Bıyl bizdiń halqymyz Táýelsizdiktiń 30-jyldyǵyn atap ótýde. Ras, erkindik, azattyq, derbestik sııaqty asyl uǵymdarmen ushtasyp jatqan osy Táýelsizdikti Qazaqstan 1991 jyldyń 16 jeltoqsanynda jarııalaǵan edi. Alaıda is júzindegi egemendikti saıasatta, ekonomıkada, aqparatta, tolyp jatqan basqa da salalarda baıandy etýge baǵyttalǵan sharýalar áli de jalǵasyn taýyp keledi. Osyndaı keleli isterdiń qatarynda 2017 jylǵy 26 qazan erekshe mánge ıe. Qazaq rýhanııatyn jańǵyrtýda tarıhı mánge ıe osy kúni Prezıdent Nursultan Nazarbaev qazaq tili álipbıin kırıllıadan latyn grafıkasyna kóshirý týraly jarlyqqa qol qoıdy.
Ótkenge úńilse buratana elderdi otarlaý saıasaty tek kúshpen basyp alýmen shektelmegen. Óz degenine kóndirý saıasaty álde-qaıda qıturqy amaldarǵa júgindi. Sonyń ishinde halyqtardy jaýlap alyp qoımaı, olardyń aqyl-esin azdyryp ózine qaratý áreketterine basymdyq berildi. Nátıjesinde otarlanǵan elge óziniń tól bolmysynan kelimsektiń tilin, dilin, mádenıetin joǵary qoıǵyzý arqyly uzaq merzimdi bılep-tósteýge jol ashylǵan. Osyndaı zalym saıasattyń qurbanyna Qazaq halqy da aınaldy. Sonyń bir kórinisi orystandyrý saıasatyna kelip tireldi.
Táýelsizdik alǵannan keıin álgindeı rýhanı kiriptarlyqtan qutylý zaman talabyna aınaldy. Tıisti bastamalar álıpbıge de qatysty órbidi. Tarıhqa sál sheginis jasar bolsaq, HH ǵasyr basynda Qazaq, Ózbek, Ázirbaıjan, basqa da túrkitildes halyqtardyń zııalylary osyndaı almaǵaıyp zamanda tize qosý maqsatynda ortaq álipbıdi qabyldaý qajettigin alǵa tartty. Bul taqyrypta arnaıy ǵylymı konferenııalar uıymdastyryldy. Atalǵan sarynmen 1929 jyly Qazaqstanda «biryńǵaı túrki árpine kóshý týraly» qaýly shyqty. Biraq Er Túrik balasynyń birligin kózdegen bul sheshim Máskeýge qatty unamady. Sondyqtan 1940 jyly jergilikti ortalarmen esh kelispeı Reseı Ortalyq Azııany, onyń ishinde Qazaqstandy kırıll qarpine kúshtep kóshirdi. Osylaısha qazaqty máńgúrttendirý, túrki rýhanııatynan aıyrý saıasaty Keńes odaǵy ydyryǵansha júrdi.
1990-shy jyldardyń basynan jazý reformasynyń birneshe túrleri usynyldy. Bunda Ahmet Baıtursynulynyń tóte jazýyna oralý, Orhon-Enesaı jazbasyn qaıta jańǵyrtý syndy oılar boldy. Alaıda tıisti pikirtalastar túptep kelgende eki tańdaýǵa kelip tireldi: ne kırıl álipbıin qaldyrý, ne latyn álipbıin, atap aıtqanda akademık Ábdýálı Qaıdardyń nusqasyn negizge alý. Sol jyldary prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń latyn álipbıine kóshýdiń tıimdiligi týraly jasaǵan málimdemesinen keıin de pikirtalastar tolastaǵan joq. Sonyń ishinde latyn álipbıne ótýge qarsy pikir bildiretinderdiń arasynda birqatar ádebıetshiler tabyldy. Bolashaqta ádebı shyǵarmalardy jańa álipbıde qaıta basyp shyǵarý týraly sheshim qabyldanǵanda keıbir shyǵarmalar tizimge enbeı qala ma, jańa býynǵa keregi bolmaı qala ma dep qaýiptendi.
