قاسىرەتتىڭ قانى تامعان شەڭگەلدى كەزەڭنىڭ وت بۇركۋىنەن دۋلاتوۆتار شاڭىراعى ءۇيىتىلىپ، جويىلعالى تۇردى... مىرجاقىپ تاعدىرى بەلگىلى...
شاڭىراعىن جالعىز قىزى گۇلنار ۇستاپ قالدى. اكەسى ارمانداعان تاۋەلسىزدىكتى كورىپ، 97 جاسقا قاراعان شاعىندا ومىردەن وزعان گۇلنار اپامنىڭ ءبىر وكىنىشى ىشىندە كەتىپ ەدى. اكەسىنىڭ تۋعان اعاسى اسقاردىڭ (1868-1933 ج.ج) كارەلياداعى مايگۋبا لاگەرىنە ايدالعانىن بىلگەنىمەن، سۇيەگىنىڭ قايدا قالعانىنان بەيحابار بولاتىن. تەك اتاسىنىڭ (تۋعانىنا بيىل 150 جىل تولدى) 1991 جىلى اقتالعانى عانا قوس عاسىر قۇرداسىنىڭ جۇرەگىندە شەمەن بولىپ قاتقان قايعىنى ءسال-ءپال جىبىتكەندەي ەدى.
1934 جىلى ءمىرجاقىپتىڭ ايەلى عاينيجامال بالاسى الىبەگىن ەرتىپ سوسنوۆەتس لاگەرىندە ون جىل مەرزىم جازاسىن وتەپ جاتقان كۇيەۋىنە بارا جاتقاندا ماسكەۋدە تۇراتىن ءاليحان بوكەيحانوۆ ۋايىم ءمۇجىگەن شارشاڭقى جانداردى تەمىر جول ۆوكزالىندا كۇتىپ الىپ، بىرەر كۇن ءۇيىندە تىنىقتىرىپ، قايىرا شىعارىپ سالادى. جينالىپ جاتقاندا ءاليحان: «توۆاريشش گايا، مىنانى مىرجاقىپ شىراعىما بارعان سوڭ قاجەتتەرىڭە جۇمسارسىڭدار»، دەپ عاينيجامالدىڭ قولىنا قالىڭداۋ كەلگەن كونۆەرتتى ۇستاتادى. اسىل اعاسىنىڭ سالەمدەمەسىنە رازى بولىپ تولقىعان مىرجاقىپ كوز جاسىن كورسەتپەي سىعىپ-سىعىپ السا كەرەك.
سوسنوۆەتس ستانساسىندا مىرجاقىپ ءۇي جالداپ (سول ءۇيدى 1992 جىلى بايىرعى تۇرعىن ن.سەرەگين كورسەتىپ، ءىشىن ارالاپ كورگەنبىز – ق.ءا.) ايەلى مەن بالاسى ۇشەۋى ءبىر ايداي مارە-سارە كۇي كەشەدى. ارينە كۇندىزگى لاگەر تاۋقىمەتىنەن تيتىقتاپ ورالسا دا سۇيگەنى مەن پەرزەنتىنىڭ قاسىندا ساتتىك عايىپ-باقىتقا بالقىپ، ماسايراپ وتىرىپتى. قۇداي-اۋ، وتباسىنىڭ بارلىق قىزىعىن ەلىنىڭ ەرتەڭگى ەگەمەندىگىنە تارك ەتە سالعان نەتكەن جانكەشتى، نارتاۋەكەل جان ەدى. جۇبايىمەن سىرلاسىپ، اسا قۇپيا ءاڭگىمە شەرتىلگەن ءبىر جولى بىلاي اقتارىلعانى بار مىرجاقىپتىڭ: «سوت مەنى 58-ستاتيامەن ايىپتاپ، ون جىلعا كەستى (العاشقى ۇكىمدە اتۋ جازاسىنا جاتقىزىلعان – ق.ءا.), سودان كەيىن كوپشىلىك وتىرعان كامەراعا كوشىردى. وتىرعاندارعا «اسسالاۋماعالەيكۇم» بەرە كىردىم، جۇرتتىڭ ىشىندە كوزىمە ىستىق بولىپ ءتۇسكەن ول ءوزىمنىڭ اقاي اكەم (تۋعان اعاسى اسقار دۋلاتوۆتى وسىلاي اتاعان – ق.ءا.). اقاي اكەم ورنىنان ازەر تۇرىپ، بەلىن جازىپ كەلىپ مەنى قۇشتى، ەكەۋىمىز دە بالاشا سولقىلداپ جىلادىق. اعامنىڭ مۇندا وتىرعانىن بىلگەن ەمەسپىن، قۋانىشىمىزدا شەك بولعان جوق. اقاي اكەم بۇرىنعىداي ەمەس، قارتايىپ، جۇدەگەن. ماعان مۇڭىن شاققانداي كوڭىلى بوساپ، كوز جاسىن كوپكە دەيىن تىيا المادى. اقاي اكەمنىڭ ايتۋىنشا، ءوزىن مەنەن كەيىن 1929 جىلدىڭ ورتا شەنىندە تۇتقىنداپتى، ءار جەردە ۇستاپ وسى بۋتىركاعا جەتكىزىپتى. ...كەشىكپەي ەكەۋىمىزدى ەكى ايىرىپ ءجىبەردى. مەن سولوۆكيگە ءجونەلتىلدىم، اقاي اكەمنەن سودان بەرى حابارسىزبىن»...
