ىزگىلىك پەن دانالىققا تولى «تاربيە - تال بەسىكتەن» (Kindergarten is too late! Masaru Ibuka) كىتابى بالانى نارەستە كەزىنەن تاربيەلەۋدىڭ قىر-سىرى جونىندە باياندايدى. اۆتوردىڭ نەگىزگى يدەياسى مىنانداي: «بالالار وتە قابىلەتتى كەلەدى، تەز قابىلدايدى، جىلدام ۇيرەنەدى. ەڭ باستىسى دەر كەزىندە دۇرىس نارسەلەرگە ۇيرەتىپ وتىرساڭىز بولعانى».
قورشاعان ورتانىڭ بالاعا اسەرى وراسان زور
موتسارتتىڭ ءۇش جاسىندا كونتسەرت بەرگەنىن، دجون ستيۋارت ءميللدىڭ سول جاستا لاتىن تىلىندەگى كلاسسيكالىق ادەبيەتتى وقىعانىن ەستىگەندە تاڭعالمايمىز. «ولار ەرەكشە قابىلەتپەن جاراتىلعان» دەپ ويلايمىز. جالپى العاندا، ءبىزدىڭ قوعام «ادام دانىشپان بولىپ تۋادى» [1] دەگەن پىكىردى بەرىك ۇستانادى.
ماسارۋ يبۋكا بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيدى. ونىڭ ويىنشا، ادامداردىڭ بارلىعى بىردەي قابىلەتپەن دۇنيەگە كەلەدى. كىمنىڭ قانداي ادام بولاتىنى نەگىزىنەن، ورتاسى مەن تاربيەسىنە بايلانىستى.
اۆتور قاسقىرلار اسىراپ وسىرگەن ەكى قىز امالا مەن كامالانى مىسالعا كەلتىرەدى. ولاردى 1920 جىلى كالكۋتتانىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنداعى ۇڭگىردىڭ بىرىنەن ەرلى-زايىپتى ميسسيونەرلەر تاۋىپ العان ەدى. بالالاردى ادامشا ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەپ، قانشا تىرىسسا دا، ەڭبەكتەرى ەش كەتكەن.
كىتاپتىڭ ءون بويىنا ارقاۋ بولعان نەگىزگى يدەيا – بالاعا وسكەن ورتاسى مەن ءۇش جاسقا دەيىن بەرىلگەن تاربيە اسەرىنىڭ وراسان زور ەكەندىگى.
ءۇش جاسقا دەيىنگى ۋاقىت نەگە ماڭىزدى سانالادى؟
سەبەبى ادام ميى ءۇش جاسقا دەيىن ەرەكشە قارقىنمەن داميدى.[2] بۇل كەزەڭدە ميىمىزدىڭ شامامەن 70-80 پايىزى قالىپتاسادى. ودان كەيىن بالانىڭ ميىن جەتىلدىرۋ قيىنعا سوعادى.
الايدا بالاڭىزدى ۋاقىتىندا، ياعني ءسابي كەزىندە دۇرىستاپ تاربيەلەسەڭىز، قورشاعان الەمدى تانۋىنا كومەكتەسسەڭىز، ونىڭ دانىشپان بولىپ شىعۋى ابدەن مۇمكىن!
ماسارۋ يبۋكانىڭ پىكىرىنشە، بالا تاربيەسىنە قاتىستى ءبىزدىڭ تۇسىنىك-پايىمىمىز تاياز، ولقىلىقتار جەتەرلىك. بىلگەنىمىزدەن بىلمەيتىنىمىز كوپ. سوندىقتان اۆتور وسى كىتاپتى جازۋعا بەل بۋىپتى.
بالاسىنىڭ تاربيەسى مەن دامۋىنا تىكەلەي ءوزى ارالاسىپ، ءبىرشاما قيىندىقتاردى ءساتتى ەڭسەرگەن بىلىكتى ينجەنەر ماسارۋ يبۋكا بالا تاربيەسىنە [3] قاتىستى ءبىراز ماسەلەلەردى زەرتتەي كەلە، اشقان جاڭالىعىن جازادى.
«تاربيە - تال بەسىكتەن» كىتابى بوبەگىن تاڭعاجايىپ مۇمكىندىكتەر الەمىنە [4] جەتەلەگىسى كەلەتىن ءاربىر اتا-اناعا ارنالادى.
بالانىڭ اقىل-ويى ءۇش جاسقا دەيىنگى كورگەن-بىلگەنىمەن داميدى
جوعارىدا ايتىلعانداي، ادامنىڭ قابىلەتى مەن مىنەزى – ءتۋابىتتى قاسيەت ەمەس، ءومىرىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە قالىپتاسادى.
ادامعا اقىل-وي، قابىلەت اتا-باباسىنان مۇراعا بەرىلە مە؟ الدە ونى ءبىلىم مەن تاربيە ارقىلى قالىپتاستىرۋعا بولا ما؟ ادام دامۋىنا بۇل ەكەۋىنىڭ قايسىسى كوبىرەك ىقپال ەتەدى؟ عالىمدار ەجەلدەن وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ، ەكىگە ءبولىنىپ ايتىسىپ كەلەدى.
جاپونيا عالىمدارى بۇل سۇراققا نۇكتە قويۋ ءۇشىن ءبىر اتا-انادان تۋعانىمەن، تاعدىردىڭ تالكەگىمەن ەكى وتباسىندا تاربيەلەنگەن بىرنەشە ەگىز بالانى زەرتتەگەن. وسى عىلىمي-زەرتتەۋلەر ءتۇرلى ورتادا وسكەن ەگىزدەردىڭ مىنەز-قۇلقى دا، ادەت-داعدىسى دا ءارتۇرلى بولاتىنىن دالەلدەپ شىقتى.
مي فيزيولوگياسىنا قاتىستى زەرتتەۋلەر [5] مەن بالالار پسيحولوگياسى تۋرالى ەڭبەكتەرگە سۇيەنگەن اۆتور «بالانىڭ اقىل-وي قابىلەتىنىڭ قالىپتاسۋى ونىڭ ءۇش جاسقا دەيىنگى تانىمىنا بايلانىستى» دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. سەبەبى ادام ميى ءۇش جاسقا دەيىن جاڭا دۇنيەنى جاقسى قابىلداپ، تەز ءسىڭىرىپ الادى ەكەن.
بالاعا بەرىلگەن تەوريالىق ءبىلىم ەمەس، ونىڭ باستان وتكەرگەن جەكە تاجىريبەسى قورشاعان ورتانى تانىپ-بىلۋىنە نەگىز بولادى. ماسەلەن، «ىستىق سۋ قولىڭدى كۇيدىرەدى» دەگەن ءسوز – ەموتسيالىق بوياۋى جوق جاي اقپارات قانا. شىن مانىندە ىستىق سۋعا قول تيگىزگەن كەزدە عانا بالانىڭ ميىندا جاڭا تانىم قالىپتاسادى جانە بۇدان كەيىن قالاي ارەكەت ەتۋ كەرەكتىگىن بىلەتىن بولادى.
