كۇيشى ابىكەن حاسەنوۆتىڭ زامانداس-كۋاگەرلەردىڭ دەرەكتەرى «قوڭىر» كۇيىنىڭ تۇپكى توركىنى — 1937–1938 جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان جوقتاۋ كۇيى ەكەنىن دالەلدەي تۇسەدى.
ابىكەن حاسەنوۆ ارقا ءوڭىرىنىڭ ايگىلى كۇيشى-كومپوزيتورلارىنىڭ مۇراسىن ەل ىشىنە كەڭىنەن ناسيحاتتاعان. شەرتپە كۇيدىڭ تەرەڭ يىرىمدەرى مەن سىرشىل تابيعاتىن حالىققا تانىتىپ، ونىڭ قۇدىرەتىن سەزدىرىپ كەتكەن داۋلەسكەر كۇيشىنىڭ ەسىمى قازاق مۋزىكا ونەرىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الادى.
بەلگىلى جۋرناليست جاۋلىباي يماناليەۆ ابىكەننىڭ ومىرىنە قاتىستى مىناداي اڭگىمەنى ايتىپ بەرگەن ەدى.
1932–1933 جىلدارداعى الاپات اشارشىلىقتا ابىكەننىڭ بالا-شاعاسى اشتىقتان، ودان قالا بەردى سۇزەكتەن تۇگەلدەي قىرىلىپ قالادى. ارتىنشا ءستاليننىڭ «اسىرا سىلتەۋ» ساياساتىنىڭ العاشقى تولقىنى – 1933-1934 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىن باستالادى. سول كەزدە بىرەۋلەر ابىكەنگە قۇپيا تۇردە «ەلدەن تەز كەتىڭىز، ايتپەسە ءسىزدى دە ۇستايتىن ءتۇرى بار»،- دەپ ەسكەرتىپ ۇلگەرەدى. سودان ابىكەن قاراعاندى وبلىسىنىڭ شەت اۋدانىنداعى اقسۋ-ايۋلى ەلدى مەكەنىنەن باس ساۋعالاپ، الماتىعا قاراي جول تارتادى.
ارىپ-اشىپ، ابدەن تيتىقتاپ جەتكەن ول تۋىسى ساكەن سەيفۋلليننىڭ ۇيىنە كەلەدى. ەلدەگى اۋىر جاعدايدى ەستىگەن ساكەن مۇڭلى دا سابىرلى قالىپپەن «ەندى بۇل اڭگىمەنى تىسىڭىزدەن شىعارماڭىز»، - دەيدى. سول كەزدە ساكەن مەملەكەت قىزمەتىندە، جاۋاپتى لاۋازىمدا جۇرگەن ەدى. ءسويتىپ، ساكەن ابىكەندى جۋىندىرىپ-شايىندىرىپ، تازا كيىم كيگىزىپ، ادام قالپىنا كەلتىرەدى...
– قازانىڭا ەتتى مولىراق سالىپ، جاسا. كەشكىسىن ۇيگە ءبىراز جىگىتتەر كەلەدى، - دەيدى دە ساكەن قىزمەتىنە كەتەدى.
ساكەننىڭ كەلىنشەگى تۇك تە تۇسىنبەسە دە، ونىڭ ايتقانىن ورىندايدى.
كەشكىسىن جۇمىستان شىققان سوڭ، ساكەن اعانىڭ قاسىندا ەكى-ءۇش ادام ىلەسىپ ۇيىنە كەلەدى.
– مىنا كىسى مەنىڭ ەلدەن كەلگەن جاقىن اعام ەدى، - دەپ ابىكەندى ەلەۋسىز عانا تانىستىرادى.
قوناقتار تاماق جەپ، ءشاي ءىشىپ بولعان سوڭ، ساكەن ءوزىنىڭ ۇيدە تۇرعان دومبىراسىن قولعا الىپ، ءبىر-ەكى شەرتەدى دە، دومبىرانى ابىكەننىڭ قولىنا ۇستاتادى.
شەرلى، مۇڭلى ابىكەن دومبىرانى تارتتى كەلىپ.تابان استىنا مۇنداي بايلىققا كەنەلەمىز دەپ ويلاماعان قوناقتار اڭ-تاڭ ، بارىندە ءۇن جوق.
– وۋ، جىگىتتەر نەگە ۇندەمەيسىڭدەر؟-دەيدى ساكەن.
– مىناداي بايلىقتى الدىمىزعا قويا سالدىڭىز. مۇندا اڭگىمەگە نە جورىق،- دەيدى ولار.
ساكەن ءوز جولداستارىمەن اقىلداسا كەلە ابىكەندى جاڭادان ۇيىمداستىرىلعان درامالىق تەاتردىڭ ءجاي قاتارداعى ءارتيسى ەتىپ قىزمەتكە ورنالاستىرادى.
– ازىرگە كۇي تارتىپ كوزگە تۇسپەي-اق قويىڭىز. كوپشىلىكتىڭ ىشىندە جۇرە بەرىڭىز. كەيىنىرەك جاعداي وزگەرەر، سوسىن كورە جاتارمىز، - دەيدى دە قويادى ساكەن.
