وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلاما ىسپەتتەس ماقالاسىندا كوتەرىلگەن بىرنەشە مىندەتتەردىڭ ىشىندە قازاق جازۋىن بىرتىندەپ لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ جۇمىستارىن باستاپ ەدى. نەگىزىندە لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى 2007 جىلدىڭ 27 اقپانىنداعى «جاڭا الەمگە جاڭا قازاقستان» اتتى جولداۋىندا كوتەرىلىپ، قازاق جازۋىن لاتىن ارپىنە كوشىرۋدىڭ كونتسەپتسياسى قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ ءحىى سەسسياسىندا دا ايقىندالعان بولاتىن.
لاتىن الىپبيىنە قاتىستى ماسەلەلەر حالىق اراسىندا قىزۋ تالقىلاۋعا الىنىپ، ءتۇرلى وي-پىكىرلەر، ۇسىنىستار ايتىلدى. حالىق اراسىندا جۇرگىزىلگەن ساۋالنامالاردان دا ولاردىڭ باسىمى لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى قۋاتتاپ وتىرعانى اڭعارىلدى. ەلباسى كورسەتكەندەي، قازاق دالاسىنداعى جازۋدىڭ تامىرى ەرتە ورتا عاسىردا جاتىر. كونە تۇركىلەردىڭ رۋنيكالىق جازۋى، ودان كەيىنگى اراب ارىبىندەگى جازۋدىڭ عاسىرلار بويى قولدانىلىپ، قانشاما ەڭبەكتەردىڭ وسى ءالىپبي نەگىزىندە جازىلۋى، مىنە، وسىنىڭ ايعاعى.
حح عاسىردىڭ باسىنان 40-جىلعا دەيىنگى ارالىقتا قازاقستاندا جازۋ ماسەلەسى ءۇش رەت وزگەرىسكە ۇشىرادى. عاسىر باسىنان قازاق جۇرتى اراسىندا، مەرزىمدى باسىلىمدا، مەكتەپ-مەدرەسەلەردە كەڭ تۇردە قولدانىلىپ كەلگەن اراب جازۋىنداعى ءالىپبي بولسا، كەڭەستىك جۇيە ورنىققاننان كەيىن حح عاسىردىڭ 20-40 جج. قازاقستاندا جازۋدى وزگەرتۋگە بايلانىستى ەكى بىردەي رەفورما ىسكە اسىرىلدى. ونىڭ ءبىرى – 30 ج. باسىندا اراب جازۋىنان لاتىن الىپبيىنە، ەكىنشىسى – 1940 جىلى لاتىنداندىرىلعان قازاق جازۋىن ورىس گرافيكاسى نەگىزىندەگى جاڭا الىپبيگە كوشىرۋ بولدى.
تۇركى حالىقتارىندا اراب الىپپەسىنىڭ ورنىنا لاتىن الىپپەسىن ەنگىزۋ ماسەلەسى ءحىح عاسىردىڭ 60-جىلدارى كوتەرىلگەن. ازىربايجاندىق عالىم، دراماتۋرگ مىرزا-فاتالي احۋنوۆ لاتىن جازۋىنا كوشۋ ماسەلەسىن پاتشا ۇكىمەتىنە دە، تۇركيا جانە يران باسشىلارىنا دا ۇسىنىپ كورگەن. دەگەنمەن ونىڭ بۇل ارەكەتى سول كەزدەردە جاۋاپسىز قالىپ قويدى.
1905 جىلعى ورىس رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن ءازىربايجان مەن تاتارستان وقىتۋشىلارى، ءباسپاسوز قىزمەتكەرلەرى اراسىندا تۇركى حالىقتارىن لاتىن ارىبىنە كوشىرۋ ماسەلەسى قايتادان كوتەرىلىپ، ونى جاقتاۋشىلاردىڭ قاتارى كوبەيە ءتۇستى. الايدا پاتشا ۇكىمەتى بۇل ماسەلەنىڭ قالىڭ بۇقارا اراسىنا كەڭ تۇردە تارالۋىنا جول بەرمەۋگە تىرىسىپ، ونى ناسيحاتتاۋشىلاردى قىسىمعا العان.
لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى «جاديتشىلدىك»، «مۇسىلمانشىلدىق» قوزعالىس ورلەگەن جىلدارى قايتادان كوتەرىلىپ، 1908 جىلى تۇرىك پارلامەنتىندە جاڭا ءالىپبي بايلانىستى كوميسسيا قۇرىلىپ ىسكە كىرىسكەن. بۇل ماسەلە 1914-1918 جىلدارى يمپەرياليستىك سوعىس تۇسىندا ۋاقىتشا توقتاپ، تەك پاتشا وكىمەتى قۇلاتىلعاننان كەيىن قايتادان قولعا الىندى.
1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن ءازىربايجانىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن وقىتۋشىلارىنىڭ، عالىمدارىنىڭ ءالىپبيدى وزگەرتۋ قاجەتتىگىن كوتەرۋدەگى وزىندىك سەبەبى بار. سول كەزدە ورىس ۇكىمەتى تۇركى جازۋىن ورىس الىپبيىنە، ياعني كيريلليتساعا كوشىرۋگە ارەكەتتەنىپ جانتالاسا ىسكە كىرىسكەن بولاتىن. كەڭەستىك بيلىك تۇركى حالىقتارىنا ورىستاندىرۋدىڭ جالعاسى ەكەندىگىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن، ولاردىڭ قولدانىپ جۇرگەن اراب جازۋىنىڭ قيىنشىلىعىن العا تارتىپ، كيريلليتساعا كوشىرۋدى ىسكە اسىرۋدىڭ بىرنەشە جولدارىن ۇسىندى. كەڭەستىك بيلىكتىڭ بۇل ارەكەتى تۇركى جۇرتىنىڭ وقىمىستىلارىنا ۇلكەن وي سالىپ، وسى تۇستا ولار لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋدىڭ ءساتى تۇستكەندىگىن ءتۇسىندى. ءسويتىپ 20-جىلدىڭ باسىندا ءازىربايجان باسپاسوزدەرىندە ءتىل، ەملە، جازۋ ماسەلەلەرىمەن قاتار جاڭا الىپپە ماسەلەسى قوزعالىپ، كوميسسيا قۇرىلىپ، جاڭا ءالىپبيدىڭ جوباسى جاسالدى.
ۇلت زيالىلارىنىڭ حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارداعى لاتىن الىپبيىنە كوزقاراسى. ەڭ العاشقى ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن قازاق تىلىنە يكەمدەلگەن اراب جازۋىنداعى ءالىپبي 1913 جىلداردان باستاپ قازاقستاننىڭ مەكتەپ-مەدرەسەلەرىندە قولدانىلا باستادى. ونىڭ بۇل ءالىپبيىن قازاق جۇرتشىلىعى، اسىرەسە مۇعالىمدەر قاۋىمى ەشبىر تالاسسىز قابىلدادى. مۇنىڭ سەبەبىن قر ۇعا كوررەسپوندەنت مۇشەسى، ف.ع.د. ر.سىزدىقوۆا قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا، ياعني سينگارمونيزم زاڭدىلىعىنا سۇيەنىپ، عىلىمي نەگىزدە جاسالعان ءالىپبي رەتىندە باعالادى.
اراب تاڭبالارىن قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق تابيعاتىنا لايىقتاپ جاسالعان «جاڭا ەملەمەن» بىرنەشە جاڭا وقۋلىقتار جارىق كوردى. 20-جىلداردىڭ باسىندا ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ «توتە جازۋ الىپپەسى» حالىق اراسىندا كەڭ قولداۋ تاۋىپ، 1924 جىلى ماۋسىم ايىندا ورىنبوردا وتكەن قازاق-قىرعىز ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزىندە اراب ارىپىنە لايىقتانعان قازاق گرافيكاسى قابىلداندى. ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ «توتە جازۋ الىپپەسى» زيالىلار تاراپىنان قولداۋ تاپقانىمەن، لاتىن جازۋىنا كوشۋ ماسەلەسى كەڭ ەتەك العاندىقتان، اراب جازۋىنا قارسى شىعۋشىلاردىڭ قاتارى كۇننەن-كۇنگە كوبەيە ءتۇستى.
كەڭەس ۇكىمەت لاتىن جازۋىنا كوشۋ ماسەلەسىن جوعارعى جاقتان جۇرگىزۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىندى. سوندىقتان 20-جىلدارى ءالىپبيدى ء(الفاۆيتتى) الماستىرۋ ماسەلەسىن قولعا الا باستادى. ونىڭ سەبەبىن حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە تۇركيا، يران، ازەربايجان جانە ورتا ازيانىڭ الدىڭعى قاتارلى زيالىلارى تاريحي-لينگۆيستيكالىق ساراپتاۋ نەگىزىندە اراب جازۋىنىڭ ولاردىڭ ەلدەرىندەگى حالىقتار ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا سايكەس كەلمەيدى دەگەن تۇجىرىم جاساۋىنان دەپ ءتۇسىندىردى.
