بيىل ءبىزدىڭ حالقىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ 30-جىلدىعىن اتاپ وتۋدە. راس، ەركىندىك، ازاتتىق، دەربەستىك سياقتى اسىل ۇعىمدارمەن ۇشتاسىپ جاتقان وسى تاۋەلسىزدىكتى قازاقستان 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا جاريالاعان ەدى. الايدا ءىس جۇزىندەگى ەگەمەندىكتى ساياساتتا، ەكونوميكادا، اقپاراتتا، تولىپ جاتقان باسقا دا سالالاردا باياندى ەتۋگە باعىتتالعان شارۋالار ءالى دە جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. وسىنداي كەلەلى ىستەردىڭ قاتارىندا 2017 جىلعى 26 قازان ەرەكشە مانگە يە. قازاق رۋحانياتىن جاڭعىرتۋدا تاريحي مانگە يە وسى كۇنى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريلليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى.
وتكەنگە ۇڭىلسە بۇراتانا ەلدەردى وتارلاۋ ساياساتى تەك كۇشپەن باسىپ الۋمەن شەكتەلمەگەن. ءوز دەگەنىنە كوندىرۋ ساياساتى الدە-قايدا قيتۇرقى امالدارعا جۇگىندى. سونىڭ ىشىندە حالىقتاردى جاۋلاپ الىپ قويماي، ولاردىڭ اقىل-ەسىن ازدىرىپ وزىنە قاراتۋ ارەكەتتەرىنە باسىمدىق بەرىلدى. ناتيجەسىندە وتارلانعان ەلگە ءوزىنىڭ ءتول بولمىسىنان كەلىمسەكتىڭ ءتىلىن، ءدىلىن، مادەنيەتىن جوعارى قويعىزۋ ارقىلى ۇزاق مەرزىمدى بيلەپ-توستەۋگە جول اشىلعان. وسىنداي زالىم ساياساتتىڭ قۇربانىنا قازاق حالقى دا اينالدى. سونىڭ ءبىر كورىنىسى ورىستاندىرۋ ساياساتىنا كەلىپ تىرەلدى.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن الگىندەي رۋحاني كىرىپتارلىقتان قۇتىلۋ زامان تالابىنا اينالدى. ءتيىستى باستامالار اليپبيگە دە قاتىستى ءوربىدى. تاريحقا ءسال شەگىنىس جاسار بولساق، حح عاسىر باسىندا قازاق، وزبەك، ءازىربايجان، باسقا دا تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ زيالىلارى وسىنداي الماعايىپ زاماندا تىزە قوسۋ ماقساتىندا ورتاق ءالىپبيدى قابىلداۋ قاجەتتىگىن العا تارتتى. بۇل تاقىرىپتا ارنايى عىلىمي كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرىلدى. اتالعان سارىنمەن 1929 جىلى قازاقستاندا «بىرىڭعاي تۇركى ارپىنە كوشۋ تۋرالى» قاۋلى شىقتى. بىراق ەر تۇرىك بالاسىنىڭ بىرلىگىن كوزدەگەن بۇل شەشىم ماسكەۋگە قاتتى ۇنامادى. سوندىقتان 1940 جىلى جەرگىلىكتى ورتالارمەن ەش كەلىسپەي رەسەي ورتالىق ازيانى، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندى كيريلل قارپىنە كۇشتەپ كوشىردى. وسىلايشا قازاقتى ماڭگۇرتتەندىرۋ، تۇركى رۋحانياتىنان ايىرۋ ساياساتى كەڭەس وداعى ىدىرىعانشا ءجۇردى.
