Biyl bızdıŋ halqymyz Täuelsızdıktıŋ 30-jyldyǧyn atap ötude. Ras, erkındık, azattyq, derbestık siiaqty asyl ūǧymdarmen ūştasyp jatqan osy Täuelsızdıktı Qazaqstan 1991 jyldyŋ 16 jeltoqsanynda jariialaǧan edı. Alaida ıs jüzındegı egemendıktı saiasatta, ekonomikada, aqparatta, tolyp jatqan basqa da salalarda baiandy etuge baǧyttalǧan şarualar älı de jalǧasyn tauyp keledı. Osyndai kelelı ısterdıŋ qatarynda 2017 jylǧy 26 qazan erekşe mänge ie. Qazaq ruhaniiatyn jaŋǧyrtuda tarihi mänge ie osy künı Prezident Nūrsūltan Nazarbaev qazaq tılı älıpbiın kirillisadan latyn grafikasyna köşıru turaly jarlyqqa qol qoidy.
Ötkenge üŋılse būratana elderdı otarlau saiasaty tek küşpen basyp alumen şektelmegen. Öz degenıne köndıru saiasaty älde-qaida qitūrqy amaldarǧa jügındı. Sonyŋ ışınde halyqtardy jaulap alyp qoimai, olardyŋ aqyl-esın azdyryp özıne qaratu äreketterıne basymdyq berıldı. Nätijesınde otarlanǧan elge özınıŋ töl bolmysynan kelımsektıŋ tılın, dılın, mädenietın joǧary qoiǧyzu arqyly ūzaq merzımdı bilep-tösteuge jol aşylǧan. Osyndai zalym saiasattyŋ qūrbanyna Qazaq halqy da ainaldy. Sonyŋ bır körınısı orystandyru saiasatyna kelıp tıreldı.
Täuelsızdık alǧannan keiın älgındei ruhani kırıptarlyqtan qūtylu zaman talabyna ainaldy. Tiıstı bastamalar älipbige de qatysty örbıdı. Tarihqa säl şegınıs jasar bolsaq, HH ǧasyr basynda Qazaq, Özbek, Äzırbaijan, basqa da türkıtıldes halyqtardyŋ ziialylary osyndai almaǧaiyp zamanda tıze qosu maqsatynda ortaq älıpbidı qabyldau qajettıgın alǧa tartty. Būl taqyrypta arnaiy ǧylymi konferensiialar ūiymdastyryldy. Atalǧan sarynmen 1929 jyly Qazaqstanda «bıryŋǧai türkı ärpıne köşu turaly» qauly şyqty. Bıraq Er Türık balasynyŋ bırlıgın közdegen būl şeşım Mäskeuge qatty ūnamady. Sondyqtan 1940 jyly jergılıktı ortalarmen eş kelıspei Resei Ortalyq Aziiany, onyŋ ışınde Qazaqstandy kirill qarpıne küştep köşırdı. Osylaişa qazaqty mäŋgürttendıru, türkı ruhaniiatynan aiyru saiasaty Keŋes odaǧy ydyryǧanşa jürdı.
1990-şy jyldardyŋ basynan jazu reformasynyŋ bırneşe türlerı ūsynyldy. Būnda Ahmet Baitūrsynūlynyŋ töte jazuyna oralu, Orhon-Enesai jazbasyn qaita jaŋǧyrtu syndy oilar boldy. Alaida tiıstı pıkırtalastar tüptep kelgende ekı taŋdauǧa kelıp tıreldı: ne kiril älıpbiın qaldyru, ne latyn älıpbiın, atap aitqanda akademik Äbduäli Qaidardyŋ nūsqasyn negızge alu. Sol jyldary prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ latyn älıpbiıne köşudıŋ tiımdılıgı turaly jasaǧan mälımdemesınen keiın de pıkırtalastar tolastaǧan joq. Sonyŋ ışınde latyn älıpbine ötuge qarsy pıkır bıldıretınderdıŋ arasynda bırqatar ädebietşıler tabyldy. Bolaşaqta ädebi şyǧarmalardy jaŋa älıpbide qaita basyp şyǧaru turaly şeşım qabyldanǧanda keibır şyǧarmalar tızımge enbei qala ma, jaŋa buynǧa keregı bolmai qala ma dep qauıptendı.