عاينيجامال بۇل اڭگىمەنى ءوڭى سۇرلانىپ، ءتىلىن تىستەلەپ وتىرىپ تىڭدايدى دا مىرجاقىپتىڭ ءوز اعاسى تۋرالى كەيىنگى دەرەكتەردەن حابارسىزدىعىنا كوزى جەتكەن سوڭ، وزدەرىنە بەلگىلى جايتتى جايىپ سالماسقا شاراسى قالمايدى. اسقار قايناعاسىنىڭ بۋتىركا تۇرمەسىنەن كوتلاس قالاسىنا جىبەرىلىپ، كەيىن سونداعى تۇرمەدەن سولوۆكيگە مىرزاعازى ەسپولوۆپەن بىرگە ايدالعانىن ەلگە جولداعان حاتىنان بىلگەندىكتەرىن ايتادى. سول ساتتە مىرجاقىپ ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ اھ ۇرىپ «جانىمدا جۇرگەنىن سەزسەمشى جان باۋىرىمنىڭ!»، دەپ وكسىك اتىپ، جان دۇنيەسىمەن قوپارىلىپ، جارىلىپ كەتەردەي بۋىرقانىپتى-اۋ! وسى اڭگىمە تۇسىندا ەرلى-زايىپتىعا بەلگىسىز تۇينەكتەلگەن قارالى سىردىڭ قۇلپى ەشكىمنىڭ دە قولىندا جوق ەدى-اۋ! قاتىگەز ءومىر شەرلى جۇمباعىن ءوزىنىڭ ىشىنە عانا بۇگىپ تۇرعان! سىبىرلاعانداي بولعان قوس مۇڭلىقتىڭ قۇلاعىنا: «اسقارداي اعالارىڭ مايگۋبا لاگەرىندە ماعجان جۇماباەۆپەن، ەلدەس وماروۆپەن بىرگە جازاسىن وتەپ جۇرگەندە مەرت بولعان!». قايدان سەزسىن؟! ءبارى كەيىن بەلگىلى بولعان جايت قوي.
اسقار دۋلاتوۆ مىرجاقىپ ءىنىسىنەن ەكى جىلداي بۇرىن 1933 جىلى كوز جۇمعان ەكەن... اسقار دۋلاتوۆ بۇرىنعى تورعاي وبلىسى جانكەلدين اۋدانىنىڭ قىزبەل اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ساۋاتىن اۋىل مەكتەبىندە اشقان ول ءارى قاراي قازاقشا، ورىسشا وقىپ، ءبىلىمىن ءوز كۇشىمەن تولىقتىرادى. 1918 جىلعا دەيىن تورعاي ۋەزىنىڭ ءبيى قىزمەتىن اتقارعان. كەزىندە پاتشا ۇكىمەتى م.دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاق!» ولەڭدەر جيناعىن ءتاركىلەپ، وقۋعا تىيىم سالعاندا اسقار بۇل پاسىق پيعىلدىڭ ۇستەمدىك قۇرۋىنا جانىن پيدا ەتەرلىكتەي بولىپ قارسىلىق تانىتادى. كىتاپتى جاسىرىن ءتۇردە ەل اراسىنا تاراتىپ، مازمۇنىن ناسيحاتتاپ، قازاق جۇرتىنىڭ مارعاۋ كۇيىنەن ارىلىپ، وزىق ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋ ماقساتىندا ءىس-ارەكەت قىلۋىن ۋاعىزدايدى. مۇنداي بەلسەندىلىگى، ارينە، ومىرىنە قاۋىپ-قاتەر تۋدىرارىن سەزسە دە بەتىنەن قايتپاي، ورشەلەنە ارەكەت ەتەدى.