1990-شى جىلداردىڭ باسىنان جازۋ رەفورماسىنىڭ بىرنەشە تۇرلەرى ۇسىنىلدى. بۇندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتە جازۋىنا ورالۋ، ورحون-ەنەساي جازباسىن قايتا جاڭعىرتۋ سىندى ويلار بولدى. الايدا ءتيىستى پىكىرتالاستار تۇپتەپ كەلگەندە ەكى تاڭداۋعا كەلىپ تىرەلدى: نە كيريل ءالىپبيىن قالدىرۋ، نە لاتىن ءالىپبيىن، اتاپ ايتقاندا اكادەميك ءابدۋالي قايداردىڭ نۇسقاسىن نەگىزگە الۋ. سول جىلدارى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ تيىمدىلىگى تۋرالى جاساعان مالىمدەمەسىنەن كەيىن دە پىكىرتالاستار تولاستاعان جوق. سونىڭ ىشىندە لاتىن الىپبينە وتۋگە قارسى پىكىر بىلدىرەتىندەردىڭ اراسىندا بىرقاتار ادەبيەتشىلەر تابىلدى. بولاشاقتا ادەبي شىعارمالاردى جاڭا الىپبيدە قايتا باسىپ شىعارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعاندا كەيبىر شىعارمالار تىزىمگە ەنبەي قالا ما، جاڭا بۋىنعا كەرەگى بولماي قالا ما دەپ قاۋىپتەندى.
ونىڭ ۇستىنە سول 1990 جىلداردىڭ اياعىندا لاتىن الىپبيىنە زاڭدىق تۇرعىدا وتسە دە وزبەك، تۇرىكمەن، ءازىربايجان باۋىرلاردا ورىن العان تىلدىك رەفورمانىڭ كەمشىن تۇستارى دا مۇقيات زەردەلەندى. ەلباسىنىڭ ءوزى 2006 جىلى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىندا بىلاي دەدى: «قازاق ءالىپبيىن لاتىنعا كوشىرۋ جونىندەگى ماسەلەگە قايتا ورالۋ كەرەك. ءبىر كەزدەرى ءبىز ونى كەيىنگە قالدىرعان ەدىك. ايتسە دە، لاتىن قارپى كوممۋنيكاتسيالىق كەڭىستىكتە باسىمدىققا يە جانە كوپتەگەن ەل سونىڭ ىشىندە پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ لاتىن قارپىنە كوشۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس». بەرتىن كەلە 2012 جىلى جاريالانعان «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىندا: «2025 جىلدان باستاپ لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە كىرىسۋىمىز كەرەك» دەگەن مىندەت قويىلىپ ونىسى قوعامدا قىزۋ تالقىعا ءتۇستى.
اتالعان ماسەلەگە تۇپكىلىكتى نۇكتە جوعارىدا اتالعان 2017 جىلعى 26 قازاندا قويىلدى. وعان سايكەس قازاق ءتىلىنىڭ ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا اۋدارۋ بويىنشا ارنايى ۇلتتىق كوميسسيا قۇرىلدى. 2025 جىلعا دەيىنگى ورفوگرافيالىق، ادىستەمەلىك، تەرمينولوگيالىق، اقپاراتتىق باعىتتار بويىنشا جۇمىس كەستەسى بەكىتىلدى. اتالعان شارالار ەكىنشى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تاراپىنان دا قولداۋ تاپتى. ونىڭ 2019 جىلعى 21 قازانداعى تاپسىرماسى اياسىندا ءالىپبيدىڭ 40-تان استام نۇسقاسى، سونداي-اق قازاق ءتىلىنىڭ ەملە ەرەجەلەرىنىڭ جوبالارى مەن پەرنەتاقتاداعى ارىپتەردىڭ ورنالاسۋ ءتارتىبى قارالدى. نازار اۋدارارلىعى - ۇلت تاعدىرى ءۇشىن ماڭىزدى رەفورما قوعامدىق پىكىردى ەسكەرىپ ىسكە اسىرىلدى. بۇل تۇرعىدا كوپتەگەن اشىق تالقىلاۋلار مەن عىلىمي-پراكتيكالىق جيىندار ۇيىمداستىرىلدى. ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە جاڭارتىلعان ءالىپبي بەلگىلەرىن جازۋ جانە وقۋ بويىنشا ساۋالنامالار، ءتۇرلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى.
