31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي الماتى وبلىسى، جاڭالىق اۋىلىندا ورنالاسقان «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى» مۋزەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مۋساباەۆ مەيىرجان باحىتجانۇلىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى جۇرگىزگەن سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
- جاڭالىق ماڭىندا قانشا ادام اتىلعان؟
جاڭالىق ەلدى-مەكەنى قورىم بولىپ كەلگەن. ياعني 1937-1938 جىلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن الماتى قالاسىنداعى نكۆد-نىڭ جەرتولەسىندە زاڭسىز سوتتاپ، سول جەردە اتۋ جازاسىنا كەسكەن. ودان كەيىن الماتى ماڭىنداعى جاڭالىق اۋىلىنا كومگەن. قازىرگى قولىمىزدا بار مالىمەتتەر بويىنشا بەس مىڭعا جۋىق ادام جەرلەنگەن.
- جەرلەنگەندەردىڭ اراسىندا الاش ارىستارى نەمەسە ەلگە تانىمال ازاماتتار بار ما؟
- تابىلعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك احمەت بايتۇرسىنۇلى، ساكەن سەيفۋلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ ت.ب. الاش ارىستارى مەن ەلگە تانىمال ازاماتتار وسى جەردە كومىلگەن. ويتكەنى ولاردىڭ بارلىعى 1937-1938 جىلدارى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.
- اتۋ جازاسىنا ۇشىراعاندار قاي ستاتيامەن قۋدالانعان؟
- ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ركفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 3 بابى بويىنشا سوتتالعان. 58-باپ بويىنشا «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپ تاعىلعان. 1929-1931 جىلدار ارالىعىندا وتكەن حالىق كوتەرىلىسىنە قاتىسقان شارۋالارعا قىلمىستىق كودەكستىڭ 59-بابىمەن ايىپ تاعىلعان. (59-باپ: بانديتيزم). «سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى شىقتىڭدار» - دەگەن ايىپ تاعىلدى. ءۇشىنشى، 107-باپ (ەكونوميكالىق باپ) بويىنشا «مەملەكەتتىك مۇلىكتى الدىڭ» - دەگەن ايىپ تاعىلعان.
- مۋزەي 2018 جىلى اشىلدى. سودان بەرى جاڭادان ەكسپوناتتار قوسىلدى ما؟
- مۋزەي قورىن تولىقتىرۋ ماقساتىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارىمەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرامىز، جانە دە ارحيۆتەرمەن جۇمىس ىستەۋ ارقىلى ءار اي سايىن، ءار توقسان سايىن قور تولىقتىرىلىپ وتىرادى. ءبىر وكىنىشتىسى - 1937-1938 جىلدارى «حالىق جاۋى» - دەپ ايىپ تاعىلعانداردىڭ دۇنيە-مۇلكى تولىق تاركىلەنىپ، وتباسى مۇشەلەرى «حالىق جاۋىنىڭ جارى»، «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» - دەپ ولار دا ءارتۇرلى لاگەرلاردا قۋدالانعان. سوندىقتان دا، ولاردىڭ وزدەرى ۇستاعان تۇرمىستىق زاتتارى ساقتالماعان. مۋزەي قورى كوبىنە قۇجاتتاردان قالىپتاسقان.
- مۋزەيگە كۇنىنە قانشا ادام كەلەدى؟
- مۋزەي كەلۋشىلەرى جىلدان جىلعا كوبەيۋدە. وعان ءبىر جاعىنان سەبەپكەر بولىپ جۇرگەن ءارتۇرلى پورتالدار، باق وكىلدەرى مۋزەي جايلى باعدارلامالارىندا ايتىپ، كورسەتۋى ارقىلى حالىققا تانىلىپ جاتىر. الەۋمەتتىك جەلىلەردەن دە پاراقشالار اشىلىپ كوپتى قىزىقتىرۋدا. قازىرگى تاڭدا پاندەمياعا بايلانىستى كەلۋشىلەردى ءوزىمىز شەكتەپ وتىرمىز. مەكتەپتەر، جوعارى وقۋ ورىندارى، باسقا دا مەكەمەلەر حابارلاسىپ ەكسكۋرسيا جاساپ جاتادى.