باسقاشا ايتقاندا، بالا ءومىردى قورشاعان ورتاسى ارقىلى تانىپ-بىلەدى، تاجىريبە جينايدى. سول ارقىلى ونىڭ ادەت-داعدىلارى مەن سەزىم-تۇيسىگى دامىپ، كوزقاراسى قالىپتاسادى.
بىردە-ءبىر ءسابي دانىشپان نەمەسە توپاس بولىپ دۇنيەگە كەلمەيدى. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، بالانىڭ ميى ءۇش جاسقا دەيىن جەتىلەدى. ەگەر ءۇش جاسقا دەيىن بالانىڭ تانىمىن ارتتىرا الساق، بالا اقىلدى بولادى. سوندىقتان بالا تاربيەسىن ءۇش جاسقا دەيىن، ياعني بالاباقشاعا بارماي تۇرىپ، باستاپ كەتكەن ءجون.
بالانىڭ اقىل-ويىن قانشالىقتى ەرتە دامىتساق،
ونىڭ الەۋەتى مەن قابىلەتى سونشالىقتى شەكسىز بولماق
«بالانى ەرتە باستان تاربيەلەۋ كەرەك» دەپ وسيەت ەتكەن ماسارۋ يبۋكا ءوز تۇجىرىمىن قىزىقتى دەرەك-دايەكپەن دالەلدەيدى.
ادام بالاسى باسقا سۇتقورەكتىلەرگە قاراعاندا دۇنيەگە ءالسىز بولىپ كەلەدى. بالا تۋعان كەزدە مۇلدە دارمەنسىز، تەك جىلاۋ مەن ەمۋدى عانا بىلەدى. الايدا اۆتوردىڭ ويىنشا، ادام بالاسىنىڭ تانىم الەۋەتى مەن مۇمكىندىگى شەكسىز.
زوولوگ ماماندار مۇنداي ەرەكشەلىكتى ادام فيزيولوگياسىنان ىزدەيدى. مىسالى، يت، مايمىل نەمەسە جىلقى تولدەرىمەن سالىستىرعاندا، جاڭا تۋعان شاقالاق ولاردان 10-11 ايعا كەنجە دامىپ دۇنيەگە كەلەدى. راسىندا، جانۋارلاردىڭ كوبى تۋا سالا قۇلدىراڭداپ جۇگىرىپ كەتەدى. ال ءسابيدىڭ ءتاي-ءتاي باسۋىنا ءبىر جىلداي ۋاقىت كەرەك.
ءوز ءتانىن تولىققاندى يگەرۋدى [6] وسە كەلە ۇيرەنەتىنى سەكىلدى، ادام بالاسى مي قىزمەتىن پايدالانۋدى دا بىرتە-بىرتە مەڭگەرەدى. كەز كەلگەن جانۋاردىڭ ميى تۋعان ساتىنە دەيىن تولىق قالىپتاسىپ ۇلگەرسە، ءسابي ميى تازا پاراق [7] سەكىلدى. بالانىڭ قانشالىقتى قابىلەتتى بولۋى وسى پاراققا نە جازىلاتىنىنا بايلانىستى. وسى تۇرعىدان العاندا، بالا الەۋەتىنىڭ مۇمكىندىگى شىندىعىندا شەكسىز.
اۆتور ەرەسەك ادامعا قاراعاندا ءسابي ميىنىڭ اقپاراتتى قابىلداۋ قابىلەتى ەرەكشە جوعارى ەكەنىن ايتادى. بالانىڭ ميى – سورعىش سياقتى. ءبىلىمدى تەز سىڭىرەدى. سوندىقتان «باسىن قاتىرام» دەپ ەش ويلاماڭىز. ەگەر بالانىڭ ميى اقپاراتقا «تولسا»، ونى ءوزى سەزەدى دە، جاڭا اقپاراتتى [8] قابىلداماي قويادى. سول سەبەپتى اتا-انانى بالاسىنا كوپ نارسە ۇيرەتىپ، ميىن اشىتىپ الماۋى ەمەس، كەرىسىنشە بالانىڭ تولىققاندى دامۋىنا [9] قاجەت داعدىنى جەتكىلىكتى بەرە الماعانى مازالاۋى ءتيىس.
دامۋدىڭ نەگىزى – بۇل اقپاراتتى قابىلداۋ، ياعني ەستۋ، كورۋ، سەزىنۋ، سوسىن ەستىگەن، كورگەن، سەزىنگەن نارسەلەردىڭ ويشا بەينەسىن [10] جاساۋ، ولاردى ەستە ساقتاۋ. بۇل – ميدىڭ باستى قابىلەتى. [11] بالانىڭ اقىل-ويىنىڭ جەتىلۋى وسى قابىلەتكە تىكەلەي بايلانىستى. نەگىزىندە ويلاۋ, [12] ءتۇيسىنۋ، شىعارماشىلىق سەكىلدى كۇردەلى قابىلەتتەر ءۇش جاستان كەيىن داميدى. الايدا ول قابىلەتتەر ءۇش جاسقا دەيىن قالىپتاسقان ىرگەتاستىڭ ۇستىنە قالانادى.
ەگەر ءۇش جاسقا دەيىن وسى ىرگەتاس بەرىك قۇيىلماسا، بالاعا باسقا دۇنيەنى ۇيرەتۋ قيىنعا سوعادى. بۇل ناشار قالانعان ىرگەتاسقا ءزاۋلىم ساراي سالۋعا تىرىسقانمەن بىردەي.
بالاڭىزعا قورشاعان ورتانى سەزىنۋگە مۇمكىندىك بەرىڭىز
سونىمەن، اتا-انانىڭ قولىندا بالاسىنىڭ اقىل-ويىن دامىتۋعا نەگىز قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ماڭىزى زور ءۇش جىل بار. ول ىرگەتاس قورشاعان ورتامەن قارىم-قاتىناس جاساۋ بارىسىندا قالىپتاسادى. اتا-انالار وسى ۇدەرىستى باعىتتاپ وتىرۋى[13] جانە دە ونىڭ قولايلى ءارى جايلى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس. ءبىر قاراعاندا ءبارى قيسىندى ءھام تۇسىنىكتى سياقتى. بىراق اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، ءدال وسى ارادا ۇلكەن ماسەلە بار.