اراب ارىپىنەن لاتىن ارىپىنە كوشۋ شاراسىن ىسكە اسىرۋدا ۇكىمەت تاراپىنان ارنايى دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلگەنى بەلگىلى. لاتىن الىپبيىنە كوشپەس بۇرىن وسى ماسەلە توڭىرەگىندە مەرزىمدى باسىلىمداردا ارنايى ايدارمەن پىكىر-تالاستار وتكىزىلىپ، ءتۇرلى ويلار ورتاعا سالىندى. كوميسسيانىڭ ۇيعارىمى بويىنشا جاڭا ءالىپبيدىڭ جوباسى جاسالىپ، ونى تالقىعا سالۋ ءۇشىن ۇكىمەت ورىندارىنا تاپسىرىلدى. 1921 جىلدىڭ قازانىنان ازەربايجان باسپاسوزدەرىندە ءتىل، جازۋ، ەملە ماسەلەلەرى جازىلا باستادى. تەز ارادا ءىستى جۇزەگە اسىراتىن كوميسسيا قۇرۋ ماسەلەسى دە كوتەرىلدى. ازەربايجاننىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن وقىتۋشىلارى ۇكىمەت الدىنا ءالىپبيدى وزگەرتىپ، لاتىن جازۋىنا كوشۋ ماسەلەسىن قويا ءبىلدى. وسىلايشا 1922 جىلى تۇركى حالىقتارى جازۋىن رەفورمالاۋدىڭ باستاماشىلارى ازەربايجان عالىمدارى بولدى.
1922 جىلى ازەربايجان زيالىلارى «جاڭا الىپپە كوميتەتىن» قۇرىپ، جاڭا ءارىپ نەگىزىندە وسى جىلدان باستاپ لاتىن ارىبىندە بىرنەشە ادەبيەتتەر شىعارىپ، حالىقتىڭ تالقىسىنا سالىندى. مەكتەپتەر ءۇشىن لاتىن ارىبىندە ءى جانە ءىى ساتىلى وقۋلىقتار، قۇرالدار جانە ادەبيەتتەر دايارلاندى. مەرزىمدى باسىلىمداردا كوتەرىلگەن بۇل ماسەلە توڭىرەگىندەگى ايتىستاردان كەيىن 1924 جىلى ازەربايجان ۇكىمەتى لاتىن الىپپەسىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان جاڭا الىپپە شىعارۋ تۋراسىندا دەكرەت قابىلدادى.
تۇركىمەنستاندا جاڭا ءالىپبي كوميتەتى 1926 جىلى اشىلىپ، وقىتۋشى دايارلاۋعا جانە لاتىنشىلار ۇيىمىن اشۋعا كىرىسسە، ال وزبەكستاندا لاتىنشىلار قوزعالىسى قىزۋ جۇمىس جۇرگىزىپ، 1926 جىلى جاڭا الىپپەشىلەر سيەزى مەن بىرنەشە كونفەرەنتسيالار وتكىزدى. 1925 جىلدىڭ مامىرىندا پىشپەك قالاسىندا قىرعىز وقىتۋشىلارى سەزد اشىپ، وندا جاڭا لاتىن جازۋىنا كوشۋ ماسەلەسىن كوتەردى. بۇل سەزگە قازاق زيالىلارىنان ا. بايتۇرسىنوۆ قاتىسادى.
1923 جىلدان باستاپ قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرى، وقۋشى جاستار، وقىتۋشىلار لاتىن ارپىنە نەگىزدەلگەن جاڭا الىپبيگە كوشۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن بولاتىن. 1923-27 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا جاڭا ءالىپبي توڭىرەگىندە جاڭا ءالىپبيدى قولداۋشىلار مەن بۇرىنعى ءالىپبيدى جاقتاۋشىلار اراسىندا كۇرەس ءجۇردى. الىپپە ماسەلەسىنە بايلانىستى ۇلت زيالىلارى ەكى قاناتقا ءبولىندى. ونىڭ ءبىرى – ا.بايتۇرسىنوۆ باستاعان زيالىلار بولسا، ەكىنشىسى لاتىن ارىبىنە كوشۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن ن. تورەقۇلوۆ، م. مۇرزين توبىنداعى ۇلت وكىلدەرى ەدى.
لاتىنشىلاردىڭ باستامالارى 1924 جىلى بولعان ءبىلىمپازدار جينالىسىندا ۇلكەن ايتىس-تارتىسقا ءتۇستى. اسىرەسە جاڭا الىپبيگە كوشۋ ماسەلەسى اراب الىپپەسىن جاقتاۋشىلار اراسىندا تارتىس تۋعىزدى. ماسەلەن، عالىم، گ.ي. برويدو رەسەيدىڭ شىعىس حالىقتارى ءۇشىن الدىمەن ءتىل بىرىڭعايلانباعان جاعدايدا لاتىن ءالفاۆيتىن كىرگىزۋ دۇرىس بولمايدى، سوندىقتان جاڭا گرافيكانى ەڭگىزۋدىڭ عىلىمي جاعىنان دا، پراكتيكالىق جاعىنان دا ماڭىزى جوق دەپ كورسەتتى. ءوزىنىڭ ويىن ول بىلاي دەپ جازدى: «مۇسىلمان بالالارىن لاتىن شريفتىنە قانشا وقىتساڭ دا، ولاردىڭ ەشقايسىسى دا لاتىن شريفىمەن بەينەلەنگەن ەۆروپالىق مادەنيەتكە جانە ونىڭ كىتابي قۇندىلىقتارىنا ەشبىر بوي ۇرمايدى. ال اراب ءالفاۆيتىن ەكى كۇننىڭ ىشىندە جاتتاپ الادى». بۇل سەزدە ا. بايتۇرسىنوۆ «ءالىپبي تاقىرىپتى» دەگەن بايانداما جاساپ، وندا «اراب ءارىپىنىڭ قاي جاعىنان بولسا دا، قالاي جۇمسايمىن دەسە دە كەلە بەرەتىن، كونە بەرەتىن ىڭعايلى، قولايلى ءارىپ ەكەنىن كورسەتەدى» دەگەن ويىن بىولىرگەن ەدى. بۇدان ءارى ا. بايتۇرسىنوۆ بايانداماسىندا لاتىن ءارىبىن الۋ ءۇشىن كوپ قاراجات پەن قايرات قاجەتتىگىن، مۇنداي قارجىنىڭ تابىلۋى دا قيىن ەكەندىگىن، قىسقا مەرزىم ىشىندە مۇعالىمدەردى بىردەن لاتىنعا ۇيرەتىپ، بىردەن باسپاحانالاردى لاتىن ارىبىنە اينالدىرۋ، وقۋ كىتاپتارىن لاتىنشا باستىرۋ مۇمكىن ەمەستىگىن دە ەسكەرتكەن. ول تۇركى حالىقتارىنىڭ بۇرىننان قولدانىپ كەلە جاتقان جازۋ ۇلگىسىن لاتىن جازۋىنا كوشىرۋدىڭ وڭاي ەمەستىگىن اشىق ايتتى. ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ «توتە جازۋ الىپپەسى» زيالىلار تاراپىنان كەڭ قولداۋ تاۋىپ، اتالمىش سەزدە قابىلدانعان بولاتىن.
وسى سەزىندە حالەل دوسمۇحامەدۇلى لاتىن ءارىبىن الۋعا قارسى بولعاندىعىن دا، الايدا سوعان قاراماستان لاتىن ارىپتەرىنىڭ جوباسىن جاساۋدى تاپسىرعان سوڭ جاساعانىن دا جاسىرماعان. بۇل تۋرادا «اق جول» گازەتىنە جاريالاعان «قازاق تىلىنە لاتىن ءارىبىن الۋ ماسەلەسى» دەگەن ماقالاسىندا حالەل دوسمۇحامەدوۆ: «ءوزىمىزدىڭ وسى كۇنگى ءارىبىمىزدى بىردەن تاستاي سالىپ، لاتىن ءارىبىن الۋعا قارسى پىكىردە بولساق تا، اينالامىزداعى جەلىكتىڭ سالقىنى بىزگە دە ءتيدى. قولدانباساق تا التىن ارىبتەرىن ءبىز دە تىلىمىزگە ۇيلەستىرىپ كورۋ كەرەك. توپقا تۇسەتىن بولساق، ءبىز دە وزىمىزگە لايىق جوبامەن ءتۇسۋ كەرەك. ءپان رەتىندە قولدانۋعا تاعى كەرەك»، – دەپ جازعان بولاتىن.
