1994 jyly kúzde Qazaqstan AQSh-pen birlesip, ıadrolyq otyndy elden áketýge arnalǵan «Sapfır» operaııasyn qupııa túrde júzege asyrdy. Onyń maqsaty Qazaqstannan ıadrolyq otyndy shyǵarý arqyly ıadrolyq qarýdyń taralý qaýpin azaıtý ekendigi habarlandy. Búgin sol oqıǵaǵa 30 jyl toldy.
Óskemen túbindegi Úlbi metallýrgııalyq zaýytynyń qoımasynda atomdyq súńgýir qaıyqtarǵa arnalǵan Alfa klasyndaǵy (90% U-235) janarmaı retinde paıdalanýǵa arnalǵan 1322 fýnt (600 kg) tolyq baıytylǵan ýran saqtalǵan edi. Ony ıadrolyq qarý jasaýǵa da paıdalanýǵa bolatyn. «Sapfır» operaııasy arqyly osy ýran elden AQSh-qa áketildi. 1994 jyly 23 qarashada AQSh-tyń sol kezdegi prezıdenti Bıll Klınton ákimshiligi osy ýrannyń Qazaqstannan Amerıkaǵa jetkenin habarlady.
Qazaqstannyń óz erkimen ıadrolyq otynnan bas tartýy oń boldy ma, álde onyń teris saldary, nemese tıimdi jaqtary boldy ma? Tıimdi bolsa, kimge tıimdi, kimge zarar? Baq pa, sor ma? Bul týraly saıasat úshin aıtylǵan sypaıy pikir, tujyrymdar kóp. Al naqty ulttyq qaýipsizdik pen eldiń qudiret, qaýqaryn tanytý turǵysynan ashyq zertteýler jarııalanǵan joq. Qoǵam da ony talqylamady. Birneshe kúnnen beri AQSh-tyń Qazaqstandaǵy elshiliginiń áleýmettik jelidegi paraqshalarynda bul týraly operaııany júzege asyrǵan adamdardyń estelikteri berildi. Al Qazaqsannyń ózinde «Sapfır» operaııasy týraly málimet shekteýli. Sondyqtan Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń resmı saıtynda ilgeride jarııalanǵan «Sapfır» operaııasy týraly málimetti kópshilik nazaryna laıyqtap nazarlaryńyzǵa usynamyz.
«QYRǴI-QABAQ SOǴYSTAN» KEIINGI JYLY QABAQ
KSRO qulaǵan kezde Qazaqstanda óte kúrdeli ıadrolyq arsenal qaldy. Ol qýaty boıynsha tek AQSh, Reseı jáne Ýkraınany ǵana aldyna salatyn edi.
Jas memlekettiń qolynda ıadrolyq soǵys júrgizý úshin qajettiniń barlyǵy boldy: qurlyqaralyq ballıstıkalyq zymyrandy ushyratyn qondyrǵylar, bombalaýshy ushaqtardyń avıaııalyq bazasy jáne sany ushan-teńiz oqtumsyqtar. Qolda turǵan «qyzyl túıme» basqa álemmen qarym-qatynas ornatý úshin berilgen ádemi «shans» edi.
Biraq Qazaqstannyń saıası basshylyǵy basqasha sheshimge kelip, qarý-jaraq taıtalasynan bas tartýǵa sheshim qabyldaıdy.
Qabyldanǵan bul sheshimdi júzege asyrý ońaı bolmady.
«Temir perdeniń» kúıreýi, ǵalamdyq kataklızmderdiń túsiniksiz aǵystary ıadrolyq qarýǵa qyzyǵýshylyq tanytqan saıası avantıýrısterdiń, arnaýly qyzmetter men qylmyskerlerdiń kóp bolýyna áser etti.
Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev pen AQSh prezıdenti Bıll Klıntonnyń sheshimderi negizinde ıadrolyq materıaldar elimizdiń aýmaǵynan Amerıka Qurama Shtattaryna áketildi.
Sol bir 1994 jyly ótkizilgen «Sapfır» operaııasy UQK jylnamasyna máńgilikke jazylyp qaldy.
BOJKONYŃ ESTELIGI. METTENIŃ MISSIIaSY
Aqparattyń taralyp ketýin boldyrmaý maqsatynda operaııaǵa qatysatyndar men ol týraly biletinderdiń sany meılinshe shekteldi.