قازاقستاندا كەڭەستىك بيلىك ورناعاننان كەيىن ول اۋىل شارۋاشىلىعىندا جۇمىس ىستەگەن كەزىندە دە حالىقتى بىلىمگە، كاسىپكە، ونەرگە باۋلۋ ماقساتىنان ەشقاشان اينىپ كورمەگەن. كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ تۇسىندا، 1928 جىلى ا.دۋلاتوۆتىڭ مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، 1929-1932 جىلدارى ماسكەۋدەگى بۋتىركا تۇرمەسىنە وتىرعىزىلادى. 1930 جىلى 4 ساۋىردە ول اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، 1931 جىلى 30 ساۋىردە بۇل جازا 10 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋمەن اۋىستىرىلادى دا، كارەلياداعى مايگۋبا لاگەرىنە ايدالادى. سوندا 1933 جىلى قايتىس بولادى.
اسقار – دۋلاتتىڭ التى بالاسىنىڭ ۇلكەنى. العاشقى ايەلى قاديشادان – ەسكەندىر، توتى، بوتاگوز جانە ايدار تۋسا، ەكىنشى زايىبى زاۋرەدەن – حايدار، قايىم جانە اداي ومىرگە كەلەدى. مەن وسى كىسىلەردىڭ ەكەۋىن – بوتاگوز بەن حايداردى كورىپ، ەتەنە جاقىنداسىپ، سوڭعى دەمدەرى ۇزىلگەنشە بايلانىستا بولعان ەدىم. ەندى سول كىسىلەر جايلى بىرەر ءسوز ايتۋعا تۋرا كەلىپ تۇر.
وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ باسىنا تامان ءبىزدىڭ قىزبەلگە تاران اۋدانى جاعىنان بوتاگوز اسقارقىزى كەلىپ، بىرەر اي ەل ارالاپ، اۋناپ-قۋناپ قايتقانى بار. ەڭبەك دەمالىسىمدا تۋعان اۋىلىما كەلگەندە كورىپ، كىم ەكەنىنەن حاباردار بولعانبىز. بىراق دۋلاتوۆتارعا قاتىستى جاق اشپايتىن. كەيىن التىنسارين اتىنداعى كەڭشاردا تۇراتىن جاقىن ءىنىسى امەنوۆ ءحاميتتىڭ قولىندا بولىپ، 1988 جىلدىڭ 17 اقپانىندا 80 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن. 1992 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە گۇلنار اپام كارەليادان اكەلىنگەن اكەسىنىڭ ءمۇردەسىن بيدايىق اۋىلىنا قايتا جەرلەگەن سوڭ، ەلۋ شاقىرىم جەردەگى التىنسارين اۋىلىنا ادەيى بارىپ، بوتاگوز اپاسىنىڭ باسىنا دۇعا وقىپ، تاعزىم ەتكەندە قاسىندا بىرگە ءجۇرگەن ەدىك. ول كىسى ءوزى ومىردەن وتكەننەن كەيىن مىرجاقىپ اعاسىنىڭ توعىز ايدان سوڭ اقتالاتىنىن، ال اكەسى اسقاردىڭ ەسىمى اراعا ءۇش جىل سالىپ اقادال ەكەندىگى دالەلدەنەتىنىن بىلمەي كەتتى-اۋ! تىرشىلىك جان كۇيزەلىسىنىڭ شەك-مولشەرىن انىقتاۋعا كەيدە دارمەنسىز بولاتىنىن وسىدان-اق بايقاۋعا بولماي ما؟ بىراق شىندىق اتاۋلى ءتۇپتىڭ-تۇبىندە باقيلىق بولعان جاننىڭ دا رۋحىن شالقىتاتىنىن مىسە تۇتساق، كوڭىلگە سول مەدەت!
وبلىستىق «قوستاناي تاڭى» گازەتىنىڭ 1992 جىلعى 28 ناۋرىزداعى سانىندا «بوتاگوز – مىرجاقىپتىڭ نەمەرە قارىنداسى» دەگەن ماقالا جاريالادىم. ونى جازۋعا بوتاگوز اپايدان قالعان ءبىر سۋرەت سەبەپكەر بولىپ ەدى. سۋرەت سىرتىنا اپاي ءوز قولىمەن «بوتاگوز، گاليا، نازيقا، اقمارجان، روزا. «كوممۋنيزم جولى» گازەتىنىڭ («قوستاناي تاڭىنىڭ» بۇرىنعى اتاۋى – ق.ءا.) ماشينيستكالارى. 17.03.1957 ج.» دەپ جازىپتى. بۇل كەزدە مەن «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» تورعاي وبلىسى بويىنشا مەنشىكتى ءتىلشىسى ەدىم، ارقالىقتا تۇراتىندىقتان اپايعا قاتىستى وزگە دەرەكتەر جيىستىرا المادىم. كونەكوز كەيبىر جۋرناليستەردىڭ «بوتاگوز جۇمىس ىستەگەن، بىراق فاميلياسى بۇرالقيەۆا بولاتىن» دەگەنى بار ەدى. ياعني شىندىققا جاناسادى، اپاي كۇيەۋىنىڭ فاميلياسىمەن (مۇستافا بۇرالقيەۆ) ءجۇرگەن بوپ شىقتى عوي.