بالا ءۇشىن نەنىڭ وڭاي، نەنىڭ قيىن ەكەنىن انىقتاۋدى كوبىنەسە ۇلكەندەر ءوز موينىنا الادى.[14] ماسەلەن، ولار شىن مانىندە پايدالى كىتاپتى بالاسىنا تىم قيىن كورىپ، جاراتپاي تاستاۋى مۇمكىن. سونداي-اق، كلاسسيكالىق مۋزىكانى ءوز دارەجەسىندە باعالاۋعا «بالانىڭ قابىلەتى جەتپەيدى» دەپ ويلاۋى مۇمكىن. اۆتوردىڭ پىكىرىنشە، بۇنىڭ ءبارى – تۇبىرىمەن قاتە تۇسىنىكتەر.
ەرەسەك ادام ءوز ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىنىڭ بيىگىنەن قاراپ، نەنىڭ «جەڭىل» جانە نەنىڭ «قيىن» ەكەنىن ءوز تۇسىنىگىنىڭ تارازىسىنا سالادى.[15] الايدا نارەستە ءۇشىن بارلىق نارسە – تاڭسىق,[16] بار دۇنيە – تاڭعاجايىپ!
اۆتور «Sony» كومپانياسىنا قاراستى كاسىپورىنداردىڭ ءبىرىنىڭ جانىنان اشىلعان بالاباقشانى تىلگە تيەك ەتەدى. ول جەردە بالالاردىڭ مۋزىكالىق تالعامىن[17] انىقتاۋ ءۇشىن زەرتتەۋ جۇرگىزىلىپتى. زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسى تاڭعالدىرعان. بالدىرعاندار ەڭ عاجاپ مۋزىكا دەپ بەتحوۆەننىڭ «بەسىنشى سيمفونياسىن» تاڭداعان! ەكىنشى ورىندى تاڭنان كەشكە دەيىن تەلەديدار ارقىلى بەرىلەتىن تانىمال اندەر يەلەنسە، ەڭ سوڭعى ورىن قارابايىر ءارى ءبىرسارىندى [18] بالالار اندەرىنە بۇيىرىپتى.
وسىلايشا «كلاسسيكالىق مۋزىكا بالالارعا تىم اۋىر» دەگەن پىكىردىڭ قاتە ەكەنى دالەلدەنگەن.
سەزىنۋ-ءتۇيسىنۋ ارقىلى تۋىنداعان تۇجىرىم وقۋ ارقىلى كەلگەن بىلىمگە تاۋەلدى ەمەس. كەرىسىنشە، ءبىلىم – تۇيسىككە تۇساۋ، سەزىمگە كەدەرگى [19] بولۋى مۇمكىن. كەيدە ايقىن تۇردە ءتۇيسىنىپ تۇرساق تا، جالاڭ ءبىلىم بىزگە دۇرىس شەشىم قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى.
ەندەشە بالاپاننىڭ مىنا الەمدى سەزىم-تۇيسىگى ارقىلى تانىپ-بىلۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزىڭىز. بالاڭىز ءۇشىن نەنىڭ وڭاي، نەنىڭ قيىن ەكەنىن ءوزىڭىز شەشپەڭىز. بالانىڭ تانىم قابىلەتىن تومەن باعالاپ، ماڭىزدى دۇنيەلەردى قيىن ساناۋ ارقىلى ءسىز، ونى ءوزىڭىز شەكتەپ، الەۋەتىن السىرەتىپ [20] الاسىز.
ءار قابىلەتتىڭ ءوز دامۋ مەرزىمى بار
نارەستە وتە جىلدام وسەدى. بالدىرعان ءوز ورتاسىنان كۇن سايىن ءبىر نارسە ۇيرەنىپ وتىرادى. بىراق اتا-انالار كوبىنە مۇنى بايقاي بەرمەيدى.
اۆتور اتى الەمگە ايگىلى شۆەيتساريالىق عالىم، دامۋ پسيحولوگياسىنىڭ بىلىكتى مامانى، پروفەسسور جان پياجەنىڭ زەرتتەۋىنە جۇگىنەدى. ول ءوزىنىڭ ءۇش بالاسىنىڭ قالاي ەرجەتكەنىن باقىلاپ، «ءوسۋ ساتىلارى» تەورياسىن [21] ويلاپ شىعاردى. بۇل تەوريا قورشاعان ورتا مەن تاربيەنىڭ بالانىڭ دامۋ ساتىلارىنا تيگىزەتىن اسەرى مەن ماڭىزىن انىقتاپ بەردى.
پياجەنىڭ ايتۋىنشا، جاڭا تۋعان نارەستە اۋزىنا تۇسكەننىڭ ءبارىن سورىپ، ەمە بەرەدى. ال تۋعانىنا 20 كۇن بولعاننان كەيىن ول ءسۇتتىڭ ءدامىن انىق ايىرا الادى ءارى تاباندى تۇردە تەك ءسۇتتى تالاپ ەتە باستايدى.
ءۇش ايلىق ءسابي كوزىنە كورىنگەن زاتقا قىزىعىپ، مىسالى، بەسىك بەلدەۋىنە ىلىنگەن ويىنشىققا ۇمتىلىپ، ونى ۇستاپ كورۋگە تىرىسادى.
جاسى ءبىر جارىمعا كەلگەن ءبۇلدىرشىن قالاعان زاتىنا قولى جەتپەسە، ونى تاياقپەن ءتۇسىرىپ الۋعا بولاتىنىن بىلەدى.
بالا ەكى جاسقا تولعان سوڭ، وزىنشە تۇسىنسە دە، سوزدەردى ابستراكت ماعىناسىمەن [22] سايكەستەندىرۋگە تىرىسادى. مىسالى، «ەر كىسى» دەگەن ءسوزدى تەك اكەسىمەن بايلانىستىرسا، «دەمالىس» ءسوزىن ساياباقتاعى وتباسىلىق سەرۋەن دەپ تۇسىنەدى. سوندىقتان اتا-انالار بالالارىنىڭ قورشاعان ورتانى تانۋىنا جانە تۇيسىنە-سەزىنە بىلۋىنە جاعداي جاساپ، دۇرىس دامۋىنا دەر كەزىندە جاردەم بەرە ءبىلۋى كەرەك.
اتا-انالار بالاسىنا قاي ۋاقىتتا نە كەرەك ەكەنىن، وعان نە قىزىق ەكەنىن ءجىتى باقىلاپ ءجۇرۋى ءتيىس. ويتكەنى بالانىڭ قاسىندا ەڭ كوپ بولاتىن جانە ونىڭ قابىلەتىن ءبىرىنشى بولىپ بايقايتىن ادام – اكە-شەشەسى.