ناتيجەسىندە قازاق ءتىلىنىڭ جەتىلدىرىلگەن لاتىنشا الىپبيىندە ءارىپ سانى 31 بولدى. سونداعىسى ءتىزىم تەك لاتىن ءالىپبيىنىڭ بازالىق جۇيەسى تاڭبالارىنان قۇرالعان. سونداي-اق ءالىپبي قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ داستۇرىندە ورنىققان «ءبىر دىبىس – ءبىر ءارىپ» پرينتسيپىنە تولىق سايكەس كەلەدى. جاڭا الىپبيگە كەزەڭ-كەزەڭىمەن كوشۋ 2023 جىلدان باستاپ 2031 جىل ارالىعىندا جوسپارلانىپ وتىر.
بۇعان دەيىن لاتىن گرافيكاسىنىڭ قاجەتتىلىگى، ءتىپتى بالاماسىزدىعى جايلى تالاي دەيەكتەر مەن تۇششىمدى پىكىرلەر ايتىلعان ەدى. دەسە دە بۇل رەفورمانىڭ ماڭىزىن ەسكەرە وتىرىپ ونىڭ العىشاتتارى مەن جاي-جاپسارىنا تاعى ءبىر مارتە ۇڭىلسە ارتىقشىلىق ەتپەيدى.
بىرىنشىدەن، تىلدىك تۇرعىدان قاراستىرار بولساق. راسىندا وسىدان 80 جىل بۇرىن قازاققا كۇشتەپ ەنگىزىلگەن كيريلليتسا تولىققاندى قازاقي ءالىپبي بولعان جوق. انىعىندا 42 ارىپتەن تۇرىپ ونىڭ 13-ءى ءتىلدىڭ دىبىستالۋى مەن زاڭدىلىعىنا ەش باعىنبايتىن كيريلليتسا قازاقتان گورى ارالاس ورىس-قازاق ءالىپبيى بولىپ تابىلدى. ەندەشەشە ءتىل تازالىعىن ساقتاپ قالۋ تۇرعىسىنان تىلىمىزدەگى قازىرگى جات دىبىستاردى تاڭبالايتىن ارىپتەردى قىسقارتىپ، سول ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي تازا قالپىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك الامىز. تيىسىنشە قازاق ءتىلىن وقىتۋدا باسى ارتىق تاڭبالارعا قاتىستى ەملە، ەرەجەلەر قىسقارىپ، مەكتەپتەن باستاپ بارلىق وقۋ ورنىندا وقىتۋ ۇدەرىسى جەڭىلدەمەك.
ەكىنشىدەن، قازاقتىڭ بىرلىگىن ءسوز ەتسەك. وتكەن عاسىرلاردا ءتۇرلى قاسىرەتتى جاعدايلارعا بايلانىستى قازاق بالاسى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تارىداي شاشىلىپ كەتكەن ەدى. بۇگىندە ءتىلىمىز ءبىر بولسا دا، جازۋىمىز ءارتۇرلى. ايتالىق، رەسەي مەن موڭعولياداعى قانداستار – كيريلليتسانى، قىتاي مەن پاكىستانداعىلار – توتە جازۋدى، تۇركيا مەن ەۋروپاداعى باۋىرلار لاتىن ارىپتەرىن قولدانادى. بۇل ونسىز دا از حالقىمىزدىڭ ءوزارا ارالاسىپ اقپارات الماسۋعا ۇلكەن كەدەرگى كەلتىرۋدە. ال ەندى لاتىن ءالىپبيى اياسىندا باسىمىز قوسىلسا – ول الەم قازاقتارىنىڭ رۋحاني بىرلىگىنىڭ نەگىزى.
ۇشىنشىدەن، تاريحىمىزدى تۇگەندەۋ. وتانىمىزداعى جانە ودان تىسقارىداعى مۇراعاتتاردا شاڭ باسىپ جاتقان كوپتەگەن ەڭبەكتەر مەن قۇجاتتاردىڭ دەنى لاتىن الىپبيىندە جازىلعان. ولاي بولسا لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ ارقىلى باعا جەتپەس ءىنجۋ-مارجان، باي مۇرالارىمىزدى كەڭىنەن زەرتتەۋگە مۇمكىندىك اشىلماق. ونىڭ ىشىندە الاش ارىستارىنىڭ لاتىن الىپبيىمەن جازىلىپ، جاريالانعان قانشاما ەڭبەگى كوپشىلىكتىڭ كادەسىنە اسىرىلماي، ىزدەۋشىسىن كۇتىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس.