Onyń ústine sol 1990 jyldardyń aıaǵynda latyn álipbıine zańdyq turǵyda ótse de Ózbek, Túrikmen, Ázirbaıjan baýyrlarda oryn alǵan tildik reformanyń kemshin tustary da muqııat zerdelendi. Elbasynyń ózi 2006 jyly Qazaqstan halqy Assambleıasynda bylaı dedi: «Qazaq álipbıin latynǵa kóshirý jónindegi máselege qaıta oralý kerek. Bir kezderi biz ony keıinge qaldyrǵan edik. Áıtse de, latyn qarpi kommýnıkaııalyq keńistikte basymdyqqa ıe jáne kóptegen el sonyń ishinde postkeńestik elderdiń latyn qarpine kóshýi kezdeısoqtyq emes». Bertin kele 2012 jyly jarııalanǵan «Qazaqstan – 2050» strategııasynda: «2025 jyldan bastap latyn álipbıine kóshýge kirisýimiz kerek» degen mindet qoıylyp onysy qoǵamda qyzý talqyǵa tústi.
Atalǵan máselege túpkilikti núkte joǵaryda atalǵan 2017 jylǵy 26 qazanda qoıyldy. Oǵan sáıkes qazaq tiliniń álipbıin latyn grafıkasyna aýdarý boıynsha arnaıy Ulttyq komıssııa quryldy. 2025 jylǵa deıingi orfografııalyq, ádistemelik, termınologııalyq, aqparattyq baǵyttar boıynsha jumys kestesi bekitildi. Atalǵan sharalar ekinshi prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń tarapynan da qoldaý tapty. Onyń 2019 jylǵy 21 qazandaǵy tapsyrmasy aıasynda álipbıdiń 40-tan astam nusqasy, sondaı-aq qazaq tiliniń emle erejeleriniń jobalary men pernetaqtadaǵy áripterdiń ornalasý tártibi qaraldy. Nazar aýdararlyǵy - ult taǵdyry úshin mańyzdy reforma qoǵamdyq pikirdi eskerip iske asyryldy. Bul turǵyda kóptegen ashyq talqylaýlar men ǵylymı-praktıkalyq jıyndar uıymdastyryldy. Bilim berý mekemelerinde jańartylǵan álipbı belgilerin jazý jáne oqý boıynsha saýalnamalar, túrli zertteýler júrgizildi.
Nátıjesinde qazaq tiliniń jetildirilgen latynsha álipbıinde árip sany 31 boldy. Sondaǵysy tizim tek latyn álipbıiniń bazalyq júıesi tańbalarynan quralǵan. Sondaı-aq álipbı qazaq tiliniń jazý dástúrinde ornyqqan «bir dybys – bir árip» prınıpine tolyq sáıkes keledi. Jańa álipbıge kezeń-kezeńimen kóshý 2023 jyldan bastap 2031 jyl aralyǵynda josparlanyp otyr.
Buǵan deıin latyn grafıkasynyń qajettiligi, tipti balamasyzdyǵy jaıly talaı deıekter men tuymdy pikirler aıtylǵan edi. Dese de bul reformanyń mańyzyn eskere otyryp onyń alǵyshattary men jaı-japsaryna taǵy bir márte úńilse artyqshylyq etpeıdi.
Birinshiden, tildik turǵydan qarastyrar bolsaq. Rasynda osydan 80 jyl buryn qazaqqa kúshtep engizilgen kırıllıa tolyqqandy qazaqı álipbı bolǵan joq. Anyǵynda 42 áripten turyp onyń 13-i tildiń dybystalýy men zańdylyǵyna esh baǵynbaıtyn kırıllıa qazaqtan góri aralas orys-qazaq álipbıi bolyp tabyldy. Endesheshe til tazalyǵyn saqtap qalý turǵysynan tilimizdegi qazirgi jat dybystardy tańbalaıtyn áripterdi qysqartyp, sol arqyly qazaq tiliniń tabıǵı taza qalpyn saqtaýǵa múmkindik alamyz. Tıisinshe qazaq tilin oqytýda basy artyq tańbalarǵa qatysty emle, erejeler qysqaryp, mektepten bastap barlyq oqý ornynda oqytý úderisi jeńildemek.
