جۇك ءالى ورنىندا تۇر…

2301
Adyrna.kz Telegram

جاقىندا وتاندىق رەجيسسەر ايسۇلتان سەيىتوۆتىڭ العاشقى تولىقمەتراجدى تۋىندىسى «قاش» ءفيلمىنىڭ كورسەتىلىمىندە بولدىم. فيلمگە ارتىلعان سەنىم، كۇتىلگەن ءۇمىت ۇلكەن بولعانىمەن، تۋىندى العاشقى ساتتەن-اق ءبىز كورىپ ۇيرەنگەن فيلمدەردەن باسقاشا رەڭ الا باستادى. زاماناۋي ارت-حاۋس جانرى جانە ونداعى سولعىن بەينەلەر، شۇبالانىڭقى سيۋدجەت، تۇسىنىكسىز وقيعالار كوپ كورەرمەننىڭ كوڭىلىنەن شىقپاعانى بايقالدى. مەنىڭ دە سانامدا فيلم تىم كوپ سۇراۋ قالدىرعان. سولاردىڭ ءبىرى “بۇل فيلم شىنىندا نە تۋرالى؟”-دەگەن سۇراق ەدى. كورەرمەن رەتىندە مەن وقيعانىڭ اشارشىلىق، ۇجىمداستىرۋ كەزەڭدەرىنە سايكەس كەلگەنىمەن، نەگىزگى ويدىڭ باسقا ءبىر تاقىرىپتى مەڭزەپ تۇرعانىن سەزىندىم. قىزىعى، وسى سۇراقتاردىڭ ءبارىنىڭ جاۋابى ءفيلمنىڭ ەڭ سوڭعى ساحناسىندا جاتقان ەدى. سانامدى سارىلتىپ وتىرعان سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تاپقان مەن تاعى دا ءنوپىر ويدى ارقالاپ ۇيگە اياڭدادىم. كوز الدىمدا سول ءبىر شەشۋشى ساحنا قالىپ قويدى. اشارشىلىق ازابىنانان، قۋعىننان، ولىمنەن “قاشىپ” قۇتىلعان باستى كەيىپكەر ءالىم ەسىمدى بالاقاي ينتەرناتتا كيريلليتساداعى “قازاق اكسر-ءنىڭ جاڭا الىپپەسىمەن” ساۋات اشادى. ساحنا كوزىقاراقتى  ادامدى وزگەشە ءبىر ويعا جەتەلەۋى حاق. اۆتور بۇل بەينەمەن بالا كەيپىندەگى قازاق جۇرتىنىڭ تاعدىرىنا وتارلاۋ ساياساتىنىڭ تەرەڭ ەنۋىن كورسەتكىسى كەلگەندەي. 

      ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن-اق كيريلليتسادان باس تارتىپ، ءوز تىلدىك ەرەكشەلىگىنە نەگىزدەلگەن الىپپەسىن قۇرۋدى ارمان ەتىپ، اۋىق-اۋىق اقىلعا سالىپ كەلگەن. 2017 جىلى قر پرەزيدەنتى "قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريلليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى" جارلىققا قول قويعان كەزدە كوپشىلىكتىڭ كوڭىلى تاسىپ، مەرەيى اسىپ، ءبىر مارقايىپ قالعان ەدى. حالىق شەشىمدى تاريحي ءسات دەپ جوعارى باعالاعان سوڭ، ارتىنشا كوپ كىدىرمەي ناقتى قادامدار دا جاسالا باستاعان. ماسەلەن، سول جىلى قازاق ءتىلى ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا قۇرىلىپ، 2025 جىلعا دەيىن قازاق ءتىلى ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كەزەڭ-كەزەڭمەن كوشىرۋ جوسپارلانعان. ول ءۇشىن ادىستەمەلىك، ورفوگرافيالىق، ساراپتامالىق-تەحنيكالىق جانە تەرمينجاسام جونىندە ارنايى 4 جۇمىس توبى جۇمىلدىرىلىپ، قىزۋ ىسكە كىرىسكەن-ءدى. بىراق ەڭ الدىمەن، قازاق تىلىندەگى دىبىستالۋى ەرەكشە ارىپتەردى قامتىعان جاڭا لاتىن ءالىپبيىن جاساپ شىعارۋ كەرەك بولدى. كوميسسيانىڭ مۇنداي ارىپتەردى ديگرافتارمەن، ياعني قوسارلى ارىپتەرمەن تاڭبالاۋ تۋرالى شەشىمىن كوپشىلىك قاتال سىنعا الىپ، ء“بىر دىبىستى ەكى ارىپپەن تاڭبالاۋ ءتىلىمىزدى قيىنداتا تۇسەدى، ءسويتىپ حالىق جاپپاي ساۋاتسىزدىققا ۇشىرايدى”-دەپ دابىل قاقسا،  باق وكىلدەرى دە مۇنداي شەشىم ەكونوميكالىق تۇرعىدا ءتيىمسىز، لاتىنشا وقۋدىڭ، ءتۇسىنۋدىڭ قيىن بولۋىنان اقپاراتتى ەكى ءالىپبي نۇسقاسىندا دا تاراتۋعا ءماجبۇر بولىپ، شىعىندار ەكى ەسە ارتاتىنىن ايتىپ ءۇن قوسقان. كوميسسيا حالىق پىكىرىنە قۇلاق اسىپ، 2017 جىلى قاراشانىڭ 11-ءى قازاق تىلىنە ءتان ارىپتەردى دايەكشە ارقىلى تاڭبالايتىن اپوستروفتى ءالىپبي جوباسىن تانىستارعان. اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيا ءمينيسترى د.اباەۆ بۇل كەزەكتى ءالىپبي نۇسقاسىن تۇپكىلىكتى دەپ جاريالاعان ەدى. دەگەنمەن، مۇنىڭ دا كەمشىل تۇستارى تابىلىپ-اق جاتتى. قوزىقاراقتىلار بۇل نۇسقانى “بالاقتاعى ءۇتىر باسقا شىقتى”-دەپ اششى مىسقىلعا سالىپ، “دايەكشە بىزگە قارىپ ەمەس، بەلگى بولىپ كورىنگەنىمەن، ءبارىبىر دە ديگرافتار سياقتى ءبىر ءارىپتىڭ ورنىن الادى دا، تولىق ماتىنگە كەلگەندە اپوستروفتان كوز ءسۇرىنىپ، ارىپتەر اراسى الشاقتاپ كورىنەدى. سونىمەن قوسا، مۇنىڭ جازۋعا قولايسىزدىعىنان الەۋمەتتىك جەلىدە دايەكشەسىز قولدانىلىپ، سالدارى ءتىلدىڭ بۇزىلۋىنا الىپ كەلەدى”-دەستى. بۇدان كەيىن  قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ 2018 جىلعى 19 اقپانداعى جارلىعىمەن قازاق ءالىپبيىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى جاڭا نۇسقاسى بەكىتىلدى. وندا ءارى دايەكتەمەي، ءارى قوساقتاماي، دياكريتيكالىق تاڭبالار قولدانىلاتىن بولعان. بىراق مۇنداعى ءبىر ەرەكشەلىك “ش”، “چ” ارىپتەرىن تاڭبالاۋدا Sh, Ch ديگرافتارىن قولدانۋى ەدى. ونىڭ قايشىلىقتى تۇستارىن جازۋشى قازىبەك يسا «فەيزبۋك» الەۋمەتتىك جەلىسىندەگى پاراقشاسىندا بىلايشا كورسەتكەن: “...“اسحانا”، “اسحات” سوزدەرى اshana – اشانا، ال Ashat – اشات دەپ وقىلادى عوي… ەسىمى ىسحاق، يسحاق دەگەندەر اتىن ەرتەڭ “Ishaq” دەپ جازسا، ونى ەل قالاي وقىپ، قالاي اتايتىنىنا اۋزىم بارماي وتىر. يسحاقتار جينالىپ، جاڭا الىپپە كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرىن ىزدەپ جۇرمەسىن.” 

