Memleket qaıratkeri Jalaý Myńbaıulynyń týǵanyna 125 jyl
2016 jyldyń qysynda birinshi ret Mańǵystaý jerinde boldym. Jalaý Myńbaı eskertkishine taǵzym etip, osy kisiniń atyndaǵy mektep oqýshylarymen júzdestim. Bıyl kúz memleket qaıratkeriniń týǵanyna 125 jyl tolady, sony qalaı laıyqty etip ótkizýdi jergilikti bilikti azamattar oılastyra bastapty. Maǵan qolqa saldy. Kaspıge betimdi jýyp turyp, Jalaý ómir súrgen ýaqytqa ishteı biraz oı júgirttim. Bolshevıkterge tek partbılet sheńberinde qaramaı Abaı aıtqan «Ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek» turǵysynan da qaraý kerek-aý degen ustanym bezbenine salyp baıqadym.
Iá, el azamattary arasynda erteden túlep, 1916 jylǵy ult azattyq kóterilisi kezinde bas kótergen, 1917 jylǵy Qazan tóńkerisinen keıin Táýelsizdik degen uranǵa aınalǵan Alash ıdeıasy el bıligin bolshevıkter zańsyz kúshtep tartyp alǵan soń da birjola quryp ketken joq. Alash kósemderi Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynulynyń úzeńgiles inileri, talantty shákrtteri olardyń «bolshevıktermen birge qyzmet qyla júrip, ásirese aǵartýshylyq salada halyqtyń ulttyq rýhyn oıatý, bekitý baǵytynda jumys isteńder» degen ósıetine adal boldy. Oǵan qosa, eger durystap zerdelesek, bolshevıkterdiń el basqarý qyzmetinde bolyp, repressııa jyldarynda sol ózderi jan aıamaı ter tókken bıliktiń qolynan ajal tapqan qazaqstandyq qaıratkerlerdiń basym kópshiliginiń áý basynda sanasy Alash ıdeıasymen oıanǵanyn kóremiz. S.Qojyqov, S.Sádýaqasov, N.Nurmaqov, T.Júrgenov… Osy qatarda Jalaý Myńbaıulynyń ózindik erekshe orny bar. Álbette qoǵam jaýyzdyqpen jazyqsyz qurban bolǵandardyń taǵdyryna aldymen kóńil bóledi. Sol sebepti bolar, Sáken Seıfýllınnen keıin, bolshevıkter ábden kúsh alyp, aq degeni alǵys, qara degeni qarǵysqa aınalǵan jurt basyndaǵy eń bir aýyr qıyn-qystaý tusta el basqarǵan Jalaý Myńbaıulynyń tulǵasy zertteýshiler nazarynan kóp ýaqyt tys qalyp kelgeni.Tek bertinirekte ǵana fılolog ǵalym Qabıbolla Sydıyquly, jýrnalıst Ábilqaıyr Span eńbekteri arqasynda kómeskilenip umytylýǵa aınalǵan aıaýly er esimi qaıta jańǵyryǵa bastady. Asyl erdiń esimi nelikten qoǵamdaǵy ala-qula yqylastyń salqynyna ushyraǵan desek, S.Seıfýllın bastaǵan bolshevık qaıratkerlerdiń kóbi ózderi qyzmet etken júıeniń qurbany bolsa, J.Myńbaıuly bir qaraǵanǵa kóldeneń kelgen tótenshe aýrýdan, óz ajalynan kóz jumǵandaı bolyp kórinedi. Shyndyǵynda olaı emes bolatyn.
J.Myńbaıulynyń «Ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júregi» qalaı qalyptasty?
Ol shyqqan áýlet te otarlaýshylardyń teperishin kóp kórgen. Qýǵyndalǵan. Shashylǵan. Osylaısha áke-shesheden erte aırylǵan Jalaý ájesi Botagózdiń tárbıesinde ósedi. Mańǵystaýǵa jer aýdarylǵan ataqty ýkraın kobzary Taras Shevchenkonyń «Qazaq qyzy – Katıa» degen kópshilikke jaqsy málim sýreti osy Botagózdiń beınesi. Novopetrovsk bekinisiniń komendanty Gýskovtyń qyzmetshisi bolǵan ol nemeresi Jalaýdy Fort-Aleksandrovsk qalasyndaǵy (kezindegi Mańǵystaýdyń ortalyǵy) eki satyly orys-qazaq mektebine berip oqytqan. Mekteptiń úsh synybyn bitirgen soń, turmys jaǵdaıyna baılanysty oqýyn ári qaraı jalǵastyra almaı Jalaý osyndaǵy tuz óndirý kásipshiligine jumysqa turady. Orys tilin úırenýi, qarapaıym eńbek adamdary ortasynda er jetýi ony erte eseıtedi, qaısar da tabandy minezi qalyptastyrady. Kóptiń senimin aqtaı alatyn azamat retinde tanylyp, 1916 jyly tuz óndirýshiler kásipodaǵynyń tóraǵasy bolyp saılanady da, birjola saıası kúres jolyna túsedi.