Ekinshiden, qazaqtyń birligin sóz etsek. Ótken ǵasyrlarda túrli qasiretti jaǵdaılarǵa baılanysty qazaq balasy dúnıeniń tórt buryshyna tarydaı shashylyp ketken edi. Búginde tilimiz bir bolsa da, jazýymyz ártúrli. Aıtalyq, Reseı men Mońǵolııadaǵy qandastar – kırıllıany, Qytaı men Pákistandaǵylar – tóte jazýdy, Túrkııa men Eýropadaǵy baýyrlar latyn áripterin qoldanady. Bul onsyz da az halqymyzdyń ózara aralasyp aqparat almasýǵa úlken kedergi keltirýde. Al endi latyn álipbıi aıasynda basymyz qosylsa – ol álem qazaqtarynyń rýhanı birliginiń negizi.
Úshinshiden, tarıhymyzdy túgendeý. Otanymyzdaǵy jáne odan tysqarydaǵy muraǵattarda shań basyp jatqan kóptegen eńbekter men qujattardyń deni latyn álipbıinde jazylǵan. Olaı bolsa latyn álipbıine ótý arqyly baǵa jetpes injý-marjan, baı muralarymyzdy keńinen zertteýge múmkindik ashylmaq. Onyń ishinde Alash arystarynyń latyn álipbıimen jazylyp, jarııalanǵan qanshama eńbegi kópshiliktiń kádesine asyrylmaı, izdeýshisin kútip jatqany jasyryn emes.
Tórtinshiden, geosaıası kózqarasty alar bolsaq. Shyǵysta Altaı taýlarynan bastap batysta Jerorta teńizi men Eýropaǵa deıin sozylyp jatqan Túrki álemi búginde 200 mıllıonnan asqan áleýti zor órkenıet bolyp tabylady. Tilderi uqsas, dini bir, túp negizi ortaq osy baýyrlas elderdi jazýyn latyn álipbıine kóshirý arqyly jaqyndastyrý túrki memleketteriniń qaıta qaýyshýyna myqty serpin bermek. Bul úrdis oıdaǵydaı damyp jatsa qazirgi bilekti men azýlynyń sesi júrip turǵan almaǵaıyp zamanda táýekelderdiń aldyn alýdyń myqty quralyna paıda bolmaq.
Besinshiden, zaman aǵymyna ilesý qajettigin nazarǵa alsa da búgingi álemdegi aqparat pen ozyq tehnologııalarda ústemdikke ıe latyn grafıkasy ekenin eshkim joqqa shyǵara almas.
Altynshydan, órkenıettik tańdaý máselesi. Qalaı degenmen, kırıllıa Qazaqstandy «orys álemine» baılap qoıǵan birden-bir faktor bolyp tabylady. Tıisinshe, latyn álipbıine kóshý – rýhanı hám dildik turǵydan otarsyzdanýdyń mańyzdy alǵysharty. Óz kezeginde daǵdarystan kóz ashpaı, qorshaǵan álemmen arazdasqan búgingi Reseıge degen kiriptarlyq paıdadan góri álde-qaıda kóp zııan ákeleri taǵy bar. Soltústik kórshiniń Qazaqty ýysynan shyǵarmaý úshin latyn álipbıine qatysty sheshimine jantalasa qarsylyq bildirýi atalǵan pikirdi qaýattaı túsedi.
Jáne, jetinshiden, jyldan jylǵa órbip kele jatqan jahandaný úrdisinen shet qalmaǵan jón. Onyń ishinde qazirgi tańda álem halyqtarynyń 70 paıyzy latyn álipbıin qoldanady. Bul onyń anyq artyqshylyǵynyń dáleli. Tipti tól jazýyn saqtap qalǵan elder de, máselen, Japonııa men Qytaı latyn álipbesiniń ıkemdigin moıyndap onyń tıisti nusqalaryn engizip qoıǵan.
Qoryta kelgende latyn álipbıine kóshý, dálirek aıtsa oǵan qaıta oralý qaı jaǵynan da oılastyrylǵan jáne zaman talabyna saı qabyldanǵan táýelsiz Qazaq eliniń óz tańdaýy. Endeshe Ahmet Baıtursynovtyń «Óz tilinde sóılesken, óz tilinde jazǵan jurttyń ulttyǵy esh ýaqytta adamy qurymaı joǵalmaıdy» degen ósıetin árkez jadyda ustaǵan abzal. Jáne de osy turǵydan alǵanda el bolyp eńsemizdi kóterip erkin rýhtaǵy álipbıimizdi asqaqata bereıik.
Rasýl JUMALY,
"Adyrna" ulttyq portaly