      2021 جىلعى 28 قاڭتاردا قازاقستان ۇكىمەتى لاتىن ءالىپبيىنىڭ كەزەكتى نۇسقاسىن ۇسىندى. مۇندا جوعارىداعى كەمشىلىكتەردىڭ دەنى ەسكەرىلگەن. كوپشىلىك تە مۇنى الدىڭعى نۇسقالاردان ەداۋىر جاقسى دەپ باعالاعان. دەي تۇرعانمەن، بۇل الىپپە دە “سوڭعى نۇسقاعا” جارامايتىن كورىنەدى. الىپپەدە قازاق تىلىندەگى ەرەكشە دىبىستارىنىڭ ءبىرى ءى ءارپىن تۇرىكتىڭ ı (ى) ارپىمەن الماستىرۋ ۇسىنىلىپتى. شيكىلىگى سول، ۇلكەن ارىپكە كەلگەندە ء“ى” مەن “ي” تاڭبالارىنىڭ پارقى جوعالىپ، ءبىر كەيىپكە ەنەدى. ونداي ولقىلىق ءتىل تاعدىرىنا نۇقسان كەلتىرىپ، انا ءتىلىمىزدىڭ ايشىعىن تۇگەلدەي ۇلت ساناسىنان ءوشىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن. وسىنداي “امبەباپ ءارىپ” جاسايمىز دەپ “ق”-سىنان ايىرىلعان تۇرىك ەلىنىڭ ورەسكەل قاتەلىگىن دە ءتىلشى عالىمدار ءتامسىل ەتىپ وتىر. بۇل ءوز كەزەگىندە تۇركيانىڭ لاتىن الىپبيىنە اۋىسۋ ۇدەرىسىن تىم اسىعىس، رەۆوليۋتسيالى جولمەن باستان كەشىرگەنىنەن بولعان. لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ كەزەڭى تۇرىك ەلىندە بار-جوعى 1 جىلعا عانا سوزىلعان ەكەن. 1928 جىلدىڭ 1-قاراشاسىندا م.ك.اتاتۇرىك «جاڭا تۇرىك ارىپتەرىنىڭ قابىلدانۋى مەن قولدانۋى تۋرالى» زاڭ شىعارعان بولسا، 1929 جىلدان باستاپ-اق مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ اراب گرافيكاسىن قولدانۋىنا شەكتەۋ قويىلا باستاعان. سونىڭ سالدارىنان تۇرىك ءتىلىنىڭ دىبىستىق قورىنداعى نەگىزگى ارىپتەر الىپبيدەن ءوز ورنىن تاپپادى. وسىعان ۇقساس جاعداي تۇركمەنستاندا دا ورىن العان. سول كەزدە مەملەكەتتى باسقارعان ساپارمۇرات نيازوۆ 1993 جىلى 12 ساۋىردە «جاڭا تۇرىكمەن لاتىن ءالىپبيىن» رەسمي تۇردە بەكىتكەن جارلىعىن جاريالاعانىمەن، 1993 جىلعى 30 ارىپتەن تۇراتىن تۇپنۇسقا الفاۆيتتە تۇرىكمەن ءتىلىنىڭ بىرنەشە دىبىستارى جەتىسپەگەندىكتەن، 1996 جىلى تۇزەتۋلەر ەنگىزۋگە ءماجبۇر بولعان. سول سەبەپتى دە لاتىنعا اۋىسۋ تولىمسىز ءارى باياۋ ىسكە اسقان ەدى. وسى تۇستا بىزگە ەسكەرۋ كەرەك بولعان ماڭىزدى جايت الىپپە نۇسقاسىن تاڭداۋدا بارىنشا قوعامدىق كەلىسىمدى نەگىزگە الۋ. سەبەبى سىڭارجاقتىلىق ەل اراسىنا جىك ءتۇسىرۋى مۇمكىن. 