ول لاتىننىڭ 14 ءارىبى قازاق ارىپىنە تۇپ-تۋرا كەلەتىندىگىن، سوندىقتان ونى وزگەرىسسىز قابىلداۋدى ۇسىندى. سونداي-اق، ول ارىپتەردى لاتىنشا تاڭبالاعاندا ەۋروپالىقتاردان الىسقا كەپتەي، سولاردىڭ قولدانىپ جۇرگەن تاڭبالارىن قولدانۋ قاجەتتىگىن دە باسا ايتادى.
1924 جىلى ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ لاتىن ءالىپبيىنىڭ قوعام ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن دالەلدەگەن «جاڭا ءالىپبي نەگە كەرەك؟» دەگەن كىتابى ماسكەۋدە باسىلدى. ءالىپبيدى وزگەرتۋ ماسەلەسىنىڭ قايدان شىققاندىعىنا توقتالا وتىرىپ، لاتىن ارىبىنە كوشۋدىڭ نەگىزگى سەبەبى اراب ءارىبىنىڭ وقۋ مەن جازۋدا قولايسىزدىعىندا دەپ كورسەتىپ بەردى. «احمەت ەملە جاعىنان جازۋدى تۇزەتسە دە، جازۋدىڭ نەگىزى بولعان ءحارىپ ماسەلەسىن شەشە العان جوق. جازۋىمىزداعى قولايسىزدىقتار باياعى كۇيىنشە قالا بەردى. نۇكتە قويۋ، يرەك شىعارۋ كوبەيىپ، جازۋشىنىڭ بۇل دۇنيەدەگى ماشاھات ازابىن ازابى ايتىپ بىتىرە المايتىن دارەجەگە كەلدى. مەكتەپتەگى وقىتۋشى دا، بالالار دا نۇكتە-يرەك بالەسىنە قالىپ، قينالدى. كەڭسەدە وتىرعان كىسى اسىعىپ جازعاندا جازۋ تۋرا بولسىن دەپ بارلىق نۇكتە-يرەكتەردى ساناپ جازايىن دەسە، بولمايتىن بولدى»، - دەي وتىرىپ، ءبىر ءارىپتىڭ 3-4 تۇرىنەن گورى ءبىر ءتۇرىن عانا ۇيرەتۋدىڭ جەڭىلدىگىن كەلتىرەدى.
ءنازىر لاتىن ءالىپبيىن مەكتەپتەرىنە ەنگىزىپ، ۇيرەتىپ جاتقان ءازىربايجان، قابار، شەركەش ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنۋدى ۇسىندى. جازۋعا ابدەن كوز ۇيرەتىپ، جاڭا الىپبيدە جازاتىن ادامداردىڭ قاراسى كوبەيگەندە قابىلداۋ قاجەتتىگىن كوتەردى. وسى جىلى قايراتكەردىڭ جوبا رەتىندە «جاڭا ءالىپبي» كىتابى باسىلىپ شىقتى. وندا 28 ارىپتەن تۇراتىن لاتىن ءالىپبيى ۇسىنىلىپ، وقۋشىلارعا جەڭىل بولۋى ءۇشىن اراب تىلىندەگى ارىپتەر قوسا بەرىلدى. داۋىستى دىبىستاردىڭ جىڭىشكە ۆاريانتتارىن دايەكشە ارقىلى ارقىلى ايىرۋعا بولاتىندىعىن كورسەتتى. مىسالدار كەلتىرىلىپ، ونىڭ لاتىن جانە اراب تۇرىندەگى جازىلۋ بارىسى قوسا بەرىلدى. كىتاپتىڭ سوڭىندا ول ءالىپبيدىڭ نەگە الۋ قاجەتتىگىن دالەلدەي ءتۇستى. ونىڭ پايىمىنشا، بۇل ءالىپبيدىڭ، ەلدىڭ كەلەشەگىنە، مادەنيەتى تەز ىلگەرى باسۋىنا پايداسى ۇلكەن، تەلەگراف، تيپوگرافيا، جازۋ ماشيناسىنا قولدانۋعا بولادى، قازاق-قىرعىز تىلىنەن ۇكىمەت كەڭسەسىندە قولدانۋىندا كوپ جەڭىلدىك كىرگىزەدى.
1924 جىلى مۇحتار مۇرزين دە ۇيرەنۋگە جەڭىل، قولدانۋعا قولايلى بولۋى ءۇشىن قازاق ءتىلى دىبىستارىنىڭ جۋان-جىڭىشكە بولىپ جۇپ قۇراۋىن نەگىزگى كريتەريلەردىڭ ءبىرى رەتىندە الۋ قاجەتتىلىگىن ايتا وتىرىپ، لاتىن الىپبيىنە نەگىزدەلگەن ءوز جوباسىن ۇسىندى.
لاتىن ارىبىنە كوشۋ ماسەلەسى قازاق مەرزىمدى باسىلىمدارىندا ءجيى-ءجيى كوتەرىلە باستادى. باستاپقى كەزدەردە بۇل ماسەلەلەر توڭىرەگىندەگى پىكىرلەر «اق جول»، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتتەرىندە عانا جاريالانسا، كەيىن بىرتە-بىرتە وزگە دە ولكەلىك، گۋبەرنيالىق گازەتتەر مەن جۋرنالداردا جاريالانا باستادى.
1925 جىلدان باستاپ جاپپاي قازاقستاننىڭ مەكتەپتەرىندە، جەكە كاسىپورىندارىندا جانە مەكەمەلەرىندە لاتىنشىلاردىڭ «جاڭا الىپبيشىلەر ۇيىرمەسى» نەمەسە «لاتىنشىلار ۇيىرمەسى» قۇرىلا باستادى. سوڭعىلارى تەك ايتىس-تارتىس جينالىستارىن عانا ەمەس، ارنايى جاڭا ءالىپبيدى ۇيرەتەتىن ۇيىرمە ساباعىن دا ۇيىمداستىردى، بايانداماشىلار ءۇشىن تەزيستەر قۇراستىردى، جەرگىلىكتى گازەتتەرگە ۇجىمدىق ماقالالار جازدى جانە ت.ب. ءىس-شارالاردى جۇرگىزدى.
1926 ج. اقپاندا باكۋ قالاسىندا وتكىزىلگەن بۇكىلوداقتىق ءى-تۇركولوگيالىق سەزى كسرو-نىڭ تۇركى تىلدەس حالىقتارىنىڭ جازۋىن لاتىن ارپىنە اۋىستىرۋعا ارنالدى. بۇكىلوداقتىق ءى-ءشى تۇرىكشىلەر سەزى ءتىل، جازۋ ماسەلەسىمەن اينالىسقان الەمنىڭ اسا تالانتتى عالىمدارىنىڭ باسىن قوستى. سەزگە قازاقستاننان احمەت بايتۇرسىنوۆ، ەلدەس وماروۆ، ءبىلال سۇلەەۆ، ءازيز بايسەيىتوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ جانە ت.ب. قازاق اكسر اعارتۋ حالىق كومميسسارياتى مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى قاتىناستى. وسى سەزدە جاڭا تۇرىك ءالفاۆيتىنىڭ ورتالىق كوميتەتى قۇرىلدى. سەزگە دەيىن كوپشىلىك ۇلت رەسپۋبليكالارىندا لاتىنداندىرۋ ماسەلەسى بويىنشا وقىتۋشىلارمەن كەڭەستەر جۇرگىزۋ، ارابشىلارمەن پىكىرتالاس وتكىزۋ، كەيبىر رەسپۋبليكالاردا لاتىن ءالىپبيىن ساراپتامادان وتكىزىپ، جاريالاۋ سياقتى بىرقاتار جۇمىستار جۇرگىزىلدى.
سەزگە قاتىسۋشىلار ەكى توپقا ءبولىنىپ، ءبىرى اراب ءارىبىنىڭ تۇركى حالقى ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن ايتسا، ەكىنشى توپ لاتىنعا كوشۋ اسا قاجەتتىگىن دالەلدەدى. ا.بايتۇرسىنوۆ باستاعان قازاق ارابشىلارى لاتىنداندىرۋعا قارسى بولىپ، سەزدە رەفورمالانعان اراب ءالىپبيىن قابىلداتتىرۋعا بارلىق كۇشتەرىن سالدى. سەزد بارىسىندا لاتىنشىلار اراب الىپپەسىنىڭ تۇركى حالىقتارى ءۇشىن قولايسىزدىعىن ايتۋمەن بولسا، ال ارابشىلار لاتىنشىلاردى «ورىس جولىنا، ميسسيونەرلەردىڭ جولىنا تۇسۋشىلەر» دەپ عايباتتادى. دەگەنمەن جاڭا لاتىن الىپپەسىن جاقتاۋشىلار باسىم ءتۇسىپ، 7 داۋىسقا قارسى 101 داۋىسپەن لاتىن الىپپەسىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان جاڭا تۇرىك الىپپەسىن الۋعا قارار شىعارىلدى. تۇرىكشىلەر سەزى لاتىنداندىرۋعا كوشۋ ىسىندە اسا زور ءرول اتقاردى. ءوز جەرلەرىنە قايتىپ ورالعان سوڭ رەسپۋبليكا دەلەگاتتارى جۇمىستارىنا كىرىستى.