بالانىڭ شەت ءتىلىن ۇيرەنۋىنە نەمەسە باسقا دا داعدىلارىنىڭ قالىپتاسۋىنا دەر كەزىندە دەن قويعان ءجون. ءار نارسەنىڭ ءوز ۋاقىتىمەن بولۋى وتە ماڭىزدى. ماسەلەن، ءجۇرىپ جۇرگەن بۇلدىرشىنگە كونكي تەبۋدى ۇيرەتۋ وڭاي ەمەس. الايدا مۇنى ءسابي ءتاي-ءتاي باسقاننان باستاپ ۇيرەتسە نەمەسە ءجۇرىپ كەتە سالىسىمەن كوپ ۋاقىت وتكىزبەي ۇيرەتسە، ول بالا مانەرلەپ سىرعاناۋدىڭ حاس شەبەرىنە اينالۋى مۇمكىن.
ءسابيدىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋى
ءسىزدىڭ قارىم-قاتىناسىڭىزعا بايلانىستى
جوعارىدا ايتىلعانداي، بالا دامۋىنىڭ باستى فاكتورى – وسكەن ورتاسىنان العان اسەرى. ال بالا ءۇشىن «ورتا» دەگەنىمىز – اۋەلى اتا-اناسى! ارينە، ءبىرىنشى كەزەكتە – اناسى!
جىلاعان ءسابيىن قولىنا العان جاس انا ادەتتە جاسى ۇلكەن كىسىلەردىڭ سىنىنا ۇشىراپ جاتادى. تاجىريبەلى ايەلدەر: «بۇيتە بەرسەڭ، بالا بويىندا جىلاۋ ارقىلى قالاعانىن ورىنداتاتىن ادەت [23] قالىپتاسادى»، – دەپ ەسكەرتەدى. شىنىمەن سولاي ما؟
اۆتور بۇل تۇجىرىممەن مۇلدە كەلىسپەيدى. شاراسىز شارانا ءۇشىن جىلاۋ – وزىنە قاراتۋدىڭ بىردەن-ءبىر ءتاسىلى. [24] جايسىز جاعدايعا تۇسكەن ءسابي جىلاۋ ارقىلى ءسىزدى وزىمەن سويلەسۋگە شاقىرادى. سونداي كەزدەرى بالاعا كوڭىل بولمەۋ – قارىم-قاتىناستان عانا ەمەس، سونداي-اق ونىڭ تولىققاندى دامۋىنان باس تارتۋ [25] دەگەن ءسوز.
نارەستەنى قولعا الىپ، قۇشاققا باسۋ – بالانىڭ قورشاعان الەممەن، ەڭ اۋەلى اناسىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋدى ۇيرەنۋى ءۇشىن اسا قاجەت. سوندىقتان اۆتور بالامەن بىرگە ۇيىقتاۋعا كەڭەس بەرەدى. اسىرەسە كۇنى بويى ءارتۇرلى شارۋادان قولى تيمەيتىن جۇمىسباستى انالار بۇعان باسا ءمان بەرۋى كەرەك. ۇيىقتار الدىندا بالانى ەركەلەتۋ، قۇشاقتاۋ، سويلەسۋ كۇندىزگى كەمشىلىكتىڭ ورنىن تولتىرادى.
ارينە، اكەنىڭ ورنى ءبىر بولەك. مۇنى ەستەن استە شىعارۋعا بولمايدى.
بالا تاربيەسىمەن تەك اناسى اينالىساتىن، اكەسى اسىراۋشىنىڭ عانا مىندەتىن اتقاراتىن وتباسىندا اتپال ازاماتتىڭ ەرجەتۋى قيىن.
ۋاقىتتىڭ جەتىسپەۋى [26] نەمەسە «جۇمىستان كەيىن شارشاپ تۇرمىن» دەگەن سياقتى بىتپەيتىن سىلتاۋلار اكە مەن بالا اراسىنداعى تىعىز قارىم-قاتىناسقا ەش كەدەرگى بولماۋى ءتيىس.
وسىلايشا اكە-شەشەسى بىردەي كوڭىل ءبولىپ، بالا تاربيەسىنە بىرگە اتسالىسقان جاعدايدا عانا ءسابيدىڭ تولىققاندى دامۋىنا جول اشىلىپ، اقىل-ويى تەز جەتىلەدى.
الايدا اسىرە قامقور كەيبىر اتا-انالار بالانى شولجاڭداتىپ الادى. مىسالى، كەي وتباسىندا اتا-انالار بالاسىن تىم اسپەتتەپ، ايتقانىن ەكى ەتپەي، شەكتەن تىس ەركەلەتىپ جىبەرەدى. «بالانىڭ تىلىمەن سويلەسەمىز» دەپ، سوزدەردى بۇرمالاپ ايتىپ، شۇلدىرلەپ ءجۇرىپ، ءبۇلدىرىپ الادى. مۇنداي اتا-انالار بالالارىنا «جاقسىلىق جاسايمىن» دەپ ءجۇرىپ، قيانات جاساپ قويعانىن بايقاماي قالادى.
اسىرە ەركەلەتۋ بالانىڭ دامۋىن تەجەيدى. ءسابي ءوزىنىڭ «مىقتىلىعىنا» سەنىپ، الدامشى سەنىم قالىپتاسۋى مۇمكىن. ءسويتىپ، العا تالپىنۋدى دوعارادى. ماسارۋ يبۋكا اتا-انالارعا بالالارىمەن كىشكەنە كەزىنەن باستاپ «ۇلكەن ادامشا» تەڭ سويلەسۋگە كەڭەس بەرەدى. ال بالامەن تەڭ دارەجەدە اڭگىمەلەسۋ دەگەنىمىز – ونىڭ دەڭگەيىنە تومەندەۋ ەمەس، كەرىسىنشە ونىڭ ءسىزدىڭ دارەجەڭىزگە جەتۋىنە جاردەم بەرۋ.
سونداي-اق، اتا-انانىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى دا وتە ماڭىزدى. اتا-اناسىنىڭ سوزگە كەلىپ، رەنجىسىپ جاتقانىن نارەستەنىڭ كوزقاراسىنان-اق وڭاي بايقاۋعا بولادى: ءسابيدىڭ بەت الپەتىندە [27] مازاسىزدىق پەن ۋايىمنىڭ كولەڭكەسى تۇرادى.
ەگەر اتا-انالار ءوز ويلارى مەن سەزىمدەرىن اقىلعا سالىپ [28] تالقىلاپ، ارقايسىسى ءوز پىكىرىن نەگىزدەپ,[29] تۋىنداعان ماسەلەنى بايىپپەن شەشەتىن بولسا، بالا دا وسى ۇستانىمدى بويىنا سىڭىرەدى. ۇيادا نە كورسە ۇشقاندا سونى ىلەدى.
بۇل ماسەلەگە قاتىستى ارنايى باعدارلاما مەن وقشاۋ وقۋدىڭ قاجەتى جوق. بالانىڭ قالىپتاسۋىنا اتا-اناسىنىڭ ونەگەسى، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتى، ءوزارا قارىم-قاتىناسى مەن سابيگە دەگەن ىقىلاس-نيەتى تىكەلەي اسەر ەتەدى. اكەگە قاراپ ۇل، شەشەگە قاراپ قىز وسەدى.