- مۋزەيدىڭ ءۇش زالىنىڭ ىشىندە ۇلكەن اسەر قالدىراتىن قاي ەكسپونات نەمەسە قاي ەكسپوزيتسيا؟
- قالىڭ كوپشىلىكتى وزىنە تارتىپ، كوڭىلىنە مۇڭ سىيلايتىن «بالاسىنان ايىرىلعان انالار» ەكسپوزيتسياسى. كەلگەن قوناقتار كوزدەرىنە جاس الىپ، ۇلكەن اسەر الىپ جاتادى.
اتۋ جازاسىنا اپارىلا جاتقان ەكسپوزيتسيا مەن كارتسەر ەكسپوزيتسياسىن كورگەن حالىقتىڭ سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىنا اشۋ ىزاسى مەن قاتار نامىسىن دا وياتادى.
ەڭ وكىنىشتىسى - مۋزەيدەن العان اسەر مۋزەيدەن شىققان سوڭ ۇمىت بولادى.
- مۋزەيدىڭ العا قويعان جوسپارلارى قانداي؟
- بولاشاقتا ۇلكەن مونۋمەنتتىك كومپلەكس جاساۋ جوسپاردا بار. ونىڭ ىشىنە حالىق كوتەرىلىستەرىنە ارنالعان ەسكەرتكىشتەر قويىلسا جانە جالپى قازاقستان بويىنشا 25 مىڭنان استام اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن قۇربانداردىڭ ەسىمدەرىن تولىقتىرىپ ۇلكەن مونۋمەنت جاساسا دەگەن جوسپارلار بار.
جاڭالىق كەشەنىندە ادام سۇيەكتەرى تابىلعان 4 جەردى بەلگىلەپ قويدىق. ماۋسىم ايىندا سول جەرلەردى قازىپ كورۋگە نيەتتەنىپ وتىرمىز.
- وسى تاريحي جەرگە قاتىستى مەملەكەتتىڭ ساياساتى قانداي؟
- 2020 جىلى ءدال وسى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى قارساڭىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ - «ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بارلىعى اقتالسىن» - دەگەن ۇندەۋ جاساعان بولاتىن. سول ۇندەۋىنە بايلانىستى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ، ءارتۇرلى جۇمىستار اتقارىلۋدا. مەملەكەت تاراپىنان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا كوپتەپ كوڭىل بولىنۋدە. قازىر مۋزەيدىڭ ماڭىن ابباتتاندىرۋ، جاڭارتۋ جۇمىستارى دا جەرگىلىكتى جانە وبلىستىق اكىمشىلىتىڭ قولداۋىمەن جاسالىنىپ جاتىر.
- مەملەكەت تاراپىنان مۋزەيگە قارجى بولىنە مە؟
- مۋزەي الماتى وبلىسىنا قارايدى. تىنىشپاەۆ اتىنداعى مۋزەيىنىڭ فيليالى. سول وبلىستان قارجىلاندىرادى. باسقا دا مۋزەيدەگى جوسپارلاپ وتىرعان اۋقىمدى ءىس-شارالاردى الماتى قالاسى دا، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن دە قولداۋ كورسەتەمىز دەپ جوبالاردى ماقۇلداۋدا.
- 31 مامىر ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. سوعان وراي قانداي شارالار ۇيىمداستىرىلعالى جاتىرسىزدار؟
- ەسكە الۋ كۇنىن مۋزەي شەڭبەرىندە عانا ەمەس وبلىس، رەسپۋبليكا كولەمىندەگى شارالار ۇيىمداستىرىلعان. كوپتەگەن قوناقتار دا شاقىرىلۋدا. جىلداعى ءداستۇرلى ءىس - شارا - ەسكەركىش ماڭىندا جينالىپ، گۇل شوعىن قويۋ. عالىمدار مەن قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قاتىسۋىمەن جيىن وتكىزىلەدى.