بۇكىلوداقتىق جاڭا تۇرىك ءالىپبيىنىڭ ورتالىق كوميتەتى قۇرىلىپ، ونىڭ توراعالىعىن س. اگامالى-وگلىعا جۇكتەلدى. كوميتەت القاسىنىڭ قۇرامىندا قازاقتان ت. رىسقۇلوۆ، س. اسپەندياروۆ پەن ن. تورەقۇلوۆ بولدى.
تۇرىكشىلەر سەزى لاتىنداندىرۋعا كوشۋ ىسىندە اسا زور ءرول اتقاردى. ءوز جەرلەرىنە قايتىپ ورالعان سوڭ رەسپۋبليكا دەلەگاتتارى جۇمىستارىنا كىرىستى. بۇل جۇمىستىڭ نەگىزگى باعىتتارى: باياندامالار وقۋ، جينالىستار، كونفەرەنتسيالار، سەسسيالاردا ءسوز سويلەۋ، مەرزىمدى باسىلىمدارعا جاريالاۋ، كىتاپشالار شىعارۋ، وسىنى قولدايتىن ۇيىمدار، مەكتەپتەردە، كاسىپورىنداردا، وقىتۋشىلار دايارلايتىن كۋرستاردا لاتىنشىلار توبىن قۇرۋ مەن ونى نىعايتۋ جانە اقىرىندا ارابشىلارمەن ايتىس-تارتىس جۇرگىزۋ ارقىلى ۇگىت -ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بولدى.
1927 جىلى لاتىن ءارىبىن الۋ جولىنداعى ءبىلىمپازداردىڭ اراسىندا بولعان ايتىس-تارتىسىن جيناق رەتىندە قازاقستان جاڭا الىپپە كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن قازاقستان مەملەكەتتىك باسپاسىنان «جاڭا الىپپە جولىندا» دەگەن اتپەن باسىلىپ شىقتى. بۇل جيناققا لاتىن جازۋىنا كوشۋدى ۇسىنعان باستاماشىلار ن. تورەقۇلوۆ پەن م. ءمۇرزيننىڭ سويلەگەن سوزدەرىنەن باستاپ، ۆ. بارتولد، ل. جيركوۆ، گ.ي. برويدو سياقتى اتاقتى عالىمداردىڭ دا جاڭا الىپبيگە قاتىستى ايتقان پىكىرلەرى ەنگىزىلدى.
پىكىرتالاسقا قاتىسقان اكادەميك ۆ. بارتولد تا ەسكى الىپپە مەن جاڭا الىپپەنىڭ ايىرماشىلىعىن اشىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. لاتىن ءارىبىن الۋدىڭ سەبەبىن لاتىن ارىبىندەگى ەۋروپانىڭ مادەنيەتى جەر ءجۇزىنىڭ مادەنيەت بايگەسىنىڭ الدىن بەرمەي كەلە جاتقاندىعىمەن بايلانىستىردى. ول لاتىن الىپپەسىن العاندا تۇرىك دىبىستارىن تولىقتاي تاڭبالاۋ ءۇشىن بىرىنشىدەن، ءبىرلى-جارىم جاڭا ءارىپ قوسۋ قاجەتتىگىن، ەكىنشىدەن، ەۋروپا حالىقتارىنىڭ لاتىن ارىپتەرىنەن تۇرىكتىڭ لاتىن ءارىبىن باسقاشا ەتۋ، ۇشىنشىدەن، تۇركى ەلدەرى ءبىرىنىڭ جازعاىن ءبىرى ىركىلمەي تانۋ ءۇشىن جاڭادان قوسىلعان ءارىپتى نەعۇرلىم از ەتۋ كەرەكتىگىن ۇسىنادى.
ال پروفەسسور ن.ا. شمارين اراب الىپپەسى مەن لاتىن الىپپەسىنىڭ قايسىسىن قولدانۋ تيىمدىلىگىن انىقتاۋدا ءىستى ەكى جاعىنان قاراستىرۋ قاجەتتىگىن ايتادى. ونىڭ ءبىرى، بۇل الىپپەلەردىڭ ءتىرى ەلدەردىڭ تىلىندەگى دىبىستارىن تاڭبالاۋعا جارامدىلىعى، ەكىنشىسى، قايسىسىنىڭ باسۋ-جازۋعا ارتىقشىلىعى. ول اراب ارىبىمەن جازىلعان سوزدەردىڭ ايتىلۋداعى دۋدامالىعىن، باسقا ەلدىڭ قولدانىلىپ كەتكەن سوزدەرىن جازۋدا اراب ءارىبىنىڭ جارامسىزدىعىن ايتا كەلە مىسالمەن دالەلدەمەككە تىرىسادى. ارابتىڭ «حارب» دەگەن ءسوزىن وسمان تۇرىكتەرى «قارپ»، قازان نوعايلارى «قاريپ»، قازاقتار «قارىپ» يا «ءارىپ» دەپ جازاتىندىعىن، بۇل ءسوزدى تۇركى ەلدەرى تىلىندە بىرىزدىلەۋ كەرەكتىگىن باسا كورسەتەدى. تۇركى ەلدەرى اراب ارىبىمەن ءبىر ءسوزدى تۇرلىشە وقىپ، تۇرلىشە ءتۇسىنۋى مۇمكىندىگىن كەلتىرە وتىرىپ، لاتىنعا كوشۋدە بۇل بىرىزدىلىككە تۇسەدى دەگەن ويىن ايتادى.
پروفەسسور ل. جيركوۆ تۇركى حالىقتارى ۇزاق جىلدار بويى وتارشىلدىق بۇعاۋىندا بولىپ، ءوزىن وتارلاپ العان ەلدىڭ مادەنيەتىنە، داستۇرىنە باس يۋىنە ءماجبۇر بولىپ، سول ەلدىڭ جازۋىن دا الۋعا امالسىزدان كونگەندىگىن، رەسەيلىك پاتشا ۇكىمەتى دە وتارلاپ العاننان كەيىن ءوز الىپپەسىن ەندىرمەككە كۇش سالعاندىعىن، شىعىس ەلدەرىنىڭ الىپپەسىن وزگەرتۋگە ۇمتىلۋىنىڭ سەبەبىن، ءوز مادەنيەتىن وركەندەتۋگە ۇمتىلۋىنان دەپ كورسەتتى.
پروفەسسور ب. شوپانزادا اراب دىبىسىنىڭ كەمشىلىكتەرىن ايقىنداپ كورسەتپەككە تىرىستى. ونىڭ پىكىرىنشە، اراب الىپپەسى تۇرىك دىبىستارىنىڭ تەك ۇشتەن ءبىرىن عانا تاڭبالاۋعا جارايتىندىعى. ال جاڭا الىپپەنىڭ دىبىستارى تىلىمىزدەگى دىبىس سانىنا سايكەس دەگەن تۇجىرىمىن ايتادى.
ال عالىم گ.ي. برويدو كەرىسىنشە لاتىن الىپبيىنە قارسى شىعىپ، رەسەيدىڭ شىعىس حالىقتارى ءۇشىن الدىمەن ءتىل بىرىڭعايلانباعان جاعدايدا لاتىن ءالفاۆيتىن كىرگىزۋ دۇرىس بولمايدى، سوندىقتان جاڭا گرافيكانى ەڭگىزۋدىڭ عىلىمي جاعىنان دا، پراكتيكالىق جاعىنان دا ماڭىزى جوق دەپ كورسەتتى. ءوزىنىڭ ويىن ول بىلاي دەپ جازدى: «مۇسىلمان بالالارىن لاتىن شريفتىنە قانشا وقىتساڭ دا، ولاردىڭ ەشقايسىسى دا لاتىن شريفىمەن بەينەلەنگەن ەۆروپالىق مادەنيەتكە جانە ونىڭ كىتابي قۇندىلىقتارىنا ەشبىر بوي ۇرمايدى. ال اراب ءالفاۆيتىن ەكى كۇننىڭ ىشىندە جاتتاپ الادى».
م.مۇرزين «دىبىس بەلگىلەرىن وزگەرتۋ كەرەك» دەگەن اتپەن جيناققا ەنگەن پىكىرىندە دىبىس بەلگىلەرىن ازايتۋدا ءالىپبي جوباسىن ۇسىنسا، ال ن. تورەقۇلوۆ «قازاققا قانداي الىپپە كەرەك» دەگەن ساۋالعا لاتىن ءارىبىنىڭ ىڭعايلىعىن ايتىپ، ونى دالەلدى مىسالدارمەن ءتۇسىندىردى. ءا. ءبايدىلدين لاتىن ءالىپبيى كوتەرىلۋ تاريحىنا توقتالا وتىرىپ، ونىڭ سەبەپتەرىن اشىپ كورسەتۋگە تىرىستى. ول اراب ءارىبىنىڭ باستى كەمشىلىگى ەسكى اراب ءارىبىنىڭ ءالى وزگەرمەي قالۋىنان دەپ ەسەپتەدى.