Qaıratkerdiń ómir jolyna úńilgende, men onyń fýnkıonerlik qyzmetinen góri Abaı aıtqan tolyq adamǵa tán qasıetterin kórýge tyrystym. Ózimshe taptym da.
Birinshiden, onyń rýhanı jan álemi halyqtyq salt-dástúrden, ánshilik, kúıshilik ónerinen barynsha mol nár tartqanyna tánti boldym. Birer mysal. Ol qazaq ánderin zertteýshi A.Zataevıchke «Aqtan», «Aqbóbek», «Jýas qońyr», «Qaratorǵaı» degen tórt án jazdyrǵan. Ortalyq qazaq Úkimeti Orynbordan Qyzylordaǵa kóship kelgende tuńǵysh ret buryn tyıym salynǵan naýryz toıyn ulttyq mereke retinde ótkizýge muryndyq bolǵan. Aqmeshittiń Qyzylorda atanýy, burynǵy qyrǵyz-qaısaq degen kekesindi japsyrmadan qutylyp, óziniń Qazaq atyn alýy, ultymyzdyń tuńǵysh kásibı mýzykalyq drama teatrynyń ashylýy Úkimet basshylyǵynda Jalaý Myńbaıuly otyrǵan kezde júzege asyrylǵan. Ol Ortalyq Úkimet pen qalyń buqara arasyn baılanystyratyn baspasóz quraly bolý keregin jaqsy bilgen. 1926 jyldyń 27 shildesinen bastap qazaq sharýalarynyń úni «Aýyl tili» atty gazet jaryq kóre bastaǵan.
Ekinshiden, ishki tilegi, nıeti Alash qaıratkerleriniń ustanymdarymen úndes bolǵan. Onyń dáleline Sovet ókimeti Máskeýde, Petrogradta jáne Túrkistanda tolyq ornap, M.Shoqaıdyń basyna qaýip tóngende, ony Kaspıı teńizi arqyly shetelge aman-esen ótkizip jibergen erligin aıtsaq ta jetkilikti. Pesamnan bir úzik:
Jalaý. Men, Musteke, aıqaıshyl urandarǵa emes, júregime júginem, aldymen júregimniń únin tyńdaımyn. Tap qazirdiń ózinde qapymdy ańdyp, jolymdy toryǵan jaýym baryn bile tura, júregime júginip, táýekelge bel býyp, sizge járdem berýge kelip turmyn.
Mustafa Shoqaı. Týrasyń, bettisiń, Jalaý inim. Seniń bul minezińdi syrtyńnan biraz baǵyp baıqaǵam.
Jalaý. Onda meni jek kóretindeı jónińiz bar eken ǵoı. Soǵan qaramastan qalaısha menen kómek bolady dep oılaǵansyz, Musteke?
Mustafa Shoqaı. Jansaýǵalap qashqan bıshara laq qasqyr apanyna sekirip ketipti. Biraq qasqyr ony jemepti.
Jalaý. Men qasqyr emespin. Siz, árıne, laq emessiz. Men boıynda ulttyq qany bar jaı ǵana bir qarapaıym qazaq balasymyn.
Mustafa Shoqaı. Qazaqpyn dediń – aý, inim. Osy ǵoı bizdiń bárimizge keregi… Halqy men eliniń aldyndaǵy óziniń perzenttik paryzyn anyq túsingen, qıyn – qystaý jaǵdaıda ony adal oryndaýdan jaltarmaǵan adamdar qaı dáýirde ómir súrse de, dúıim jurtynyń ardaq tutar azamaty bolyp qala bermek. Siz solardyń qatarynan ekensiz, inim.
Jalaý. Saıasat, meniń túsinigimde, amalyn taýyp durys qoldanýdy kerek etetin ótkir qural. Durys qoldanbasań, halyq arandaıdy, bir-birimen jaýlasady, bereke-birliginen aırylady… Adaı jurty ne kórmedi? Jaý oǵy men qylyshynyń astynan dúrkireı qashyp, qańǵyp – pysyp barmaǵan jeri joq. Qyryq bólshek bop bólindi, tarydaı shashyldy.
Mustafa Shoqaı. Adaı jurtyn biriktirý jolyndaǵy eńbegińiz jaıynan men tolyq habardarmyn. Biz eshkimge máńgi qul bolyp tura almaımyz, qul bolý úshin jaralǵanymyz joq, qalaı da ulttyq azattyǵymyzdy tolyq alýǵa tıispiz.
Jalaý. Siz meni, Musteke, úgittep turǵan joqsyz ba?