Onyŋ üstıne sol 1990 jyldardyŋ aiaǧynda latyn älıpbiıne zaŋdyq tūrǧyda ötse de Özbek, Türıkmen, Äzırbaijan bauyrlarda oryn alǧan tıldık reformanyŋ kemşın tūstary da mūqiiat zerdelendı. Elbasynyŋ özı 2006 jyly Qazaqstan halqy Assambleiasynda bylai dedı: «Qazaq älıpbiın latynǧa köşıru jönındegı mäselege qaita oralu kerek. Bır kezderı bız ony keiınge qaldyrǧan edık. Äitse de, latyn qarpı kommunikasiialyq keŋıstıkte basymdyqqa ie jäne köptegen el sonyŋ ışınde postkeŋestık elderdıŋ latyn qarpıne köşuı kezdeisoqtyq emes». Bertın kele 2012 jyly jariialanǧan «Qazaqstan – 2050» strategiiasynda: «2025 jyldan bastap latyn älıpbiıne köşuge kırısuımız kerek» degen mındet qoiylyp onysy qoǧamda qyzu talqyǧa tüstı.
Atalǧan mäselege tüpkılıktı nükte joǧaryda atalǧan 2017 jylǧy 26 qazanda qoiyldy. Oǧan säikes qazaq tılınıŋ älıpbiın latyn grafikasyna audaru boiynşa arnaiy Ūlttyq komissiia qūryldy. 2025 jylǧa deiıngı orfografiialyq, ädıstemelık, terminologiialyq, aqparattyq baǧyttar boiynşa jūmys kestesı bekıtıldı. Atalǧan şaralar ekınşı prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ tarapynan da qoldau tapty. Onyŋ 2019 jylǧy 21 qazandaǧy tapsyrmasy aiasynda älıpbidıŋ 40-tan astam nūsqasy, sondai-aq qazaq tılınıŋ emle erejelerınıŋ jobalary men pernetaqtadaǧy ärıpterdıŋ ornalasu tärtıbı qaraldy. Nazar audararlyǧy - ūlt taǧdyry üşın maŋyzdy reforma qoǧamdyq pıkırdı eskerıp ıske asyryldy. Būl tūrǧyda köptegen aşyq talqylaular men ǧylymi-praktikalyq jiyndar ūiymdastyryldy. Bılım beru mekemelerınde jaŋartylǧan älıpbi belgılerın jazu jäne oqu boiynşa saualnamalar, türlı zertteuler jürgızıldı.
Nätijesınde qazaq tılınıŋ jetıldırılgen latynşa älıpbiınde ärıp sany 31 boldy. Sondaǧysy tızım tek latyn älıpbiınıŋ bazalyq jüiesı taŋbalarynan qūralǧan. Sondai-aq älıpbi qazaq tılınıŋ jazu dästürınde ornyqqan «bır dybys – bır ärıp» prinsipıne tolyq säikes keledı. Jaŋa älıpbige kezeŋ-kezeŋımen köşu 2023 jyldan bastap 2031 jyl aralyǧynda josparlanyp otyr.
Būǧan deiın latyn grafikasynyŋ qajettılıgı, tıptı balamasyzdyǧy jaily talai deiekter men tūşymdy pıkırler aitylǧan edı. Dese de būl reformanyŋ maŋyzyn eskere otyryp onyŋ alǧyşattary men jai-japsaryna taǧy bır märte üŋılse artyqşylyq etpeidı.
Bırınşıden, tıldık tūrǧydan qarastyrar bolsaq. Rasynda osydan 80 jyl būryn qazaqqa küştep engızılgen kirillisa tolyqqandy qazaqi älıpbi bolǧan joq. Anyǧynda 42 ärıpten tūryp onyŋ 13-ı tıldıŋ dybystaluy men zaŋdylyǧyna eş baǧynbaityn kirillisa qazaqtan görı aralas orys-qazaq älıpbiı bolyp tabyldy. Endeşeşe tıl tazalyǧyn saqtap qalu tūrǧysynan tılımızdegı qazırgı jat dybystardy taŋbalaityn ärıpterdı qysqartyp, sol arqyly qazaq tılınıŋ tabiǧi taza qalpyn saqtauǧa mümkındık alamyz. Tiısınşe qazaq tılın oqytuda basy artyq taŋbalarǧa qatysty emle, erejeler qysqaryp, mektepten bastap barlyq oqu ornynda oqytu üderısı jeŋıldemek.