تورتىنشىدەن، گەوساياسي كوزقاراستى الار بولساق. شىعىستا التاي تاۋلارىنان باستاپ باتىستا جەرورتا تەڭىزى مەن ەۋروپاعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان تۇركى الەمى بۇگىندە 200 ميلليوننان اسقان الەۋتى زور وركەنيەت بولىپ تابىلادى. تىلدەرى ۇقساس، ءدىنى ءبىر، ءتۇپ نەگىزى ورتاق وسى باۋىرلاس ەلدەردى جازۋىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ ارقىلى جاقىنداستىرۋ تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ قايتا قاۋىشۋىنا مىقتى سەرپىن بەرمەك. بۇل ءۇردىس ويداعىداي دامىپ جاتسا قازىرگى بىلەكتى مەن ازۋلىنىڭ سەسى ءجۇرىپ تۇرعان الماعايىپ زاماندا تاۋەكەلدەردىڭ الدىن الۋدىڭ مىقتى قۇرالىنا پايدا بولماق.
بەسىنشىدەن، زامان اعىمىنا ىلەسۋ قاجەتتىگىن نازارعا السا دا بۇگىنگى الەمدەگى اقپارات پەن وزىق تەحنولوگيالاردا ۇستەمدىككە يە لاتىن گرافيكاسى ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا الماس.
التىنشىدان، وركەنيەتتىك تاڭداۋ ماسەلەسى. قالاي دەگەنمەن، كيريلليتسا قازاقستاندى «ورىس الەمىنە» بايلاپ قويعان بىردەن-ءبىر فاكتور بولىپ تابىلادى. تيىسىنشە، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – رۋحاني ءھام دىلدىك تۇرعىدان وتارسىزدانۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتى. ءوز كەزەگىندە داعدارىستان كوز اشپاي، قورشاعان الەممەن ارازداسقان بۇگىنگى رەسەيگە دەگەن كىرىپتارلىق پايدادان گورى الدە-قايدا كوپ زيان اكەلەرى تاعى بار. سولتۇستىك كورشىنىڭ قازاقتى ۋىسىنان شىعارماۋ ءۇشىن لاتىن الىپبيىنە قاتىستى شەشىمىنە جانتالاسا قارسىلىق ءبىلدىرۋى اتالعان پىكىردى قاۋاتتاي تۇسەدى.
جانە، جەتىنشىدەن، جىلدان جىلعا ءوربىپ كەلە جاتقان جاھاندانۋ ۇردىسىنەن شەت قالماعان ءجون. ونىڭ ىشىندە قازىرگى تاڭدا الەم حالىقتارىنىڭ 70 پايىزى لاتىن ءالىپبيىن قولدانادى. بۇل ونىڭ انىق ارتىقشىلىعىنىڭ دالەلى. ءتىپتى ءتول جازۋىن ساقتاپ قالعان ەلدەر دە، ماسەلەن، جاپونيا مەن قىتاي لاتىن الىپبەسىنىڭ يكەمدىگىن مويىنداپ ونىڭ ءتيىستى نۇسقالارىن ەنگىزىپ قويعان.
قورىتا كەلگەندە لاتىن الىپبيىنە كوشۋ، دالىرەك ايتسا وعان قايتا ورالۋ قاي جاعىنان دا ويلاستىرىلعان جانە زامان تالابىنا ساي قابىلدانعان تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ءوز تاڭداۋى. ەندەشە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «ءوز تىلىندە سويلەسكەن، ءوز تىلىندە جازعان جۇرتتىڭ ۇلتتىعى ەش ۋاقىتتا ادامى قۇرىماي جوعالمايدى» دەگەن وسيەتىن اركەز جادىدا ۇستاعان ابزال. جانە دە وسى تۇرعىدان العاندا ەل بولىپ ەڭسەمىزدى كوتەرىپ ەركىن رۋحتاعى ءالىپبيىمىزدى اسقاقاتا بەرەيىك.
راسۋل جۇمالى،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