Mustafa Shoqaı. Jo-joq, jasy úlken aǵalyǵymdy paıdalanyp jáne ózińe shyn senetinimdi bildirip, qatty rıza bolǵandyqtan syrtqa eriksiz shyǵyp ketip jatqan ishimdegi jan syrym ǵoı.
Jalaý. Arman – muratyńyz qandaı bıik edi, Musteke.
Mustafa Shoqaı. Bul maqtaýyńa kelispeımin, inim. Kelispeımin. Arman – murat halyqtiki. Men bar bolǵany sony arqalap júrgen júkshisimin ári joqshysymyn. Biz jeke tulǵalardan joǵary turǵan ulttyq murattarǵa súıenýimiz kerek…
Dúnıedegi barlyq qyrǵyn ıdeıalyq jaýlyqtan bastalatyny belgili. Alash alyptary urys dalasynda jeńilgenmen sońǵy demderi bitkenshe ulttyq murattaryna adal bolyp qaldy. J.Myńbaıuly «Aýyl tili» gazetin shyǵarǵanda M.Dýlatovtyń oǵan «…Kitaptardyń da, gazetterdiń de maǵan
kórsetpegen qorlyǵy joq… Birdemeni butyp-shatyp jazady da, mine, seni qazaqylandyrdyq deıdi… Meniń oılap-oılap tapqanym, Jalaý joldas, sen boldyń», dep muń shaǵýy aralaryndaǵy rýhanı úndestikti bildiredi. Áıtpese, M.Dýlatov kez-kelgen laýazymdy bolshevıkke dál bulaı aǵynan jarylyp hat jazbas edi.
Úshinshiden, jan dúnıesiniń Alash murattarymen úndestigin F.Goloekınmen taısalmaı betpe-bet kelip ashyq aıqasqa shyqqan qaıratkerliginen kóremiz. Óıtkeni ol qazaq halqyn aldyndaǵy bar malynan aıyryp, ashtan qyrýdy oılastyrǵan ortalyqtyń zálimdigin jaqsy túsindi. Tipti 1919 jylǵy alasapyran kúnderdiń ózinde, RKP(b) V111 sezinde Lenın sol kezdegi Kırvoenrevkom basshysy S.Pestkovskııge: «Erte me, kesh pe, sizderge, bálkim, maldy qaıta bólý máselesin kún tártibine qoıýlaryńyzǵa týra keletin shyǵar» degen bolatyn. Ortalyq sol zálimdik josparyn qansha qarbalasyp jatsa da bir sátke de esten shyǵarǵan joq. 1927 jyldyń qarasha aıynda Qazaqstan partkonferenııasy ótip, iri baılardyń maldary men múlikterin tárkileý týraly sheshim qabyldandy. Sol jyldyń jeltoqsan aıynda zańsyzdyqqa zańdy reńk berý maqsatymen Tárkileý komıssııasy quryldy. Kelesi, 1928 jyldyń tamyz aıynda baılardyń mal-múlkin tárkileý jóninde qaýly qabyldanyp, ony oryndaý úshin qazaq aýyldaryna arnaıy ýákildikpen myń adam jiberildi. Olarǵa sen tur, men ataıyn tas nadan qarańǵy belsendilerden 4700 adam qosyldy. Osylaısha qazaqtyń jartysynan astamy ashtan qyrylǵan qoldan jasalǵan zulmat júzege asyryldy. Pesamnan úzik:
Goloekın Iá, men sizge kóp úırettim, biraq baıqaımyn, odan eshteńe shyqpapty.
Jalaý. Úırettim deısiz. Qalaı úıretesiz, maǵan, maǵan ǵana emes, osynaý ulan baıtaq Qazaqstanǵa birdeńe úıretetindeı kósh basshy bolǵyńyz kelse, aldymen osy eldiń turmysyn, tilin, minezin bilip alýyńyz kerek emes pe?
Goloekın. Meni munda nadan qazaqtardyń tilin úıren, turmysyn kór, ústerinde órip júrgen bıtin sana dep jibergen joq. Ortalyqtyń, partııanyń saıasatyn júrgiz dep jiberdi.
Oraz Isaev. Fılıpp Isaevıch, bul joldastyń eldiń turmysyn kórý, tilin úırený, minezin bilý kerek degenin men buryn bir jerden estigen sııaqtymyn. A, ıá, Alash Ordanyń kósemi Álıhan Bókeıhannyń…
Goloekın. Pomolchı! Men munyń kontr ekenin sensiz de bilemin. Bul baryp turǵan ultshyl. Tezdetip munyń kózin qurtý kerek.
Jalaý (senge kóship) Qandy qol, ne tantyp tursyń?
Goloekın Ne? Ne dediń?