Solardyń biri Vladımır Bojko edi «Iadrolyq materıaldar týraly másele qozǵalǵanda Qazaqstan Prezıdenti Reseı basshysymen kelissóz júrgizdi. Olardyń ózara senimdi qarym-qatynastary kóptegen máselelerdi sheshýge septigin tıgizdi. Olar máseleniń mánisin bilip otyrǵandyqtan, operaııaǵa baılanysty Reseı tarapynan eshqandaı syn-eskertpe aıtylmady»,- deıdi Bojko.
Resmı kelissózderden basqa, syrt kózge resmı emes sıpat beretin, nazar aýdartpaıtyn is-sharalar ótkizildi.
Sonyń biri Úlbi metallýrgııalyq zaýytynyń dırektory (ÚMZ, Óskemen) Vıtalıı Metteni AQSh-tyń Qazaqstandaǵy attashesi Endrıý Vebermen kezdestirý boldy, bul kezdesýdiń sońy úlken dostyqqa ulasty.
Kópsatyly arnaıy operaııanyń kelesi bólimi zaýyt týraly aqparatty amerıkalyqtarmen bólisý edi.
1993 jyly Mette Óskemende joǵary baıytylǵan ýrannyń zapasy týraly jazylǵan bir japyraq qaǵazdy Veberge beredi. Aldyn ala boljaǵandaı, attashe mundaı aqparatty nazardan tys qaldyrmaı, ol týraly Vashıngtonǵa habarlady.
SALMAǴY AÝYR «SAPFIR»
Odan keıin josparly oqıǵalar qarqyn ala tústi: 1994 jyldyń aqpanynda Qazaqstan Prezıdenti Shtattarǵa resmı saparmen baryp, ıadrolyq qarýdy taratpaý týraly kelisimge qol qoıyp, Bıll Klıntonmen birge ýrannyń taǵdyryn sheshti.
Osy bir tarıhı operaııany júzege asyrǵandardyń biri Jeńisbek Jumanbekov bylaı deıdi:
«...Atom energetıkasy boıynsha halyqaralyq agenttikpen (MAGATE) ıadrolyq materıaldar týraly másele túbegeıli sheshilgen soń, osy iske qatysatyn ekinshi qatysýshy týraly másele kelisildi: Amerıka Qurama Shtattaryna ıadrolyq materıaldardy alyp ketýge resmı túrde quqyq berildi».
Ol kisiniń áńgimesin Sultan Ádıqojaev jalǵastyrady:
«Joǵary baıytylǵan ýrandy tasymaldaý isin qamtamasyz etý maǵan tapsyryldy, bul jumys Ortalyq barlaý basqarmasynyń qyzmetkerlerimen birge atqaryldy. Buǵan deıin biz bir-birimizge «basty qarsylas» retinde qaraǵandyqtan bolar, jaǵdaı sonshalyqty qýanarlyqtaı emes edi. Sóıtse de amerıkalyqtarmen oıdaǵydaı jumys istedik, uıymdastyrý máseleleriniń kópshiligi birlesken túrde Vashıngtonda aldyn-ala talqylanǵan bolatyn. Iske asyratyn jobamyzdyń ataýy «Sapfır» bolatyndyǵyn sonda kelisken edik (alǵashqy nusqasyndaǵy kody «Peacepipe»-«Beıbitshilik tútigi» bolatyn). Operaııamyz aldyn ala daıyndyqtan bastaldy. AQSh-tyń áskerı-áýe kúshteriniń mamandary Óskemenge ushyp keldi. Salmaǵy aýyr ushaqtardy kótere ala ma degen maqsatta olar ushyp-qoný jolaǵyn tekserdi. Jasaǵan qorytyndylary: áýejaı aýyr ushaqty kóteretin bolyp shyqty. Biz avıamamandardan turatyn toptyń jumysyn, jalpy is-sharany basynan aıaǵyna deıin búrkemeleýdi uıymdastyrdyq. Mundaı tapsyrmany Ulttyq qaýipsizdik komıteti ǵana senimdi túrde oryndaı alatyn edi. Qoldaǵy aqparattyq derekkózderin qoldana otyryp, ıadrolyq materıaldar saqtalatyn Úlbi metallýrgııa zaýytynyń ujymyna kásiporyn óndirisin zertteý úshin MAGATE tarapynan komıssııanyń kelgendigi týraly málimetti habarladyq. Osylaı túsindirgenimiz shyndyqqa saı bolyp shyqty, eshqandaı aqparattyń jarııalanýyna jol berilmedi», - deıdi Sultan Ádıqojaev.