سوزگە كەلسە دە، ءتىپتى توبەلەسسە دە،
بالاڭىزدىڭ باسقا بالدىرعاندارمەن ارالاس-قۇرالاس جۇرگەنى جاقسى
اۆتور كىتاپتىڭ وزەكتى يدەياسىن تارقاتا كەلە، ءسابيدى قورشاعان ورتانىڭ قۇرامداس بولىكتەرىنە [30] تيىسىنشە كوڭىل ءبولۋ قاجەتتىگىن العا تارتادى.
ادامنىڭ كۇنى اداممەن. سوندىقتان تەك اكە-شەشەسى نەمەسە بىرگە تۋعان باۋىرلارىمەن عانا ەمەس، باسقا بالالارمەن دە ارالاسۋ، ويناۋ بالانىڭ كوكجيەگىن كەڭىتە تۇسەدى. مۇنداي داعدى بالدىرعاننىڭ اقىل-ويىنا وڭ اسەر ەتىپ، ونىڭ بويىنا كوپشىلدىك قاسيەتىن دارىتادى، باسەكەلەستىك تۇيسىگىن [31] جەتىلدىرىپ، جەڭىمپاز بولۋعا تالپىندىرادى.
ماسارۋ يبۋكا قازىرگى زاماندا ادامداردىڭ ءبىر-بىرىمەن سيرەك كەزدەسەتىنىنە ناليدى. ويتكەنى بۇل جاعداي بالالاردىڭ اقىل-ويىنىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. ەرەسەكتەر وسىنى ەسكەرۋگە ءتيىس. بالالارىنىڭ بولاشاعىن ويلايتىن اتا-انا وزدەرىنىڭ دوستارىمەن جانە اعايىن-تۋعاندارىمەن ءجيى باسقوسىپ تۇرعانى ابزال.
«جاي ارالاسىپ ويناۋمەن قاتار بالالاردىڭ ءوزارا تالاسىپ-تارتىسىپ، جانجالداسىپ تۇرعانى دا پايدالى»، – دەيدى اۆتور وسىعان وراي. «بۇل ولاردىڭ ءومىردى تەرەڭىرەك تۇسىنۋىنە قاجەت. سەبەبى بالا باسقالارمەن بىرگە ويناۋ ارقىلى كوپشىلىكپەن ارالاسۋدى، تالاسۋ ارقىلى توپ بولىپ بىرىگۋدى ۇيرەنەدى.
بالالار وزدەرىنشە وي قورىتىپ، ءوز ەرەجەلەرىمەن وينايتىن بولعاندىقتان، ولاردىڭ شارۋاسىنا كوپ ارالاسپاي-اق قويعان دۇرىس. بالالاردىڭ قارىم-قاتىناسىنا ەرەسەكتەردىڭ لوگيكاسىن [32] ارالاستىرۋ ورىنسىز بولادى. ەگەر بالدىرعاندار اراسىندا تۋىنداعان تۇسىنىسپەۋشىلىككە ەرەسەك ادامنىڭ كوزىمەن قاراپ «جانجالداسۋعا بولمايدى، تالاسقان ادام – جامان ادام» دەگەن سەكىلدى پىكىرىڭىزدى تىقپالاساڭىز، وندا بالاڭىز تۇيىق ءارى ىزاقور بولىپ وسەدى».
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – بالانى جەكە باستاماشىلدىق [33] پەن ءوز ويىن دالەلدەۋگە ۇيرەتەتىن بولعاندىقتان تالاس-تارتىستىڭ دا پايداسى بار.
بالانى ماقتاۋ – ىنتالاندىرۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءتاسىلى
بالانىڭ العاشقى ءۇش جىلداعى دامۋ ۇدەرىسى – ەكى باعىتتى كولىك جولىنا ۇقسايدى. ءسابي قورشاعان ورتادان تاجىريبە جيناقتاۋ ءۇشىن وعان كەرى بايلانىس [34] كەرەك. كەرى بايلانىس دەگەنىمىز – بۇل ەڭ الدىمەن اتا-اناسىنىڭ بالاعا كوڭىل ءبولۋى.
بالا تاربيەسىندە اتا-انالاردىڭ الدىنان شىعاتىن ەكى تاڭداۋ بار: بالانى ماقتاۋ نەمەسە جازالاۋ.
ءبىر قاراعاندا، باس قاتىراتىن ەشتەڭە جوق سەكىلدى. دۇرىس ىستەسە – ماقتايسىز، بۇرىس ىستەسە – جازالايسىز. ءتىپتى قولپاشتاي [35] بەرگەننەن گورى جازالاۋ [36] اسەرلى، ءتيىمدى ءتاسىل سياقتى كورىنەدى.
الايدا جازالاۋ كەرى ناتيجە بەرىپ، بالا باعىنۋدان باس تارتۋى مۇمكىن.[37] سوندىقتان جازالاعان نەمەسە ماقتاعان كەزدە دە وتە اباي بولۋ قاجەت.
ماسارۋ يبۋكا ءوزىمىز كۇندە كورىپ جۇرگەن قاراپايىم جايتتى مىسال رەتىندە كەلتىرەدى. اناسىنىڭ سۋسىن قۇيىلعان كەسەنى قولىنا الىپ، ۇستەلگە بەتتەگەنىن كورگەن ءسابي، شىرىن تولى كەلەسى كەسەنى الا سالىپ، سوڭىنان تومپاڭداي جونەلەدى. ويتكەنى بالا اناسىنا ۇقساۋعا، ىستەگەنىن قايتالاۋعا تىرىسادى.
وسى انانىڭ ورنىندا بولساڭىز، نە ىستەر ەدىڭىز؟
ارينە بالانىڭ قولىنداعى كەسەنى بىردەن الىپ الار ەدىڭىز. توگىپ السا، جاڭا كىلەمىڭىزدى بۇلدىرەدى عوي!
بۇلاي ىستەۋ – مۇلدە قاتە. مۇنىڭ سالدارىن كەيىن كورەسىز. ۇلىڭىز ەرجەتكەندە، قىزىڭىز بويجەتكەندە «ماعان كومەكتەسپەيدى» دەپ رەنجيتىن بولاسىز. ويتكەنى مەسەلى قايتقان بالا اناسىنا كومەكتەسۋدى دوعارادى. سوندىقتان ءسابيىڭىزدىڭ شاماسى جەتپەيتىن نارسەنى ىستەيىن دەپ جاتقانىن كورسەڭىز، ونى ماقتاپ، ىنتالاندىرىپ قويىڭىز. جاڭاعى مىسالعا كەلسەك، كەسەدەگى شىرىندى ازايتىپ، قولىنا قايتا بەرگەنىڭىز دۇرىس.
