ايتىلىپ جاتقان پىكىرلەرگە قاراعاندا قاي ءبىر كۇنگى جازبامدى كوپشىلىك تۇسىنبەگەن سياقتى. ءمان بەرىپ وقىسا تۇسىنەر ەدى دەپ ويلايمىن. بىراق قازىر تاقىرىپتى وقىپ-اق وي ءتۇيىپ، بەس تيىندى تىعا سالۋعا اسىقپىز.
بىرىنشىدەن، بۇل مەنىڭ ساۋەگەيلىگىم ەمەس. گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورلارىنىڭ زەرتتەۋى. تولىق ماقالاعا سول جازبادا سىلتەمە بەرگەنمىن.
ەكىنشىدەن، عالىمدار دا، جازبامدا دا بۇل تازا اريفمەتيكا دەپ ايتىلعان. دەمەك مەملەكەتتىڭ ساياساتتىن جۇرگىزۋ قابىلەتى (state capability for policy implementation) قانداي بولدى، ياعني قوسىلعىشتار سول كەزدە قانداي بولدى، سولاي ەسەپتەلگەن. بىراق بۇل قوسىلعىشتار ون مىڭ جىل بويى وزگەرمەي ءبىر ورىندا تۇرادى دەگەن ءسوز ەمەس. ەلدەگى كەز كەلگەن وزگەرىس قوسىلعىشتاردى يا وڭ، يا تەرىس وزگەرتۋى مۇمكىن. ايتالىق، ەگەر ءسىز ءجۇز مىڭ تەڭگە ايلىق الاسىز دەلىك، ونىڭ 20 مىڭ تەڭگەسىن اي سايىن پاتەر الامىن دەپ جينايسىز. 12 ملن تەڭگەگە پاتەر الۋ ءۇشىن 50 جىل بويى اقشا جيناۋعا تۋرا كەلەدى. بىراق بۇل ءسىز ەلۋ جىل بويى 100 مىڭ تەڭگە ايلىق الىپ وتىرادى دەگەن ءسوز ەمەس. ەڭبەكاقىڭىز ءوسىپ، پاتەرگە تەزىرەك قول جەتكىزۋىڭىز دە مۇمكىن عوي. سول سياقتى قوسىلعىشتار تەز وزگەرسە، قازاقستاننىڭ ساياساتتى جۇرگىزۋ قابىلەتى ون مىڭ جىلدان سوڭ ەمەس، ون جىلدان كەيىن دامىعان ەلدەردىڭ كورسەتكىشىنە نەگە جەتپەسكە؟..
ۇشىنشىدەن، «ساياساتتى جۇرگىزۋ قابىلەتى» دەگەن ۇعىمدى اشا تۇسكىم كەلىپ وتىر. بارلىق ەلدە جالپى ساياسات بىردەي: ەلدىڭ قامىن كوكسەيدى. بىراق ءبىر ەلدەر سول ساياساتتى ساپالى جۇرگىزە الادى، ءبىر ەلدەر جۇرگىزە المايدى.
نەگە؟ قاراپايىم مىسال كەلتىرەيىن.
A.Chong, R.Porta, F,Lopez-de-Silanes, A.Shleifer اتتى عالىمدار 2014 جىلى قىزىق زەرتتەۋ جۇرگىزەدى. الەمدىك پوشتا وداعى دەگەن ۇيىم بار. وعان 159 ەلدىڭ پوشتالارى مۇشە. ىشىندە قازاقستان دا بار. بارلىق ەلدەر حالىقارالىق پوشتا تاسىمالىنىڭ ساياساتىن، ياعني كوپتەگەن ەرەجەسىن قابىلداعان. سونىڭ ءبىرى مىناداي: ەگەر باسقا ەلدەن مەكەنجايى دۇرىس ەمەس حات كەلسە، 30 كۇننىڭ ىشىندە سول ەلگە، ياعني ادرەسانتىنا قايتارۋ كەرەك. عالىمدار 159 ەلدىڭ ءىرى بەس قالاسىنا ەكى حاتتان جولدايدى. ءسويتىپ كۇتەدى. ساياساتتى جۇرگىزۋ قابىلەتى جوعارى (Canada, Norway, Germany, and Japan) ەلدەر ادرەساتى دۇرىس ەمەس حاتتاردى مەرزىمىندە ادرەسانتىنا قايتارىپ جىبەرەدى. 16 ەلدەن حات مۇلدەم قايتپايدى، ولاردىڭ ىشىندە تاجىكستان، كامبودجا، رەسەي بار.
قازاقستاننىڭ بەس قالاسىنا ون حات جولداعان ەكەن. ونىڭ ەكەۋى مۇلدە قايتپاعان. قالعاندارى ءۇش اي مەن بەس ايدىڭ اراسىندا كەرى قايتارىلعان.
مەملەكەتتىڭ ساياساتتى جۇرگىزۋ قابىلەتى دەگەنىمىز وسى. بارلىق ەلدە ساياسات بىردەي، بارلىعى دا ءوزارا مىندەتتەمە العان، بىراق سول ساياساتتى ورىنداۋى ءارتۇرلى. بۇل تەك ءبىر سالانىڭ ءبىر مىندەتى عانا.
بۇل جەردە ەندى پرەزيدەنت نە ىستەي الادى؟ اداسىپ جۇرگەن حاتتى نەگە ۋاقىتىندا كەرى جونەلتپەيسىڭ دەپ نۇقىپ وتىرا ما؟ جوق، قازاقستاندا ونداي ميلليونداعان كۇندەلىكتى ءىس-قيمىل بار. بارلىعى دا ءبىر ەرەجەنىڭ توڭىرەگىندە اتقارىلادى. وعان ميلليونداعان ادام جۇمىلادى. ءار سالادا. مۇعالىم، دارىگەر، قۇرىلىسشى، پوليتسيا، تاعىسىن تاعىلار. دەمەك ءار ادام ءوز قىزمەتىن جاقسى اتقارسا عانا جالپى مەملەكەتتىڭ ساياساتتى جۇرگىزۋ قابىلەتى ارتا تۇسپەك. دەمەك مەملەكەتتىڭ ساياساتتى جۇرگىزۋ قابىلەتى ارقايسىمىزعا بايلانىستى. قازاقستاننىڭ ساياساتتى جۇرگىزۋ قابىلەتى ون مىڭ جىلدان سوڭ مىقتىلار قاتارىنا قوسىلا ما، الدە ون جىلدان سوڭ با، ول جاعى ارقايسىمىزعا بايلانىستى.
ششىڭعىس مۇقان