Jalaý. Qolyńa qara deımin. Qolyń qan seniń…
Goloekın. A… vot ono chto? Ia men Nıkolaı patshany óltirdim, qatyn bala-shaǵasymen qosyp. Lenın ózi tapsyrǵasyn. Iá, solaı, janyn jahannamǵa jiberdim. Halyqty qanap, qanyn soryp kelgen jaýyzdyń.
Jalaý. Patsha halyqty qanasa, sen tigerge tuıaq qaldyrmaı tonap ketpeksiń. Eldi ashtan qyrmaqsyń ba?
Goloekın. Qazaq elin jańa jolǵa partııa emes, partııanyń senimi júktelgen myna men emes, Adaevskiden shyqqan myna sen alyp shyqpaqshymysyń? Nado je.
Oraz Isaev. Jalaý, siz artyq kettińiz, arty nasyrǵa shapsyn demeseńiz, keshirim surańyz.
Jalaý. Qyzteke qusap syzylmaı, sen qoıa turshy aýzyńdy jaýyp… Bul qý ómirde eshteńe de máńgi emes. Bári ózgeredi. Erte me, kesh pe, Fılıpp ekeýmiz de, ózimiz bolmasaq ta súıegimiz, tarıh sotynyń aldyna bararmyz. Ádildik tarazysyna tartylarmyz. Keler urpaq súıtip arshyp alar kimniń kim bolǵanyn.
Goloekın. Bolshevızm máńgilik. Myna men sııaqty bolshevıkter máńgi ózgermeıtin tarıhty jasaýshylarmyz. Men jarty álemdi bılegen Nıkolaı patshany óltirgen adammyn, sen kimsiń onyń qasynda, býkashkasyn…
Jalaý. Olaı bolsa, býkashkany durystap tanyp al…
Jalaý Goloekındi qulaq shekeden ońdyrmaı bir peredi. Ol jalpasynan túsip, biraýyq qımylsyz qalady. Oraz Isaev grafınnen sý urttap búrkip, shyr-pyr…
Bastyǵyna týra qarsy shyqqan adam qaı kezde ońǵan edi, Jalaý da qyzmetinen tómendetilip, Gýrev (Atyraý) aımaǵyn basqarýǵa jiberiledi. Júregi de, sanasy da qabyldamaǵan jumys, baılardy tárkileýge daıyndyq, árli-berli júris, ósek-aıań, jala, bularǵa bes jastaǵy uly Eskendirdiń balkonnan qulap ólgen qaıǵyly qazasy qosylyp, burynǵy eski aýrýy qozyp, qarapaıym tilmen aıtqanda esil er jasyna jetpeı kúıip ketedi. Qalaı kúımeıdi? Jerlesi, bolshevıkterdiń kótermeleýimen Tashkende, Máskeýde bilim alǵan, basshylyq qyzmetter atqarǵan, ózi de «halyq jaýy» bolyp sottalyp, jıyrma jyldaı túrmede otyrǵan Baıboz Qılybaev, osy kisi Jákeńniń kózi tirisinde de, ólgen soń da «ol bolshevık emes, ultshyl bolǵan» degendi barynsha dáleldep baqqan. Bertinirekte Fort-Shevchenkodaǵy parkte alǵashqy qyzyl rota jaýyngerleriniń aty-jóni jazylǵan ustyn qoıylady. Oǵan J.Myńbaıuly esimi de jazylady. Sonda Baıbozekeń bul durys emes dep aryzdanyp, aqyry Jákeń esimin óshirtkizip tastaıdy. Pesamnan úzik:
Aq kıimdi Jalaý, onyń aıaǵyna jarmasqan Qara kisi.
Qara kisi. Sen bolshevık emessiń. Sen Alashsyń.
Jalaý. Kimniń kim bolǵanyn el aıtar. Qazir taltús, kóleńkem. Balaqqa jarmasatyndaı da qaýqaryń qalǵan joq. Qazir sen meniń týra tabanymnyń astyndasyń.
Qara kisi (quryp bara jatyp). Oool bol- she –vık bool-ǵan joooq…
Jalaý tas basqyshpen joǵary kóteriledi. Zalǵa qarap, oń qolyn júrek tusyna basyp, boıyn tikteıdi.
Jalaý. Armysyń, qazaq eli… Kók baıraǵyń qutty bolsyn, jas urpaq! (Eskertkishke aınalǵandaı bolyp qybyrsyz turyp qalady).
Búgingi azat kózben qarasaq, Jákeńniń ıdeıalyq básekelesi tirisinde de, ólgen soń da Jákeńmen ıdeıalyq básekeles bop ótken kisige jasaǵan qysastyqtary úshin qynjylsaq ta renjimeý kerek sııaqty, qaıta onyń ystyq qaıratty, jyly júrekti, elin súıgen halyqshyl er azamat bolǵanyna shyn kýálik berip ketkeni úshin rahmet aıtqanymyz jón-aý deımin.
Óten AHMET,
Qazaq úni