ەسىڭىزدە بولسىن: بالاڭىزعا ءبىر نارسەنى ىستەۋگە تىيىم سالساڭىز، سول ءۇشىن ۇرىسساڭىز، ونىڭ ارەكەتكە دەگەن ۇمتىلىسىن [38] باسىپ، باستاماشىل، ىزدەنگىش قاسيەتىن تۇقىرتىپ، وزىنە، ءوز كۇشىنە دەگەن سەنىمدىلىگىن ازايتىپ الاسىز.
ارينە كەي جاعدايدا بالاعا «ءتايت» دەپ تە وتىرۋ كەرەك. وندايدا ەگەر بالاڭىزعا بالاما رەتىندە باسقا نارسە ۇسىنا الماساڭىز، ەڭ قۇرىعاندا، نەگە ولاي ىستەۋگە بولمايتىنىن ءتۇسىندىرىڭىز. بالاڭىز ءالى كىشكەنتاي بولعاندىقتان نە ايتقانىڭىزدى ۇقپاسا دا، داۋىسىڭىزداعى بۇيرىق راي وعان اسەر ەتەدى.
بالا تاربيەسىنە قاتىستى قاعيدالار
ماسارۋ يبۋكانىڭ بۇل كىتابى ناقتى ءىس-ارەكەتكە شاقىراتىندىقتان، بالا تاربيەسىنە قاتىستى اتا-انالاردىڭ ءرولىن, [39] ماقساتىن ايقىندايتىن بىرنەشە قاعيدالاردى قالىپتاستىردى.
اتا-انالار مىنا دۇنيەلەرگە ۇلكەن ءمان بەرۋى ءتيىس:
- بالاڭىزدى ءاردايىم جاسامپاز ارەكەتكە باۋلىپ وتىرىڭىز. بالانى ىنتالاندىرۋدىڭ ەڭ جاقسى ءتاسىلى – قىزىعۋشىلىق تۋدىرۋ ەكەنىن ۇمىتپاڭىز.
ونىڭ دارىستەرىنە قاتىسقان ءۇش جاسار بۇلدىرشىندەردىڭ ءوزى سكريپكا تارتۋدى ۇيرەنىپ كەتكەننەن كەيىن دوكتور شينيچي سۋزۋكيدىڭ اتاعى اسپانداپ شىعا كەلدى. ويتكەنى جاپون ەلىندە سكريپكا تارتا ءبىلۋ دارىندىلىق پەن تابىستىلىقتىڭ كورسەتكىشى بولىپ سانالادى. سول سەبەپتى اتا-انالار ءوز بالالارىن كىشكەنە كەزىنەن وسى ونەرگە باۋلۋعا تىرىسادى. الايدا بالاعا مۋزىكانى ماجبۇرلەپ ۇيرەتۋدىڭ سوڭى سورعالاعان كوز جاسى مەن جەك كورۋگە عانا جەتكىزەدى.
دوكتور سۋزۋكي ۇسىنعان ءادىستىڭ تيىمدىلىگىن كورگەن اتا-انالار، قارسى بولعانىنا قاراماستان، بالالارىن سول كىسىگە سۇيرەلەپ اپارعان كورىنەدى.
دوكتور سۋزۋكي باستاپقى كەزدە بالالارعا قالاعاندارىن ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، تەك سكريپكاعا جولاتپاي قويادى. ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن تىنىشتالعان جاس شاكىرتتەر باسقا بالالاردىڭ ونەرىن تاماشالاي باستايدى. ەكى-ءۇش اي وتكەن سوڭ، جاڭا كەلگەن سابيلەردىڭ كەيبىرى ەستىپ جۇرگەن اۋەندەرىن ەسىنە جاقسىلاپ ساقتاپ الادى دا، ءوزىنىڭ دە سكريپكا تارتقىسى كەلە باستايدى. مۇعالىم سكريپكا ۇستاۋعا بىردەن رۇقسات بەرمەيدى. بالانىڭ شىدامى [40] ابدەن تاۋسىلاتىن ساتىنە دەيىن كۇتەدى. «شەگىنە جەتتى» دەگەن ۋاقىتتا عانا بالاعا ءدارىس وتەدى. ءار بالانىڭ دايىندىق كەزەڭى – ءارتۇرلى. ەڭ ۇزاعى – 6 اي.
بالا ءۇشىن ءوزى قىزىققان دۇنيە – دۇرىس، قىزىق ەمەس نارسە – دۇرىس ەمەس بولىپ كورىنەدى.
- سونداي-اق، اۆتوردىڭ ويىنشا، بالانىڭ بويىنا مىنەز دارىتۋ, [41] تاباندىلىقتى ءسىڭىرۋ وتە ماڭىزدى.
ارينە بالا بالا بولىپ قالۋى كەرەك. اسىر سالىپ ويناپ، ءار نارسەگە قىزىعىپ، قولمەن ۇستاپ كورگىسى كەلىپ، سەرگەك ءجۇرۋ – بالاعا ءتان قاسيەت. بىراق سەرگەكتىك پەن تىنىش وتىرا الماۋ ەكى بولەك دۇنيە. ءبىر نارسەگە زەيىن قويۋعا شاماسى كەلمەيتىن ادام ۋاقىتى مەن كۇش-قايراتىن بوسقا شىعىندايدى. ال ءوز بويىندا زەيىنىن شوعىرلاندىرۋ [42] قابىلەتىن دامىتقان جاننىڭ وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگى دە ارتا تۇسەدى.
بۇل قابىلەتتى دامىتۋ ءۇشىن مۋزىكالىق اسپاپتاردا ويناۋدى ۇيرەتۋ، ولەڭ-جىر جاتتاتۋمەن [43] قاتار، بالانى جاقسى ورتادا ءوسىرۋدىڭ دە ماڭىزى زور. بالا بويىنداعى قابىلەتتەردى نارەستە كەزىنەن جەتىلدىرۋ ونىڭ كوشباسشىلىق قىرلارىن اشا تۇسەدى، ال ءبىر نارسەدە جەتىستىككە جەتۋ باسقا باستامالارعا دەگەن ۇمتىلىستى ارتتىرادى.
- بالدىرعاننىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋعا ۇلكەن ءمان بەرۋ كەرەك.
بالاپانىڭىز بالشىقتان زات جاساپ جاتسا، قاعازدى قيقالاپ كەسىپ نەمەسە ءارتۇرلى ويىنشىقتاردى قۇراستىرىپ وتىرسا، وندا وسىنداي شىعارماشىلىق جۇمىستى [44] تالاپ ەتەتىن قىزىق ويىندارعا ءسىز دە قوسىلىپ، بالاڭىزبەن بىرگە ويناۋعا تىرىسىڭىز.