      “كوپتىڭ اۋزى تەمىر تالقى”-دەمەكشى جاڭا ءالىپبي قۇرۋ ىسىنە عالىمدار، كوميسسيا مۇشەلەرىمەن بىرگە قاراپايىم حالىق تا ءوزىنىڭ سىن-پىكىرىن ءبىلدىرىپ، ۇسىنىسىن ايتىپ وتىرعانى ورىندى. ويتكەنى ءتىل كۇللى حالىقتىڭ مۇلكى دە، ونىڭ يگىلىگى جالپىعا ورتاق. قازىرگە دەيىن لاتىن گرافيكاسىنىڭ حالىق اراسىنان ەرىكتى تۇردە ۇسىنىلعان بىرنەشە نۇسقاسى بار. ولار ستاندارتتى لاتىننىڭ 26 ارپىمەن بەرىلگەن BaiLatyn نۇسقاسى، Qazaqparat ۇسىنعان 36 ءارىپتى دياكريتيكالىق نۇسقا جانە Kazak Grammar-دىڭ 26 ارىپتەن تۇراتىن ۋنيۆەرسالدى الىپپەسى. الايدا ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ 2021 جىلى ساۋىردە جاريالاعان «ءبىر دىبىس – ءبىر ءارىپ» ۇستانىمىنا نەگىزدەلگەن “سوڭعى نۇسقاسى” بۇلاردىڭ ەشقايسىسىمەن قابىسپايدى. سويتە تۇرا، لاتىن قارپىمەن شىعاتىن العاشقى گازەت Til-Qazyna مەن «Qazlatyn.kz» ۇلتتىق پورتالىنداعى كونۆەرتورلار ءالى دە 2018 جىلعى نۇسقا بويىنشا جۇمىس جاسايدى. وسى سەبەپتى العاشىندا لاتىنعا كوشۋ باستاماسىن قوس قولداپ تۇرىپ جاقتاعان حالىق قازىر قالاي جازارىن، كىمگە سەنەرىن بىلمەي دال بولىپ ءجۇر. قوعامدىق قىزمەتتەردىڭ (polisia, onay), قالا، وبلىس اتاۋلارىنىڭ (Atyraý، Kókshetaý، Shymkent), ءتىپتى حالىقارالىق قۇجاتتاردىڭ ءوزىن (ەگەر ق-Q بولسا، KZ ISO كودى QZ بولىپ وزگەرۋى قاجەت بولادى) نە دۇرىس دەپ اقتاپ الا الماي، نە بۇرىس قىلىپ جوققا شىعارا الماي ءدۇدامال كۇيدە قالدىق. پىكىر الۋاندىعى شەشىمدى تۇرلەندىرە تۇسەرى انىق، بىراق ناقتى توقتامعا كەلمەي، ماڭىزدى ءىستى “سيىرقۇيمۇشاقتاتا” بەرۋ جاعدايدى ءتىپتى كۇردەلەندىرەتىن سياقتى. ءتۇبى  جاسار قولدان ايتار اۋىز كوپ بولىپ جۇرگەندە ءحالىمىز “اققۋ، شورتان ءھام شاياننىڭ” قيسساسىنا ۇقساپ كەتپەسىن.      

       جارايدى، الىپپە جاساۋىن جاسايمىز-اۋ، بىراق شارۋا مۇنىمەن اياقتالا ما؟ ونىڭ ارتىندا دا تىلىمىزدە بۇرىننان داۋلى بولىپ كەلگەن ورفوگرافيا، تەرمينولوگيا سياقتى ماسەلەلەر جاتىر ەمەس پە؟ جاڭا الىپپە قۇرامىز دەگەننەن-اق ءتىلشى عالىمدار تىلىمىزگە ەنگەن ءبىرشاما ولقىلىقتاردى ورنىنا كەلتىرۋدىڭ لايىقتى ءساتى وسى دەسكەن ەدى. بىراق سول ۇلى ءىستىڭ دە كىرىسپەسى ء“الاۋلايىم تاۋسىلسا، ءحالاۋلايىم تاعى بارعا” باسىپ وتىرعان جايى بار. ەڭ باستىسى وسىناۋ تاريحىمىز تاڭبالانار ماڭىزدى ىسكە كەلگەندە ەنجارلىق تانىتپاساق ەكەن دەيمىن. سەبەبى ءالىپبي تەك ءتىل تاعدىرىنا عانا ەمەس، تۇگەل ءبىر ۇلتتىڭ ءدىن-تامىرىنا، ءتىن-ساۋىرىنا اسەر ەتەتىنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون.

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 2-كۋرس ستۋدەنتى قوسقانات باۋىرجان

پىكىرلەر