كەيىن بىلدىك، بوتاگوز اسقارقىزى ءوز ومىرىنە قاتىستى ءبىراز دەرەكتەردى جازىپ قالدىرىپ كەتكەن ەكەن. اشىپ ايتۋعا قورىنعان سول مول مۇراسى ارىستار اقتالعاننان سوڭ كادەمىزگە جاراعانىن وسى اپاسىنان جەتى جاس كىشى گۇلنار مىرجاقىپقىزى رازىلىقپەن مالىمدەگەن بولاتىن. بوتاگوز اپاي: «ءوز اكەم اسقار دۋلاتوۆ ەل ىشىندە بەدەلى زور، جۇرت سىيلايتىن، وقىعان كىسى، ەل باسشىسى، اتقامىنەرى بولعان. ءبىزدىڭ ءۇيدى «ۇلكەن ءۇي» دەيتىن. اكەمىز تورعاي دۋانىنىڭ سۋدياسى، ياعني ءبيى بولىپ جۇمىس ىستەدى. دۋانعا جۇرەردە ارنايى تىگىلگەن كيىمىن كيەتىن، قوس شىنجىرلى مەدالىن (ونى «زناك» دەيتىنبىز) موينىنا سالاتىن، ۇمىتپاي قىزىل ماساتى قالتاشاعا سالىنعان ءمورىن الاتىن. اۋىلداعى كەلىندەرى ول كىسىنى بي اعا دەپ اتايتىن» دەپ جازعان ەدى اكەسى تۋرالى كەستەلەپ. سونداي-اق اسقار اكەسىنىڭ ءوز ءىنىسى مىرجاقىپتى وقىتىپ، ءتاربيەلەۋدەگى وراسان زور ەڭبەگىن دە ناقپا-ناق قاعازعا بەدەرلەپ ءتۇسىرىپ، ونىڭ بالا كۇنىنەن باستاپ ەرجەتىپ ساياسي كوزقاراسى قالىپتاسىپ، قازاعى ءۇشىن ايانباي قام جەگەن كەزەڭدەرىن تاتىمدى تاڭبالاعانى بۇگىندە تاريحي اسا ماڭىزدى قۇجاتقا اينالعانىنا سۇيسىنەمىز.
ال بوتاگوز اپايدىڭ ءوزىم جاقسى ءبىلىپ ارالاسقان ءىنىسى حايدار دۋلاتوۆتىڭ (1913-1985) اۋزىنان دا تۇشىمدى ەشنارسە ەستىمەگەن ەدىم. ۇيدە قوناق بولىپ وتىرعاندا «الاش دەگەن نە ءوزى، نە بىلەسىڭدەر؟» دەپ سىر تارتادى. كوزى سۋىق جىميادى، قارا كىسى ەدى، ءتۇرى ودان بەتەر سۇرلانا تۇسەدى. ءتىلى كۇرمەلەتىندەي مە؟ سويتسەك ارتىنان بىلدىك قوي، دۋلاتوۆتارعا زاۋال تونگەندە، ون بەس جاسار حايداردى دا باسقا تۋىستارىمەن بىرگە قيىر شىعىسقا ايداپ جىبەرگەن ەكەن. حايدار اعا العاش كورىسكەندە ماعان ءوز شەشەسى زاۋرەنىڭ ءبىزدىڭ جاقىن اپامىز بولاتىنىن ايتىپ، تۋىستىق مەيىرىممەن باۋراپ، سىيلاس ارالاستىققا پەيىل كورسەتكەن. ال دۋلاتوۆتارعا قاتىستى جۇمعان اۋزىن اشپاي كەتتى. بۇگىندەرى حايدار اعانىڭ ۇرپاقتارى ءوسىپ-ونگەن، ەلىنە قالتقىسىز قىزمەت ەتۋدە.