ماسارۋ يبۋكا: «ەگەر بالاڭىزعا سۋرەت سالۋ ءۇشىن كادۋىلگى، ستاندارتتى قاعازدى بەرسەڭىز، وندا ەش ەرەكشەلىگى جوق كوپتىڭ ءبىرىن تاربيەلەپ جاتىرسىز»، – دەيدى. ۇستىندە ءجۇرىپ شيماقتايتىن ۇلكەن قاعازدى ەدەنگە جايىپ، قيالىنا ەرىك بەرىڭىز، ءوزىن كورسەتۋگە شەكسىز مۇمكىندىك [45] تۋدىرىڭىز.
وسى سەبەپتى بالاڭىزعا كوپ ويىنشىق الۋدىڭ دا قاجەتى جوق. ويىنشىقتىڭ كوپتىگى شىعارماشىلىق قابىلەتتى قۇرتادى. بالدىرعاننىڭ قيالىن شەكتەيدى. سەبەبى ويىنشىق شىعارۋشىلار بالا ءۇشىن ويلاپ، ويىنشىقتىڭ ءتۇر-ءتۇرىن شىعارىپ قويعان.
جوعارىدا ايتىلعان قاعيداتتاردى باسشىلىققا الۋ اتا-انالارعا ءوز مىنەز-قۇلقىن تۇزەتىپ، رەتتەۋگە ءارى بالا ءۇشىن اسا ماڭىزدى العاشقى ءۇش جىلداعى تاربيەنىڭ نەگىزگى باسىمدىقتارىن انىقتاۋعا [46] جاردەم بەرەدى.
ەگەر ءسىز بالاڭىزعا ءوزىڭىزدىڭ مەنشىگىڭىز سياقتى قاراپ،
ۇستىنەن ۇكىم ايتساڭىز، ول ءومىر بويى ءوز كۇشىنە سەنبەي، كۇماندانىپ وتەدى
ماسارۋ يبۋكانىڭ كىتابى، ونىڭ بالا تاربيەسىنە قاتىستى وزىندىك ويلارى تەك مامانداردىڭ اراسىندا عانا ەمەس، قاراپايىم ادامداردىڭ دا ۇلكەن قولداۋىنا يە بولدى.
اۆتوردىڭ يدەيالارى عىلىمي-زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە جانە اتا-انالاردىڭ تاجىريبەسى ارقىلى سان مارتە دالەلدەنگەن.
وكىنىشكە وراي، كوپتەگەن اتا-انالار ءوز بالالارىنا «ايتقانىمدى ورىنداتىپ، قالاعانىمدى ىستەتە الامىن» دەگەن جالعان ويدىڭ جەتەگىندە جۇرەدى. بالالارىن مەنشىكتەۋ [47] – ءجيى كەزدەسەتىن جاعداي. مۇندايدا بالانىڭ ءوز قالاۋى ەسكەرىلمەيدى. ەگەر بالا جاس كەزىنەن وسى ۇستانىمدى بويىنا ءسىڭىرىپ السا، وندا ول وزىنە، ءوز قايراتى مەن اقىلىنا ءومىر بويى كۇماندانىپ وتەتىن بولادى.
اۆتور وقىرماندارىن بالالارىنىڭ بولاشاعىنا قاتىستى اتا-انا جاۋاپكەرشىلىگىن [48] سەزىنۋگە شاقىرادى. بۇل جەردەگى ماسەلە اتا-انانىڭ قالاۋى ەمەس، ءوز تاعدىرى، ارمان-ماقساتى بار باسقا ادامنىڭ بولاشاعى تۋرالى ەكەندىگىن ۇمىتپاۋ كەرەك.
[caption id="attachment_93660" align="aligncenter" width="780"]
childhood and family concept - little girl blowing soap bubbles at home[/caption]
بالانىڭ سانا-سەزىمى، اقىل-ويى ءۇش جاسقا دەيىن قالىپتاساتىنىن ءتۇسىنۋ وتە ماڭىزدى. اتا-انالاردىڭ باستى مىندەتى – بالانىڭ بويىنداعى ادەت-داعدىلاردى جەتىلدىرۋ ءۇشىن قولايلى جاعداي جاساۋ. ويتكەنى بالانىڭ اقىل-ويىنىڭ دامۋىنا سەبەپ بولاتىن نەگىزگى نارسە – قورشاعان ورتاسىنان العان اسەرى.
ءسابيدىڭ مۇمكىندىگى شەكسىز. بۇل ماسەلەدە كوبىنەسە بالانىڭ قابىلەتىن دۇرىس باعالاۋعا [49] كەدەرگى بولاتىن جالاڭ بىلىمگە ەمەس، سەزىمگە جۇگىنگەن دۇرىس.
اتا-انالار نارەستەسى ءۇشىن قورشاعان ورتانىڭ ەڭ نەگىزگى، ەڭ ماڭىزدى بولشەگى دە، «ورتا» دەگەن ۇعىمنىڭ باستى كەيىپكەرلەرى دە وزدەرى ەكەنىن ەستەن ەش شىعارماۋلارى كەرەك. ولاردىڭ سابيىنە دەگەن ىقىلاس-پەيىلى جانە ءوزارا سىيلاستىعى، سونداي-اق بالدىرعاننىڭ باسقا بالالارمەن قارىم-قاتىناسى – بالانىڭ دامىپ-جەتىلۋىنە ەرەكشە اسەر ەتەدى.
سونىمەن قاتار، اتا-انالار بالانى ءتۇرلى جاڭالىقتار اشۋعا ىنتالاندىراتىن، ونىڭ مىنەزىن شىڭداۋعا جانە شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن [50] دامىتۋعا باعىتتالعان تاربيە ءىسىنىڭ نەگىزگى قاعيداتتارىنا [51] بەرىك بولۋى ءتيىس.
بالا ءبىزدىڭ مەنشىگىمىز ەمەس. ول – بولاشاعى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بىزگە بايلانىستى قالىپتاساتىن باسقا ادام. مىنە، وسىنى ءتۇسىنۋ – ەڭ باستى ماسەلە.
اۆتور ءوزىنىڭ ءادىسىن دانىشپانداردى ءوسىرۋ ەمەس، بالالاردى باقىتسىزدىققا ۇشىراتپاۋدىڭ قامىن جاساۋ دەپ تۇسىندىرەدى.
بالاپاندارىمىز باقىتتى بولسىن!