ا.بايتۇرسىنوۆ لاتىن الىپپەسىن قابىلداۋدىڭ قاجەتسىزدىگىن بايانداماسىندا باسا كورسەتكەن بولاتىن. بۇل بايانداما 1926 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە جاريالاعان. ا.بايتۇرسىنوۆ اراب الىپپەسىن جاقتاپ سويلەدى. «اراب ارىپىنەن جاساپ العان الىپبيىمىزگە جەر جۇزىندە ءالىپبي بالاسى جەتپەيدى. مۇنى ەشكىم بەكەر دەپ ايتا المايدى. تۇرىك جۇرتىنىڭ 90 %-ءى باياعىدان بەرى اراب ءارىبىن پايدالانىپ كەلەدى. ارقايسىسىنىڭ اراب ارىبىمەن جامالعان حات مادەنيەتى بار»، – دەي وتىرىپ، لاتىن-اراب ءالىپبيىن سالىستىرادى، اراب ءارىپىنىڭ تيىمدىلىگىن، قولايلىعىن، ماڭىزدىلىعىن دالەلدەۋگە تىرىستى.
ۇسىنىلىپ وتىرعان ەكى جازۋدىڭ (اراب جانە لاتىن) حالىق ءۇشىن قايسىسى قولايىراق ەكەندىگىن انىقتاۋ قاجەتتىگىن ۇسىندى. اراب جازۋىندا ادامنىڭ قولى ساعات باعىتى بويىنشا، ال لاتىندا جازۋدا كەرىسىنشە وڭنان سولعا قاراي قوزعالاتىنىن كەلىترە وتىرىپ، ادام ءۇشىن قانداي ءىس بولسا دا سولدان وڭعا قاراي ىستەلگەنى تيىمدىرەك ەكەندىگىن مىسالدارمەن كورسەتەدى.
ا.بايتۇرسىنوۆ لاتىن ءارىبىنىڭ باستى كەمشىلىگى بۇل باسپا مەن جازۋداعى ارىپتەردىڭ ءوزارا ايىرماشىلىعىندا دەپ كەلتىردى. “بۇل جازۋدىڭ ءاربىر ءسوزى ەكى يەروگليفتى، جازۋ يەروگليفى مەن باسپا يەروگليفى بار. ءبىر ءارىپتىڭ ورىنا ەكى ءارىپ وقىتىلادى. اراب جۇيەسىندە مۇنداي ەكى يەروگليفتىك جوق، جازۋ مەن باسپا ارىپتەرى بىردەي”، – دەدى.
لاتىن ءالىپبيىن قولداپ سويلەۋشىلەر اراسىندا ت.شونانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ سويلەگەن سوزدەرىن تالداپ، اراب ءارىپىنىڭ قاجەتسىزدىگىن مىسالدار ارقىلى كورسەتپەككە تىرىستى. «لاتىنشىلاۋ دەگەنىمىز نە؟ اراب ءارىپىنىڭ ءار جەرىن قىسىپ، سوزىپ، ءيىپ لاتىن ءارىپىنىڭ تۇرىنە جاقىنداستىرۋ» دەي وتىرىپ، لاتىن الىپپەسى كەرەك پە، جوق پا دەگەن تالاستى قويىپ، لاتىنشا الىپپە، كىتاپشالار شىعارۋدى، لاتىنشىلار ۇيىمىن اشۋعا بەلسەنە كىرىسۋدى، جاڭا ءالىپبيدى بىرتىندەپ ىسكە اسىرۋدى ۇسىندى. «لاتىن الىپپەسى كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە دەگەن تالاستى قويىپ، لاتىن الىپپەسىن قالاي ەتكەندە دۇرىسىراق جۇزەگە اسىرۋىن سويلەسۋىمىز كەرەك. ىسكە كىرىسۋگە مەزگىل جەتتى» دەپ، لاتىنشىلار ۇيىمىن اشۋعا بەلسەنە كىرىسۋگە شاقىرا وتىرىپ، الىپپە ماسەلەسىنە قاتىستى ءۇش اعىمنىڭ بارلىعىن دا اتاپ وتەدى. ونىڭ كورسەتۋىنشە، ءبىرىنشى اعىمداعىلار ەسكى اراب الىپپەسىنىڭ ءتۇرىن وزگەرتپەي ساقتاۋدى كوزدەۋشىلەر، ەكىنشى اعىمداعىلار اراب الىپپەسىنىڭ كەمشىلىگىن مويىنداپ، ونى تۇزەتۋگە بەت بۇرعان جاماۋشىلار، ال ءۇشىنشى اعىمداعىلار الگى وزگەرىستەن دىم شىقپايتىندىعىن دالەلدەپ، لاتىن جازۋىنا كوشۋدى قۋاتتاۋشىلار.
ايتىس-تارتىسقا قاتىسقان ءىلياس احمەتوۆ لاتىن ءارىپىنىڭ ازىرگە كەرەكسىزدىگىن، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءارىپى ءالى دە كەرەگىمىزگە جارايدى دەگەن پىكىردە بولدى. ونىڭ پىكىرىن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ تا قولداپ، اراب ءارىبىنىڭ سوڭعى جوباسىنان ەش شىعىن شەكپەيتىندىگىن دالەلدەي سويلەدى. «قازاق جۇرتى ونەرلى، مادەنيەتتى بولۋىنا ءبىز قارسى ەمەسپىز، – دەدى سوزىندە ول، – بىراق وزگەرىستىڭ دە وزگەرىسى بار. كۇندەردىڭ كۇنىندە لاتىن ءارىپىن قولداناتىن بولارمىز. لاتىن تۇگەل جۇرت بىتكەننىڭ ءبارى شاپشاڭ جازۋعا، تۇسىنىسۋىنە دە سەنەمىز. بىراق ءبىزدىڭ ايتاتىنىمىز لاتىندى شابىلىپ، شىعىندانىپ الا قويارلىقتاي پايداسى كورىنىپ تۇرعان جوق. قايتا زيانى بار دەيمىن».
اراب ءالىپبيىن جاقتاي سويلەگەندەردىڭ اراسىندا ەلدەس وماروۆ پەن ءابدىلدا بايتاسوۆ تا بولدى. ە.وماروۆ «لاتىن ءارىپىن العاندا باسقا ەلدىڭ ءتىلىن بىلەمىز دەۋ اداسقاندىق» دەسە، ال ءا.بايتاسوۆ «لاتىن ءارىبىن الۋ بىزگە تىم ەرتە. الامىز دەۋ دۇرىس ەمەس. الماعانىمىزدان قازىرگى ىلگەرىلەۋىمىزگە كەلەتىن پايدا كوپ» دەگەن پىكىردى بىلدىرەدى.
ال ءا.ەرمەكوۆ لاتىن ءارىپىنىڭ ەلدىڭ مۇقتاجىنان تۋىنداپ وتىرعاندىعىن، سوندىقتان ەلدى ىلگەرى باستىرامىز دەسەك «لاتىن ءارىبىن الۋدىڭ جولىن قاراستىرۋىمىز كەرەك» دەي وتىرىپ، بۇل ىستە ا.بايتۇرسىنوۆ سياقتى ءبىلىمدى، تاجىريبەسى مول ادامدارى شاقىرۋدى قاجەتتىگىن كوتەردى.
لاتىنداندىرۋ بارىسىندا ۇلت رەسپۋبليكالارى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى، ولكەلىك، اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتتەرى جانىنداعى كومەكتەسۋ بولىمدەرى ۇلكەن ءرول اتقاردى. بۇل، اسىرەسە، لاتىنداندىرۋدىڭ ورتالىق شتابى بۇكىلوداقتىق جاڭا تۇرىك ءالىپبيىنىڭ ورتالىق كوميتەتى قۇرىلعاننان كەيىن كۇشەيدى. بۇكىلوداقتىق ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمدارىندا بىرنەشە پرينتسيپتىك ماسەلەلەر قاراستىرىلىپ، شەشىلدى. بۇكىلوداقتىق ورتالىق كوميتەت قۇرىلعانعا دەيىن لاتىنداندىرۋ ىسىندە ءبىرتۇتاس باسشىلىق بولمادى. جەر-جەرلەردە جاڭا ءالىپبيدى جاساۋ ءىسى بۇرىنىراق باستالعان-دى. تەرريتورياسى ارالاسىپ جاتقان جانە ءتىل جاعىنان تۋىسقان رەسپۋبليكالار دا بىرىڭعاي دىبىستاردى ءار ءتۇرلى سىزبامەن قابىلدادى.