ÁIELDER JÁNE JYLDAM AIaQTALǴAN JUMYS
Postkeńestik keńistiktegi turaqsyz jaǵdaı amerıkalyqtardy shynymen mazalaǵan edi. Olar terrorshylardyń shabýyl jasaý yqtımaldyǵyn joqqa shyǵarmady. Jaǵdaıdy baqylaý boıynsha jumystardyń senimdi ekendigin aıtyp, olar Qazaqstan jaǵyn barynsha sendirýine týra keldi.
AQSh mamandary 1994 jyldyń sáýirinen tamyz aıyna deıin joǵary baıytylǵan ýrandy zerttep, odan keıin olardy 448 arnaıy konteınerge saldy.
Jedel baqylaýdy qamtamasyz etý úshin ıadroshy-mamandar ishinen tartylǵan agentter júıesi belsendi túrde qoldanyldy. Bolýy múmkin terrorshylardan qorǵanýmen qatar, memlekettik qupııamyzdy amerıkalyqtardan saqtaý da kerek boldy: seriktestik pen beıbitshilik baǵytyndaǵy múddemiz ortaq bolǵanymen – bosańsýǵa bolmaıtyn edi.
Radıaııalyq qaýipsizdiktiń ulttyq talaptary qatysýshy-taraptarmen bir mezgilde kelisildi, radıaııalyq materıaldardy saqtaý jáne tasymaldaý kezinde joǵaltý nemese jymqyrýdyń aldyn alý boıynsha keshendi is-sharalar atqaryldy.
Júzege asyrylyp otyrǵan jobanyń radıaııalyq qaýipsizdik jaǵynan óte zııandy ekendigin eskerip, UQK organdary tarapynan joǵary baıytylǵan ıadrolyq materıaldardyń saqtalýy men baqylaýyn qamtamasyz etý boıynsha aıtarlyqtaı jumys atqaryldy.
Barlyǵy jospar boıynsha júrip jatty.
Tek 16 qarashada, aýa raıynyń qolaısyzdyǵyna baılanysty amerıkalyq ushaqtardyń Túrkııadan usha almaı qalǵany operaııany kidirtti. Arada birneshe kún ótkende olar da jetti. Aýa raıynyń qolaısyzdyǵy men kóktaıǵaqqa qaramastan mańyzdy júk túndeletip Óskemen áýejaıyna jetkizildi.
Sultan Ádıqojaev bylaısha eske alady:
«Veber ekeýmiz bir mashınada kele jattyq. Júktiń jaýapkershiligi oǵan da áser etkeni baıqalyp turdy, tolqyp otyrǵany sezildi.Bizdiń komanda tamasha jumys istedi, júk eshqandaı tosyn oqıǵasyz jetkizildi. Kelisimge sáıkes konteınerlerdi ushaq bortyna amerıkalyq sarbazdar tasydy, olardyń arasynda áıelder de baıqaldy. Barlyǵy eseptilikpen atqarylǵany sonsha, jumys jyldam aıaqtaldy».
Degenmen, ushaq Qazaqstannyń áýe shekarasynan ótti degen habar kelgende ǵana Komıtet qyzmetkerleri erkin demaldy: tarıh úshin teńdesi joq «Sapfır» arnaıy operaııasy osylaısha oıdaǵydaı aıaqtaldy.
Qazaqstan osylaısha batyl qadam jasap, álemdik arenada jas memleket bolǵanymen, ózindik sheshim qabyldaı alatyn erik-jigeri bar memleket retinde tanyldy. Iadrolyq qarýdyń taralýyna qarsy kúreske qosqan úlesi úshin elimiz sol 90-shy jyldary aıryqsha mańyzdy ekonomıkalyq jáne gýmanıtarlyq kómekpen qatar qaýipsizdigine kepildik aldy.
Eki eldiń arnaýly qyzmetteri de utylǵan joq – alǵa qaraı, ózara senimdi nyǵaıtýǵa batyl qadam jasaldy. Keıingi jyldary amerıkalyqtarmen birlesken operaııalar ótkizý dástúrge aınaldy. Biraq olardyń bastaýynda árqashan da sátti ótkizilgen «Sapfır» operaııasy turatyndyǵy anyq.