"مازمۇنداما" جوباسى بويىنشا شىعارىلعان قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردى Kaspi Gold قوسىمشاسى ارقىلى ساتىپ الۋعا بولادى.
https://kaspi.kz/shop/search/?q=%3AallMerchants%3AMazmyndama&at=1
اۆتور تۋرالى
ماسارۋ يبۋكا – جاپون كاسىپكەرى، الەمگە ايگىلى Sony كورپوراتسياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى. ونىڭ ينجەنەرلىك يدەيالارى جاپونيانى ەلەكترونيكا مەن تەحنولوگيا سالاسىندا جەتەكشى ەلدەر قاتارىنا قوسقان. سونداي-اق، ول بالانى ەرتە جاستان تاربيەلەۋ مەن وقىتۋدىڭ جاڭاشىل كونتسەپتسياسىن جاساعان ادام رەتىندە تانىمال.
جوبانىڭ جەتەكشىسى ءارى يدەيا اۆتورى شىڭعىس مۇقان
كىتاپتا كەزدەسەتىن ۇعىمدار مەن تەرميندەردىڭ اۋدارمالارى:
[1] دانىشپان بولىپ تۋ – be born genius – روديتسيا گەنيەم
[2] ادام ميىنىڭ دامۋى – human brain development – رازۆيتيە چەلوۆەچەسكوگو موزگا
[3] بالا تاربيەسى – childrearing – ۆوسپيتانيە دەتەي
[4] تاڭعاجايىپ مۇمكىندىكتەر الەمى – world of exciting new opportunities – مير نوۆىح ۋديۆيتەلنىح ۆوزموجنوستەي
[5] مي فيزيولوگياسىن زەرتتەۋ – brain physiology research – يسسلەدوۆانيا فيزيولوگي موزگا
[6] ءوز ءتانىن تولىققاندى يگەرۋدى ۇيرەنۋ – learn to use one’s body – ۋچيتسيا پولزوۆاتسيا سۆويم تەلوم
[7] تازا پاراق – blank piece of paper – چيستىي ليست بۋماگي
[8] جاڭا اقپارات – new information – نوۆايا ينفورماتسيا
[9] بالانىڭ تولىققاندى دامۋى – child’s overall development – پولنوتسەننوە رازۆيتيە رەبەنكا
[10] بەينە – وبراز –image
[11] باستى قابىلەت – fundamental ability – فۋندامەنتالنايا سپوسوبنوست
[12] ويلاۋ – cogitation – مىشلەنيە
[13] ۇدەرىستى باعىتتاۋ – direct the process – ناپراۆليات پروتسەسس
[14] جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الۋ – assume responsibility – برات نا سەبيا وتۆەتستۆەننوست
[15] ءوز تۇسىنىگىنىڭ تارازىسىنا سالۋ – handle one’s own concepts – وپەريروۆات سۆويمي پونياتيامي
[16] بارلىق نارسە تاڭسىق – everything is equally new – ۆسە وديناكوۆو نوۆو
[17] مۋزىكالىق تالعام – musical preferences – مۋزىكالنىە پرەدپوچتەنيا
[18] ءبىرسارىندى – monotonous – ودنووبرازنىي
[19] سەزىمگە كەدەرگى بولۋ – block the feelings – ستات پرەپياتستۆيەم دليا چۋۆستۆ
[20] الەۋەتىن السىرەتۋ – depreciate potential – بەستسەنيۆات پوتەنتسيال
[21] ءوسۋ ساتىلارى تەورياسى – development stages theory – تەوريا فاز روستا
[22] ابستراكت ماعىنا – abstract meaning – ابستراكتنوە زناچەنيە
[23] ادەت – habit – پريۆىچكا
[24] وزىنە قاراتۋدىڭ ءتاسىلى – way to attract attention – سپوسوب پريۆلەچ ك سەبە ۆنيمانيە
[25]قارىم-قاتىناستان باس تارتۋ – refuse to communicate وتكازات ۆ وبششەني
[26] ۋاقىتتىڭ جەتىسپەۋى – lack of time – نەحۆاتكا ۆرەمەني
[27] بەت الپەتى – facial expression – ۆىراجەنيە ليتسا
[28] اقىلعا سالۋ – reason – راسسۋجدات
[29] ءوز پىكىرىن نەگىزدەۋ – justify one’s standpoint – وبوسنوۆىۆات سۆويۋ توچكۋ زرەنيا
[30]ءسابيدى قورشاعان ورتانىڭ قۇرامداس بولىكتەرى – components of the child’s environment – سوستاۆليايۋششيە وكرۋجايۋششەي سرەدى رەبەنكا
[31] باسەكەلەستىك تۇيسىگى – feeling of competition – چۋۆستۆو سورەۆنوۆاتەلنوستي
[32] ەرەسەكتەردىڭ لوگيكاسى – adult logics – ۆزروسلايا لوگيكا
[33] جەكە باستاماشىلدىق – personal initiative – ليچنايا ينيتسياتيۆا
[34] كەرى بايلانىس – feedback – وبراتنايا سۆياز
[35] قولپاشتاۋ– reward – پووششرەنيە
[36] جازا – punishment – ناكازانيە
[37] باعىنۋدان باس تارتۋ – defiance – وتكرىتوە نەپوۆينوۆەنيە
[38] ارەكەتكە دەگەن ۇمتىلىس – impetus to activities – يمپۋلس ك دەياتەلنوستي
[39] اتا-انالاردىڭ ءرولى – parents’ role – رول روديتەلەي
[40] بالانىڭ شىدامى – impatience of a child – نەتەرپەنيە رەبەنكا
[41] بالانىڭ بويىنا مىنەز دارىتۋ – build character in a child – ۆوسپيتىۆات ۆ رەبەنكە حاراكتەر
[42] زەيىنىن شوعىرلاندىرۋ – attention span – كونتسەنتراتسيا ۆنيمانيا
[43] ولەڭ-جىر جاتتاتۋ – memorizing verses – زاۋچيۆانيە ستيحوۆ
[44] شىعارماشىلىق جۇمىس – creativity makings – زاداتكي تۆورچەستۆا
[45] ءوزىن كورسەتۋىنە (اشىلۋىنا) شەكسىز مۇمكىندىك – unlimited opportunities for self-expression – بەزگرانيچنىە ۆوزموجنوستي دليا ساموۆىراجەنيا
[46] نەگىزگى باسىمدىقتارىن انىقتاۋ – define top priorities – وپرەدەليت گلاۆنىە پريوريتەتى
[47] مەنشىكتەۋ – possessiveness – چۋۆستۆو سوبستۆەننوستي
[48] اتا-انا جاۋاپكەرشىلىگىن – parental responsibility – روديتەلسكايا وتۆەتستۆەننوست
[49] دۇرىس باعالاۋ – adequate assessment – ادەكۆاتنايا وتسەنكا
[50] شىعارماشىلىق قابىلەتتەر – artistic skills – تۆورچەسكيە سپوسوبنوستي
[51] نەگىزگى قاعيداتتار – core principles – فۋندامەنتالنىە پرينتسيپى