- الاش زيالىلارى مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن جاستار اراسىندا تانىتۋدا مۋزەيدىڭ اتقاراتىن ءرولى قانداي؟
- مۋزەيدە وقۋشىلاردان قۇرالعان ۇيىرمە اشقان بولاتىنبىز. بۇل ۇيىرمە 3 باعىت بويىنشا جۇمىس ىستەيدى. «ادەبيەت» باعىتىندا - ۇلت زيالىلارى مەن الاش ارىستارىنىڭ ايتىپ كەتكەن وسيەت-ولەڭدەرىندەگى استارلى ويدى جاستاردىڭ تۇيسىگىنە جەتكىزۋگە تىرىسامىز. «تاريح» باعىتى بويىنشا - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ءالى دە اشىلماعان، زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن وقيعالاردى زەرتتەۋدى ۇيرەتەمىز. قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن وقۋشىلارىمىز رەسپۋبليكا كولەمىندە، ءتىپتى شەتەلدە دە ءارتۇرلى بايقاۋ، كونفەرەنتسيالارعا قاتىسىپ، جۇلدەلى ورىنداردى يەلەنۋدە. وسىلايشا الاش ايتقان وسيەتتى جاستار اراسىندا دارىپتەيمىز.
- ءاليحان بوكەيحانۇلى احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنا جازعان حاتىندا بىلاي دەگەن:
«شىراعىم احمەت! مىرجاقىپ! بولاشاققا كۇندى كورە الاتىن ۇرپاق كەرەك. سول ۇرپاق سەندەردىڭ اتتارىڭدى اتاپ، قۇرمەت كورسەتىپ جاتسا، باقىتتى ەمەسسىزدەر مە!؟».
ءسىزدىڭ ويىڭىزشا اتالعان الاش زيالىلارى باقىتتى ما؟ ولارعا لايىقتى دەڭگەيدە قۇرمەت كورسەتىلىپ جاتىر ما؟
- جاستار اراسىندا، ءبىرى الاش زيالىلارىنىڭ سۋرەتىن ءتىرىلتىپ، مۇڭدى وبرازدا شىعارىپ جاتسا، ەندى ءبىرى مازاققا اينالدىرۋدا. ارينە، كىمنىڭ ناقتى قانداي ماقساتتى كوزدەگەنىن ايتا المايمىز. دەگەنمەن، الداعى تاڭدا الاش زيالىلارى لايىقتى قۇرمەتكە يە بولادى دەگەن سەنىمدەمىز.
- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا ءبىز الاش زيالىلارى ارمانداعان مەملەكەتكە اينالا الدىق پا؟
- ءبىز ءالى دە الاش ارىستارى كوزدەگەن مەملەكەتكە اينالا الماي وتىرمىز. ولار قازاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن ءتونىپ تۇرعان قاۋىپكە قاراماستان «قازاق ەلىم، قازاق ءتىلىم» دەپ ۇلتقا قىزمەت ەتىپ، وزدەرىن قۇربان ەتتى. قازىر، بارلىق قازاعىمىز قازاق تىلىندە سويلەپ وتىرعان جوق. ءالى كۇنگە دەيىن جالتاقتاۋ دا، وزگە ۇلتتارعا ەلىكتەۋ دە بار. ورىسشا سويلەگەندى ماقتان كورەتىن دە جاستار بار.
الاشىمىزدىڭ ارمانى - قازاق ەگەمەن بولىپ، ءوز جەرىندە قازاقشا سويلەپ جۇرسە ەكەن بولاتىن.
- م. جۇماباەۆ «مەن جاستارعا سەنەمىن» - دەدى. ماعجاننىڭ سەنىمى اقتالدى ما، الدە اقتالا ما؟
- اقتالادى. قازىر ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن زەرتتەۋ جاعىنا دا كوبىنە جاستار كەلۋدە. بۇعان دەيىن عاريفوللا انەس، بەيبىت قويشىباەۆ سىندى اعالارىمىز زەرتتەۋ جۇرگىزدى. قازىرگى تاڭدا جاستار كوپتەپ ارالاسۋدا. جاس عالىمدار، جاس ارحەولوگتار كوبەيۋدە. وسىنداي دارىندى، ءبىلىمدى جاستارىمىزدىڭ ارقاسىندا ماعجاننىڭ سەنىمى مىندەتتى تۇردە اقتالادى.
لاۋرا تۇرسىنجان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