قازاقستانداعى جاڭا ءالىپبيدى جاساۋ ءىسى ارنايى كوميتەتكە بىرىكتىرىلگەن بىلىكتى، جوعارى ماماندانعان عالىمدارعا، ءتىل ماماندارىنا تاپسىرىلدى. 1927 جىلى تۇرىك رەسپۋبليكالارى كوميتەتتەرىنىڭ باستاماسىمەن جاڭا الىپپەنىڭ بۇكىلوداقتىق ورتالىق كوميتەتى قۇرىلدى. 1927 ج. 27 اقپانىندا بولعان بكپ(ب) قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ماجىلىسىندە لاتىن جازۋىنا كوشىرۋ ماسەلەسى بويىنشا 3 قاۋلى قابىلداندى:
1) ارنايى شاقىرىلعان جينالىستاردا لاتىن جازۋ بويىنشا ايتىس-تارتىس وتكىزۋدى توقتاتىپ، بۇل ايتىستاردى “ەڭبەكشى قازاق” پەن “سوۆەتسكايا ستەپ” گازەتتەرىنە جاريالاۋ ارقىلى وتكىزۋ;
2) ايتىس-تارتىستاردى وتكىزۋدە ساياسي باسشىلىق جاساۋ ءۇشىن قۇرامىندا قازاق ولەكلىك كوميتەتى مۇشەلەرى بار ارنايى كوميسسيا قۇرۋ;
3) كوميسسياعا لاتىن جازۋىن تالقىلاۋ ءۇشىن ارنايى جينالىس، رەتى كەلسە وسى ماقساتتا كەڭەستەر سەزىن وتكىزۋدى ۇسىنۋ.
قازاقستانداعى جاڭا ءالىپبيدىڭ جوباسىن جاساۋ ارنايى كوميتەتكە بىرىكتىرىلگەن بىلىكتى، جوعارى ماماندانعان عالىمدارعا، ءتىل ماماندارىنا تاپسىرىلدى. ءسويتىپ، حح عاسىردىڭ 20-30-شى جىلدارى ن. تورەقۇلوۆ، ح. دوسمۇحامەدوۆ، م. مۇرزين، ءا. ءبايدىلدين، ت. شونانوۆتىڭ لاتىن ءالىپبيى جوباسى جاسالىندى جانە لاتىن جازۋىنىڭ ماڭىزدىلىعىن دالەلەگەن ەڭبەكتەر جارىق كورە باستادى.
1927 جىلى تەلجان شونانوۆ لاتىن الىپبيىنە قاتىستى جاساعان جوباسىن «ءتىلشى» گازەتىندە جاريالادى. بۇل جوباسىندا ول ارىپتەردى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ءالىپبيى نەگىزىندە ءتۇزدى. ونىڭ سەبەبىن: «ءار دىبىستىڭ جۋان جىڭىشكە تۇرلەرىنە دەربەس ارناۋلى ءارىپ الىنسا، الىپبەدەگى تاڭبا 48 شاماسى بولادى. ۇندەستىك زاڭىن قولدانساق الىپپەدەگى ارىپتەرىمىز 24 قانا بولادى. جىڭىشكە ءسوز الدىنا دايەكشە قويىلادى دا، ول بولماعان ءسوز جۋان وقىلادى. جاڭا الىپبە ارىپتەرىنىڭ ءتۇرى دە، اتالۋى دا جەر جۇزىنە ورتاق تۇردە الىنسىن»، - دەپ ءبىلدىردى.
ءا.ءبايدىلدين 1927 جىلى ماسكەۋدە جارىق كورگەن «جاڭا ءالىپبي تۋرالى» اتتى كىتابىندا ماسكەۋ قالاسىنداعى «لاتىنشىلدار» ۇيىمىنىڭ ۇسىنعان جوباسىن كورسەتەدى. بۇل جوبا 27 ءارىپ، ءبىر دايەكشەدەن قۇرىلعان. ماسكەۋ ۇيىمىنىڭ تاراپىنان ۇسىنىلعان بۇل جوبادا قازاق ءتىلىنىڭ داۋىستى دىبىستارى، ولاردىڭ جىڭىشكە ۆاريانتتارى دايەكشە ارقىلى اجىراتىلدى. مىسالى: انا - «اna»; ءان - «’اn». ۇسىنىلعان ءالىپبي جوباسىندا ء/ا/ تاڭباسى «ى» جانە «ءى» فونەمالارىن بەلگىلەۋ ءۇشىن، مىسالى «ىدىس» ءسوزى «ءاdاs, ءsabاrmen bayqa» (سابىرمەن بايقا) تۇرىندە تاڭبالاندى. الىپبيدە ورىس ءتىلىنىڭ «چ»، «ف» ارىپتەرىنە تاڭبا ارنالدى.
لاتىنداندىرۋ بارىسىندا ۇلت رەسپۋبليكالارى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى، ولكەلىك، اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتتەرى جانىنداعى كومەكتەسۋ بولىمدەرى ۇلكەن ءرول اتقاردى. بۇل، اسىرەسە، لاتىنداندىرۋدىڭ ورتالىق شتابى بۇكىلوداقتىق جاڭا تۇرىك ءالىپبيىنىڭ ورتالىق كوميتەتى قۇرىلعاننان كەيىن كۇشەيدى. بۇكىلوداقتىق ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمدارىندا بىرنەشە پرينتسيپتىك ماسەلەلەر قاراستىرىلىپ، شەشىلدى. بۇكىلوداقتىق ورتالىق كوميتەت قۇرىلعانعا دەيىن لاتىنداندىرۋ ىسىندە ءبىرتۇتاس باسشىلىق بولمادى. جەر-جەرلەردە جاڭا ءالىپبيدى جاساۋ ءىسى بۇرىنىراق باستالعان-دى. تەرريتورياسى ارالاسىپ جاتقان جانە ءتىل جاعىنان تۋىسقان رەسپۋبليكالار دا بىرىڭعاي دىبىستاردى ءار ءتۇرلى سىزبامەن قابىلدادى.
قازاقستانداعى جاڭا ءالىپبيدى جاساۋ ءىسى ارنايى كوميتەتكە بىرىكتىرىلگەن بىلىكتى، جوعارى ماماندانعان عالىمدارعا، ءتىل ماماندارىنا تاپسىرىلدى. 1927 جىلى تۇرىك رەسپۋبليكالارى كوميتەتتەرىنىڭ باستاماسىمەن جاڭا الىپپەنىڭ بۇكىلوداقتىق ورتالىق كوميتەتى قۇرىلدى. بۇل كوميتەتتىڭ وسى جىلعى ماۋسىم ايىندا بولعان 1-ءشى پلەنۋمىندا رەسپۋبليكالاردا جاسالعان جاڭا ءالىپبي جوبالارى قارالىپ، بىرىكتىرىلىپ، تۇركى ەلدەرىنە بىرىڭعاي ءالىپبي جاسادى. وسى جىلدىڭ باسىندا قازاقستاندا دا جاڭا ءالىپبيدىڭ ورتالىق كوميتەتى قۇرىلىپ، نىعمەت نۇرماقوۆ توراعا بولىپ سايلاندى. «جاڭا الىپپەشىلەر قوعامى» (قىسقاشا «جاق» – س.س.) جارعىسىن قابىلداپ، وزدەرىنىڭ ماقساتتارىن قازاق حالقىنىڭ اراسىندا جاڭا (لاتىن) ءالىپبينىڭ ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىندىرىپ، كوشۋگە ۇگىتتەۋ دەپ كورسەتتى. بۇل ماقساتقا جەتۋدە قوعام ءوز الدىنا بىرنەشە مىندەتتەردى ۇسىندى. وندا حالىققا اراب ءالىپبيىنىڭ كەمشىلىكتەرىن ءتۇسىندىرۋ، جاڭا (لاتىن) ءالىپبيىن ەڭگىزۋ تۋراسىنداعى ءى-ءشى تۇرىكشىلەر سەزىنىڭ شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋ ماسەلەلەرىن قويدى.
لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋدى جۇزەگە اسىرۋ تۋرالى مەملەكەتتىك باعدارلاما نەگىزىندەگى قاز اكسر ۇكىمەتىنىڭ قارارلارى بويىنشا جەرگىلىكتى وكىمەت پەن حالىق اعارتۋ ورگاندارى جاڭا ءالىپبيدى ۇيرەتۋ جۇمىستارىن جان-جاقتى جۇرگىزدى. ول ءۇشىن ءار ءتۇرلى وقىتۋ ادىستەرى، سونىڭ ىشىندە الىس اۋىلدار مەن قىستاۋلارعا مادەني جورىقتار دا قولدانىلدى. جاڭا لاتىن ءالىپبيىن حالىق اراسىندا بەلسەندى تۇردە ەنگىزۋ بارىسىندا اۋىلدار، اۋداندار، وكرۋگتار، وقىتۋشىلار بىرلەستىكتەرى مەن قوعامدىق ۇيىمدار اراسىندا سوتسياليستىك جارىستار وتكىزۋ ءادىسى دە جۇزەگە اسىرىلدى. قازاقستاننىڭ ەڭبەكشى تابى بۇل مادەني جورىققا بەلسەندى تۇردە قاتىناستى.