اسقارعا قاتىستى گۇلنار اپامنىڭ اڭگىمەلەرىن وي ەلەگىنەن وتكىزە باستاعانىمدا، ول كىسىنىڭ 1989 جىلى ماعجان جۇماباەۆتىڭ زايىبى، 96 جاستاعى زىليقامەن الماتىدا كەزدەسىپ سىر اقتارىستىرعانى ساناما ورالدى. مايگۋبا لاگەرىنە ماعجانىن ىزدەپ كەلىپ، قاۋىشقان زىليقاعا ءبىر كۇنى ەرى بۇرىن تاشكەنتتە بىرگە تۇرعان الاش ارىسى ەلدەس وماروۆتى ەرتىپ كەلىپ تانىستىرادى. كەلەسى كۇنى قازاقتىڭ ءبىر اقساقالىن: «بۇل – اسقار دۋلاتوۆ، مىرجاقىپتىڭ، ءوزىمىزدىڭ جاقاڭنىڭ تۋعان اعاسى»، دەپ تورگە وزدىرىپ ەت اسىپ، قوناق ەتىپ سىيلايدى. سوندا قوشتاساردا مەيمانىنىڭ ايتقان ءسوزىن زىليقا اپاي دالمە-ءدال ەتىپ گۇلنار سىڭىلىسىنە ايتىپ بەرەدى. «قالقام، مەنىڭ قازاقتىڭ وزىڭدەي ايەلىن كورىپ تۇرعانىمنىڭ الدى-ارتى وسى بولار، ەلگە جەتە الار ءتۇرىم جوق، قوش، ەل-جۇرتقا سالەمىمدى جەتكىز»، دەپ ماڭدايىنان ءسۇيىپتى. اتاسىنىڭ امانات ءسوزىن ەندى ەستىگەن گۇلنار كوز جاسىنا ەرىك بەرىپتى.
گۇلنار دۋلاتوۆا 1925 جىلى اسقار اتاسىنىڭ قىزىلورداعا كەلگەنىن ء(مىرجاقىپ ىنىسىنە ەنشى رەتىندە جاساتتىرعان التى قاناتتى وتاۋ كيىز ءۇيدى ەكى تۇيەگە تەڭدەپ، وزدەرى سالت اتپەن ءجۇرىپ، جەلتوقسان ايىندا جەتكەن – ق.ءا.) بىلايشا سۋرەتتەپ جازعانى بار ەدى: «ءبىر كەزدە جاستىققا شىنتاقتاي جاتقان اقاي اكەسىنە اكەم جاقىنىراق جىلجىپ بارىپ، ءبىر ءتۇرلى جاس بالاداي ەركەلەگەن سىڭايىن بايقاپ قالدىم. كوڭىلىمە: «پاپامنىڭ مۇنىسى قالاي؟ ۇلكەن ادامداردان دا بالالىق، ەركەلىك مىنەز شىعادى ەكەن-اۋ»، دەپ تاڭعالىپ، الگى قىلىعىن كادىمگىدەي ىڭعايسىز كوردىم. ەندى ويلاسام، اسقار ءارى اعا، ءارى اكەدەي ءتاربيەلەپ وسىرگەندىكتەن، جاس جاعىنان ون جەتى جىلداي ۇلكەندىگى بار (ەكەۋىنىڭ ارالىعىندا ەكى اپا، ءبىر اعا), ءوزى كەنجە بولا تۇرىپ نەگە ەركەلەمەسىن، ونىسى زاڭدى دەپ سانايمىن، ەش سوكەتى جوق ەكەنىن ەندى عانا تۇسىنگەندەيمىن. قىرىقتاعى مىرجاقىپتىڭ بويىندا سول قاسيەتتىڭ ساقتالىپ قالۋى قانداي تاماشا!»
...قايران دا قايران ەسىل ەرلەر! اسقار مەن ءمىرجاقىپ! دامەش انانىڭ ءتوسىن تۇرتكىلەپ التى باۋىر وسكەن-ءدى. وسى قوس قوشاقان دۋلات اۋلەتىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق قوعامىنىڭ بەتكە ۇستار ۇلدارى، ءبىرتۋار تۇلعالارى بولىپ قالىپتاسقانىنا مىنا تاريح كۋا! ءبىر ۇيادا قاناتتاندى، ءبىر تۇرمەدە ازاپتاندى، كارەليا جەرىن ەكەۋى دە جاستاندى... اعاسى سوندا قالدى، ءىنىسى ەلگە ورالدى... تاعدىرلارى ءارى تارپاڭ، ءارى ازالى! ماڭگىلىك ماقتان تۇتار بار قازاعى! قايسار ءالىم، قازاقستان جۋرناليستيكا اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى
قايسار ءالىم
قازاقستان جۋرناليستيكا اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى
"ەگەمەن قازاقستان"