Ekınşıden, qazaqtyŋ bırlıgın söz etsek. Ötken ǧasyrlarda türlı qasırettı jaǧdailarǧa bailanysty qazaq balasy dünienıŋ tört būryşyna tarydai şaşylyp ketken edı. Bügınde tılımız bır bolsa da, jazuymyz ärtürlı. Aitalyq, Resei men Moŋǧoliiadaǧy qandastar – kirillisany, Qytai men Päkıstandaǧylar – töte jazudy, Türkiia men Europadaǧy bauyrlar latyn ärıpterın qoldanady. Būl onsyz da az halqymyzdyŋ özara aralasyp aqparat almasuǧa ülken kedergı keltırude. Al endı latyn älıpbiı aiasynda basymyz qosylsa – ol älem qazaqtarynyŋ ruhani bırlıgınıŋ negızı.
Üşınşıden, tarihymyzdy tügendeu. Otanymyzdaǧy jäne odan tysqarydaǧy mūraǧattarda şaŋ basyp jatqan köptegen eŋbekter men qūjattardyŋ denı latyn älıpbiınde jazylǧan. Olai bolsa latyn älıpbiıne ötu arqyly baǧa jetpes ınju-marjan, bai mūralarymyzdy keŋınen zertteuge mümkındık aşylmaq. Onyŋ ışınde Alaş arystarynyŋ latyn älıpbiımen jazylyp, jariialanǧan qanşama eŋbegı köpşılıktıŋ kädesıne asyrylmai, ızdeuşısın kütıp jatqany jasyryn emes.
Törtınşıden, geosaiasi közqarasty alar bolsaq. Şyǧysta Altai taularynan bastap batysta Jerorta teŋızı men Europaǧa deiın sozylyp jatqan Türkı älemı bügınde 200 millionnan asqan äleutı zor örkeniet bolyp tabylady. Tılderı ūqsas, dını bır, tüp negızı ortaq osy bauyrlas elderdı jazuyn latyn älıpbiıne köşıru arqyly jaqyndastyru türkı memleketterınıŋ qaita qauyşuyna myqty serpın bermek. Būl ürdıs oidaǧydai damyp jatsa qazırgı bılektı men azulynyŋ sesı jürıp tūrǧan almaǧaiyp zamanda täuekelderdıŋ aldyn aludyŋ myqty qūralyna paida bolmaq.
Besınşıden, zaman aǧymyna ılesu qajettıgın nazarǧa alsa da bügıngı älemdegı aqparat pen ozyq tehnologiialarda üstemdıkke ie latyn grafikasy ekenın eşkım joqqa şyǧara almas.
Altynşydan, örkeniettık taŋdau mäselesı. Qalai degenmen, kirillisa Qazaqstandy «orys älemıne» bailap qoiǧan bırden-bır faktor bolyp tabylady. Tiısınşe, latyn älıpbiıne köşu – ruhani häm dıldık tūrǧydan otarsyzdanudyŋ maŋyzdy alǧyşarty. Öz kezegınde daǧdarystan köz aşpai, qorşaǧan älemmen arazdasqan bügıngı Reseige degen kırıptarlyq paidadan görı älde-qaida köp ziian äkelerı taǧy bar. Soltüstık körşınıŋ Qazaqty uysynan şyǧarmau üşın latyn älıpbiıne qatysty şeşımıne jantalasa qarsylyq bıldıruı atalǧan pıkırdı qauattai tüsedı.
Jäne, jetınşıden, jyldan jylǧa örbıp kele jatqan jahandanu ürdısınen şet qalmaǧan jön. Onyŋ ışınde qazırgı taŋda älem halyqtarynyŋ 70 paiyzy latyn älıpbiın qoldanady. Būl onyŋ anyq artyqşylyǧynyŋ dälelı. Tıptı töl jazuyn saqtap qalǧan elder de, mäselen, Japoniia men Qytai latyn älıpbesınıŋ ikemdıgın moiyndap onyŋ tiıstı nūsqalaryn engızıp qoiǧan.
Qoryta kelgende latyn älıpbiıne köşu, dälırek aitsa oǧan qaita oralu qai jaǧynan da oilastyrylǧan jäne zaman talabyna sai qabyldanǧan täuelsız Qazaq elınıŋ öz taŋdauy. Endeşe Ahmet Baitūrsynovtyŋ «Öz tılınde söilesken, öz tılınde jazǧan jūrttyŋ ūlttyǧy eş uaqytta adamy qūrymai joǧalmaidy» degen ösietın ärkez jadyda ūstaǧan abzal. Jäne de osy tūrǧydan alǧanda el bolyp eŋsemızdı köterıp erkın ruhtaǧy älıpbiımızdı asqaqata bereiık.
Rasul JŪMALY,
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