قازاقستاندا مەكتەپتەر مەن جوعارعى وقۋ ورىندارىندا لاتىن ءالىپبيى بىردەن ەنگىزىلدى دە، ءىس قاعازدارىنا ەنگىزۋ بارىسى بىرنەشە جىلعا سوزىلدى. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە بارلىق جەرلەردە لاتىن ءالىپبيىن ۇيرەتۋ ءىسى ەرەسەك حالىقپەن جاستاردى تۇگەلدەي قامتىلا جۇرگىزىلدى. لاتىن جازۋىن ۇيرەنۋگە ىقىلاس بىلدىرۋشىلەر قاتارى كۇننەن-كۇنگە كوبەە ءتۇستى. الايدا جاڭا ءالىپبيدى ۇيرەتەتىن مۇعالىمدەردىڭ ازدىعى مەن وقۋ قۇرالدارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى جانە دە وقۋ ساعاتىنىڭ ازدىعى ۇيرەنۋشىلەرگە كەدەرگى كەلتىردى.
بىرتىندەپ لاتىن ءالىپبيى ءبىلىم، عىلىم جانە مادەنيەت سالالارى مەن جەرگىلىكتى حالىق تۇرمىسىنا تولىقتاي ەنگىزىلدى. جاڭا الىپبيگە كوشۋ جۇمىسى قالالىق مەكتەپتەردە اسا قارقىنمەن جۇرگىزىلدى. مەكتەپتەردە ارنايى ۇيىمدار مەن ۇيرىمەلەر اشىلىپ، جەتى سايىن لاتىن تىلىنەن ساباقتار جۇرگىزىلىپ، ۇگىت-ناسيحات ءىسى قولعا الىندى.
1928 جىلى جوعارعى ورتالىق كوميتەتتىڭ (ۆتسكنتا) ۇيىمداستىرۋىمەن باكۋ قالاسىندا بۇكىل تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ءالىپبي جوبالارىن ساراپتاۋعا جينالادى. ءال ەلدەن كەلگەن وكىلدەر ءوز ەلدەرىندە بولىپ جاتقان جاعدايدى بايانداي وتىرىپ، ءالىپبي جوبالارىمەن تانىستىرادى.
ۇيعىر، تاتار جانە وزبەك حالىقتارىنىڭ اراسىندا جاڭا ءالىپبيدى ەڭگىزۋ ماسەلەسى قازاقتارمەن بىردەي ساتىدا جۇرگىزىلدى. 1928-29 وقۋ جىلىنان باستاپ وزبەك جانە تاتار مەكتەپتەرى تولىقتاي جاڭا الىپبيگە، جاڭا وزبەك جانە تاتار ورفوگرافياسىنا كوشتى. قالالىق ورىس مەكتەپتەرى V توپتان باستاپ قازاق ءتىلىن مىندەتتى تۇردە وقي باستادى. 1928-1930 وقۋ جىلىنان باستاپ ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلىن وقىتۋ تولىعىمەن جاڭا الىپبيگە كوشىرىلدى.
جاڭا الىپبيگە كوشۋدىڭ ءوز قيىنشىلىقتارى بولدى. لاتىن جازۋىنىڭ كەيبىر ارىپتەرىنىڭ ءجيى وزگەرىسكە ۇشىراۋى ونى قابىلداۋشىلار اراسىندا تۇسىنىسپەستىك تۋعىزدى. وقىتۋشىلاردىڭ وزدەرى دە جازۋ بارىسىندا قاي ءارىپتى قولدانۋ كەرەكتىگىن بىلمەي قينالعان كەزدەرى ءجيى كەزدەستى. لاتىن ءالىپبيىن جاساۋدا ماماندار اراسىندا قايشى پىكىرلەر تۋىندادى. ءالىپبيدى ناسيحاتتاۋ بارىسىندا جاس ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلمەدى. ماسەلەن، ەگدە ادامدارعا ءالىپبيدى ۇيرەتۋ ماسەلەسى ۇمىت قالدىرىلىپ، ناتيجەسىندە ساۋاتسىزدار قاتارى كوبەيدى.مامانداردىڭ جەتىسپەۋى ءالىپبيدى ۇيرەنۋدە كوپ كەدەرگىلەرگە الىپ كەلدى. ناتيجەسىندە جازۋ مەن وقۋ ۇدەرىسى وتە باياۋ جۇرگىزىلىپ، جۇرتشىلىق اراسىندا شالا ساۋاتتىلار قاتارى كوبەيدى.لاتىن ارىبىندەگى وقۋلىق جانە تاعى باسقا ناسيحات قۇرالدارىن شىعاراتىن باسپاحانالاردا ءارىپ قالىبى جەتىسپەدى.
جاڭا تۇركى جازۋىنىڭ نەگىزىن ۇزاق تالقىلاۋ مەن وڭدەۋدەن كەيىن 1929 جىلدىڭ 7 تامىزىندا كسرو ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ تورالقاسى مەن كسرو حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى «جاڭا قازاق ءالفاۆيتىن (الىپپەسىن) ەنگىزۋ» تۋراسىنداعى قاۋلىنى قابىلدادى. 14 تامىزدا جاڭا ءالىپبيدى حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ بارلىق جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، بۇكىل قازاق مەكتەپتەرىنە لاتىن ءالىپبيىن تولىقتاي ەنگىزۋدىڭ سوڭعى مەرزىمىن 1930 ج. 14 تامىزىنا، ياعني قازاقستاننىڭ 10 جىلدىق مەرەيتويىنا دەيىن اياقتاۋدى بەلگىلەدى.
1930 جىلى قۇرىلعان جاڭا تۇرىك ءالىپبيىنىڭ ورتالىق كوميتەتى 1933 جىلى كسر وداقتىق واك-ءنىڭ جانىنداعى جاڭا ءالىپبيدىڭ بۇكىلوداقتىق ورتالىق كوميتەتى بولىپ قايتادان قۇرىلىپ، 40 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن جۇمىس ىستەدى.
1940 ج. 13 قاراشاسىندا 2 قاراشاداعى قاۋلى نەگىزىندە «لاتىنداندىرىلعان قازاق جازۋىن ورىس گرافيكاسى نەگىزىندەگى جاڭا الىپبيگە كوشىرۋ تۋرالى» زاڭ قابىلدانىپ، ورىس گرافيكاسىنا كوشۋ ەلدىڭ ساياسي جانە مادەني دامۋىنا اسەر تيگىزەتىندىگى، سونداي-اق كسرو قۇرامىنداعى ۇلتتار اراسىنداعى دوستىقتى نىعايتا تۇسەتىندىگى ايتىلدى. جاڭا جازباعا كوشۋدىڭ ناقتى مەرزىمى بەلگىلەندى. بۇل زاڭ رەسپۋبليكانىڭ ولكەلىك مەرزىمدى باسىلىمدارىندا جاريالاندى.
حح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارى قازاق جازۋىن ءۇش بىردەي ارابقا، لاتىنعا، لاتىننان ورىس جازۋىنا(كيريلليتسا) كوشىرۋ مادەني دامۋ بارىسىنا ءبىرشاما كەدەرگىلەر كەلتىردى. بۇل بىرىنشىدەن، جاڭا ءارىپ جاساۋدا، ونى ناسيحاتتاۋدا، جاڭا وقۋ قۇرالدارىن، كىتاپتاردى شىعارۋدا باسپاحانالاردى ىڭعايلاۋدا كوپ قاراجاتتى قاجەت ەتسە، ەكىنشىدەن، اراب جازۋىنان ەندى لاتىن جازۋىن قابىلداپ، تەرەڭ ءبىلىپ كەلە جاتقاندا ورىس جازۋىنا كوشىرۋ تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ اراسىندا قوبالجۋلىقتاردى دا تۋىنداتتى. الايدا ۇكىمەت پەن پارتيا بۇنىڭ ءبارىن حالىق جاۋلارىنىڭ ارەكەتىنە تاڭدى. قازاق جازۋىنىڭ بىرنەشە رەت وزگەرىسكە ۇشىراۋى مادەني قۇندىلىقتارىمىزدى پايدالانۋدا ءبىرشاما قيىندىقتار دا الىپ كەلدى. اراب، لاتىن ارىبىندە جازىلىپ، جارىق كورگەن كوپتەگەن كىتاپتارىمىز كىتاپحانا سورەلەرىندە جاتىپ قالدى.
لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋدى جۇزەگە اسىرۋ تۋرالى مەملەكەتتىك باعدارلاما نەگىزىندەگى قازاكسر ۇكىمەتىنىڭ قارارلارى بويىنشا جەرگىلىكتى وكىمەت پەن حالىق اعارتۋ ورگاندارى جاڭا ۇيرەتۋ جۇمىستارىن جان-جاقتى جۇرگىزدى. ول ءۇشىن ءار ءتۇرلى وقىتۋ ادىستەرى، سونىڭ ىشىندە الىس اۋىلدار مەن قىستاۋلارعا مادەني جورىقتار دا قولدانىلدى. جاڭا لاتىن ءالىپبيىن حالىق اراسىندا بەلسەندى تۇردە ەنگىزۋ بارىسىندا اۋىلدار، اۋداندار، وكرۋگتار، وقىتۋشىلار بىرلەستىكتەرى مەن قوعامدىق ۇيىمدار اراسىندا سوتسياليستىك جارىستار وتكىزۋ ءادىسى قولدانىلدى. قازاقستاننىڭ ەڭبەكشى تابى بۇل مادەني جورىققا بەلسەندى تۇردە قاتىناستى. قاراپ وتىرساق، ەلىمىزدە 20-30 جىلدارى لاتىن جازۋىنا كوشۋدە تۇتاس دايىندىقتار جۇرگىزىلگەن ەكەن. مىنە، سوندىقتان بۇرىنعى وتكەن تاجىريبەلەردى زەردەلەپ، سولارعا سۇيەنۋ تيىمدىرەك سياقتى.
تاۋەلسىز قازاقستانعا لاتىن ءالىپبيىنىڭ قاجەتتىلىگى. 2006 جىلى بولعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ 12-سەسسياسىندا ەلباسى لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدى قوزعاپ، وسى ماسەلەنى ءجىتى زەرتتەپ، ناقتى ۇسىنىستار دايارلاۋعا تاپسىرما بەرگەن ەدى. 2007 جىلى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندە وسى لاتىن ءالىپبيى ماسەلەسىنە بايلانىستى كوميسسيا قۇرىلىپ، قوعامدىق ينستيتۋتتاردىڭ ماماندارى ءبىرشاما ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرعان بولاتىن. بۇل كوميسسيا جۇمىسى وسى ۋاقىتتارعا دەيىن سوزىلىپ، ءتىل، تاريح، ەكونوميست جانە ت.ب. ماماندار حح عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىنداعى لاتىنعا كوشۋ تاريحىنان باستاپ، لاتىن الىپبيىنە كوشكەن ەلدەردىڭ ءىس-تاجىريبەسى، ساۋالنامالار ناتيجەسى جازىلعان قۇجاتتار، شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەردىڭ ۇسىنىستارى جيناقتالعان قۇجاتتار قاراستىرىلىپ، تالداۋ جاساپ، لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋدىڭ نەگىزدەمەسى جاسالدى. بىرنەشە ماجىلىستەر وتكىزىلىپ، ماماندار ۇسىنعان الىپبيلەر تالقىلاۋعا سالىندى. لاتىن ءارىبىن قابىلداعان تۇركيا، وزبەكستان، تۇركىمەنستان مەملەكەتتەرىنە ارنايى ەكسپەديتسيا جىبەرىلىپ، ولاردىڭ تاجىريبەلەرىمەن ءبولىستى.
جازۋدى لاتىن الىپبيىنە اۋىستىرۋ ماسەلەسى وتە كۇردەلى. ول شىعىس ەلدەرىندەگى ءتىل فاكتورىن دامىتۋ تاجىريبەسىنىڭ نەگىزىندە كەشەندى زەردەلەۋدى تالاپ ەتەدى. قازاقستان ءۇشىن تاعىلىم الارلىعى جانە پايدالىسى لاتىن الىپبيىنە كوشكەن ەلدەردىڭ ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسى بولا الادى. دەگەنمەن قازاق جازۋىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى مارتەبەسىن نىعايتا تۇسەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ءۇشىن لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق الىپپەسى رەفورماسىنا قاتىستى قوعامدىق پىكىرگە تالداۋ جاسالىنۋى مەن حالىق اراسىندا قازاق جازۋىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋدىڭ تيىمدىلىگى جونىندە تۇسىندىرمە، ۇعىندىرۋ جانە ناسيحاتتاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىلۋىنەن كەيىنگى شىعارعان قورىتىندىدا لاتىن ءالىپبيى ەنگىزىپ، قولداۋدى كوپشىلىك قولدايتىندىعى انىقتالدى. ەلباسى ن.نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرتۋ» اتتى ماقالاسىندا: «لاتىنشاعا كوشۋدىڭ تەرەڭ لوگيكاسى بار. بۇل قازىرگى زامانعى تەحنولوگيالىق ورتانىڭ، كوممۋنيكاتسيانىڭ، سونداي-اق، ءححى عاسىرداعى عىلىمي جانە ءبىلىم بەرۋ پروتسەسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى. مەكتەپ قابىرعاسىندا بالالارىمىز اعىلشىن ءتىلىن وقىپ، لاتىن ارىپتەرىن ونسىز دا ۇيرەنىپ جاتىر. سوندىقتان، جاس بۋىن ءۇشىن ەشقانداي قيىندىق، كەدەرگىلەر بولماق ەمەس» ەكەندىگىن ايقىن ايتىپ، تەز ارادا قولعا الۋدى مىندەتتەگەن ەدى. سونىمەن قاتار ەلباسى بۇل باعدارلامالىق ماقالاسىندا 2017 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن عالىمداردىڭ كومەگىمەن، بارشا قوعام وكىلدەرىمەن اقىلداسا وتىرىپ، قازاق ءالىپبيىنىڭ جاڭا گرافيكاداعى بىرىڭعاي ستاندارتتى نۇسقاسىن قابىلداۋدى جانە 2018 جىلدان باستاپ جاڭا ءالىپبيدى ۇيرەتەتىن مامانداردى جانە ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان وقۋلىقتاردى دايىنداۋعا كىرىسۋدى ۇسىنعان ەدى.
قازاقستاندىق ءتىل ماماندارى لاتىن ءالىپبيىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسىن جاساپ، حالىقتىڭ تالقىلاۋىنا ۇسىندى. ناتيجەسىندە 2017 جىلدىڭ 26 قازانىندا ەلباسى قازاق ءتىلى ءالىپبيىنىڭ 2025 جىلعا دەيىن لاتىن گرافيكاسىنا كەزەڭ-كەزەڭىمەن كوشۋىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى جارلىققا قول قويىلىپ، رەسمي تۇردە ماقۇلداندى. حالىق اراسىندا قىزۋ تالقىلاۋعا سالىنىپ، ءتۇرلى ويلار ءباسپاسوز بەتتەرىندە جارىق كورگەننەن كەيىن الىپبيگە تۇزەتۋلەر ەنگىزىلىپ، 2018 جىلدىڭ 19 اقپانىندا بەكىتىلگەن ەدى. دەگەنمەن قازىردە وسى لاتىن ءالىپبيىنىڭ دايارلانعان جوباعا قاتىستى عالىمدار ء(تىل ماماندارى) اراسىندا ءتۇرلى پىكىرلەر تۋىنداپ وتىر.
تاۋەلسىز قازاقستانعا لاتىن ءالىپبيىنىڭ قاجەتتىلىگى بىرىنشىدەن، بۇل – قازىرگى زامان تالابى. لاتىن قارپى – ادامزات دامۋىنداعى ەڭ مىقتى جازۋدىڭ ءبىرى. ول – ءححى عاسىرداعى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ، ينتەرنەت پەن IT تەحنولوگيالاردىڭ ءتىلى. زاماناۋي تەحنولوگيالاردىڭ ءتىلىن يگەرۋدە دە بىرقاتار ىلگەرىلەۋشىلىك ورىن الاتىنى ءسوزسىز. لاتىن جازۋىنا كوشۋ ارقىلى بۇگىنگى تەحنيكا جەتىستىكتەرى مەن عالامتور جاڭالىقتارىنان ۇتىمدى پايدالانا الۋ مۇمكىندىگى تۋادى. ەكىنشىدەن، لاتىن قارپى تۇركى تىلدەس حالىقتاردى جاقىنداستىراتىن جازۋ. سەبەبى، الەمدەگى حالىقتىڭ 80 پايىزى لاتىن گرافيكاسىن يگەرىپ، پايدالانىپ وتىر، الەمدەگى اقپاراتتىڭ 70 پايىزى وسى تاڭبامەن تاراتىلىپ تۇر. ۇشىنشىدەن، لاتىن ءالىپبيىن قابىلداي وتىرىپ، تىلدىك ەرەكشەلىگىمىزدى ساقتايمىز، شەت تىلدەردەن ەنگەن سوزدەردى دە ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرگە يكەمدەي الامىز.
سۆەتلانا سماعۇلوۆا،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
ءال-فارابي اتىنداعى
قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
