa ərbir jıynda «Meniń Qazaqstanym» deıtin əýendi shyrqap aıtady; sonyń əseri me, basqa bir kesel me, ataýly toılar men merekeli otyrystarda, taǵy da osy kórinis. Iaǵnı, dúnıe teriske aýyp bara jatyr eken. Iaǵnı, qaterdiń aldyn alý kerek. Sóıtip, «Meniń Qazaqstanym» gımnge, keshirińiz, ənuranǵa aınalyp shyǵa berdi. Shynynda da ən. Kədimgi ən. Tartymdy, təptəýir. Alaıda, ulttyq gımnniń saryny basqasha bolsa kerek-ti.
Sonymen, memlekettik eń basty eki rəmiz – tý pen gımn, shyn mənisinde óziniń aty men zatyna səıkespeıtin, tym əlsiz, əlsiz bolmasa da shalaǵaı shyqty. Ózgertsek, eń aldymen osy ekeýin jańartý qajet edi.
Al erteńgi kúni múlde teriske aınalmaq «eltańba», ıaǵnı memlekettik gerb – osy úsh nysannyń ishindegi ozyǵy bolatyn. Jəne naǵyz ulttyq sypattaǵy. Jəne ejelgi tarıh pen búgingi kún berik jalǵastyq tapqan.
Qanatty, múıizdi qos arǵymaq. Bul – Kóne ǵun, Ejelgi Túrik zamanynan kele jatqan, əspetti, rəsimdi nysan. Qanatty tulpar, múıizdi tulpar. Qadym ǵasyrlardan tartylǵan, etene tarıh tańbasy jəne eshkimge uqsamaıtyn, taza ulttyq sımvol.
Endi, qazaqtyń qazaqtyǵyn əıgileıtin, əýlıe rəmizden bas tartýymyz kerek eken!..
Osy oraıda, el astanasy Qara-Ótkeldegi Aq Orda – Prezıdent saraıynyń ushar tóbesinde bekigen... taǵy bir ulttyq belgimiz joqqa aınalypty. Ornynda – shanshylyp, fýtbol doby tur. Tərizi, dop emes, jer sharynyń belgisi. Bar əlemdi biz ustap tur ekenbiz. Bastapqy nusqada jaıylǵan qos qanatynyń eki shalǵaıy ishke qaıyrylǵan Búrkit edi ǵoı. Túrik qaǵanatyna tən rəmiz bolatyn! Kúl-Tegin təjiniń mańdaıynda tur. Keıingi bar aıyrma – barelef bederindegi búrkittiń basy – tupa-týra emes, oń jaqqa buryla bitken. Kórnekilik úshin. Kim de bolsa, Qazaq tarıhynyń bilgiri, jəne ulttyq sanasy joǵary, əldebir músinshiniń ozǵyn tanymy men utyrly eńbegi. Endi qazirgi kúnde Prezıdent saraıy osy, ulttyq sypattaǵy jalǵyz belgisinen aırylypty. Kelesi kezekte – eń negizgi tańbamyz – memlekettik gerb te ulttyq turǵysynan birjola aýlaqtamaq.
Qaı jaǵynan alǵanda da, qıyn demeıik, kúrdeli ahýalda turǵan Qazaq respýblıkasynda ońdaıtyn, túzeıtin, jetildiretin basqadaı bir qamqareket qalmaǵan sııaqty. Sypaıylap aıtqanda, erikkenniń isi. Sonymen qatar, ulttyq ıdeıa, ulttyq tanym, ulttyq sypatymyzǵa ólsheýsiz zııan keltiretin qısynsyz jaǵdaıat.
12-13.IV.2024, Kemer, Túrkııa