سودان ابىكەن اعا ساحناعا شىعىپ كۇي دە تارتپايدى، نەمەسە قويىلىمداردىڭ جاۋاپتى رولدەرىندە وينامايدى. كوپشىلىك ماسسوۆكانىڭ قاراسىن كوبەيتىپ جۇرە بەرەدى. ستاليندىك اسىرا سىلتەۋدىڭ ەكىنشى ناۋقانى 1937-1938 جىلدارى ساكەن، بەيىمبەت، ماعجان، ءىلياس تاعى باسقالار «حالىق جاۋى» بولىپ ۇستالىپ كەتە باردى.
ابىكەن ۋادە بويىنشا كۇي تارتپايدى، ەشكانداي رول دە وينامايدى. كوپشىلىكتىڭ ءبىرى بولىپ جۇرە بەرەدى. ۇلى وتان سوعىسى اياقتالىپ، 1953 جىلى ستالين ولگەننەن سوڭ عانا قولىنا دومبىرانى الىپ، ءوز ونەرىن كوپشىلىككە جاسقانباي كورسەتە باستايدى.
ابىكەننىڭ ورىنداۋىنداعى توعىز كۇيدىڭ نوتاسىن العاش رەت قازاقتىڭ بەلگىلى كومپوزيتورى لايف حاميدي جازعان. كومپوزيتورعا ابىكەننىڭ ءوزى بارىپ، وڭاشا وتىرىپ انگىمەلەسىپ،تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرىن ورىنداعان.
– وسى ۋاقىتقا دەيىن مىناداي اسىل دۇنيەلەرگە جاسىرىپ، قايدا جۇرگەنسىڭ؟- دەيدى كومپوزيتور ابىكەنگە.
– مەن ساكەنگە ۋادە بەرىپ ەدىم. سول ۋادەمدە تۇردىم. تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرىن بۇزىپ ورىنداۋشىلار كوبەيىپ بارادى. ەندىگى ۇندەمەي جۇرگەنىم بولماس دەپ، سىزگە كەلىپ وتىرمىن عوي، - دەيدى ابىكەن.
لاتيف حاميدي قازاق راديوسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە زۆونداپ حابارلايدى. ونداعى جىگىتتەر بۇل ءىستى تەزىنەن قولعا الىپ "كۇيشىڭىزدى ەرتىپ قازاق راديوسىنا كەلىڭىز،"- دەيدى. سونىمەن لاتيف حاميدي، ابىكەندى جەتەكتەپ راديوعا بارادى. سونداعى جازىلعان كۇيلەردىڭ نۇسقاسى قازاق راديوسىنىڭ «التىن قورىندا» كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتاۋلى.
ابىكەننىڭ «قوڭىر» كۇيىنە بايلانىستى حالىق جادىندا ءتۇرلى اڭگىمە-دەرەكتەر ساقتالعان. ءبىر دەرەكتە كۇيشى بۇل شىعارمانى اشارشىلىقتا قازا بولعان سۇيگەن جارى مەن ءتورت بالاسىنا ارناعانى ايتىلادى. ەكىنشى ءبىر نۇسقادا 1938 جىلى «حالىق جاۋى» اتانىپ اتىلعان دوسى ساكەن سەيفۋلليندى جوقتاپ شىعارعان دەلىنەدى. ءۇشىنشى ءبىر پىكىردە 1958 جىلى 22 اقپاندا قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ شەشىمىمەن ساكەننىڭ رەسمي تۇردە اقتالعانىن ەستىگەن ابىكەن، وتكەن كۇننىڭ قاسىرەتىن ەسكە الىپ، جان دوسىنا ارناپ كۇي شەرتكەن دەلىنەدى.
وسى تۇرلىشە نۇسقالاردىڭ پايدا بولۋى – سول داۋىردەگى ساياسي قىسىمنىڭ سالدارى. كۇيدىڭ شىنايى تاريحىن ايقىنداۋ بارىسىندا جازۋشى ءجۇسىپ التايباەۆ پەن جازۋشى اقسەلەۋ سەيدىمبەك كۇيگە قاتىستى ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرگەنىمەن، كۇيدىڭ ناقتى شىعۋ تاريحىنا قاتىستى اڭگىمە ەكىۇشتى بولىپ قالعان. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى – سول كەزەڭنىڭ ساياسي احۋالىنا بايلانىستى ساقتىقتان تۋىنداسا، ەكىنشى سەبەبى – كۇيشىگە قاتىستى ناقتى جازبا دەرەكتەردىڭ ازدىعىندا ەدى.
بەلگىلى جازۋشى كامەل ءجۇنىسوۆ تە «قوڭىر» كۇيىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ماڭىزدى دەرەكتەر كەلتىرەدى. ونىڭ جازۋىنشا، ابىكەن بۇل كۇيدى العاشىندا «قايران، ازاماتتار-اي!» دەپ اتاعان. كۇيشى الماتىدا جۇرگەن جىلدارى ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ سياقتى الاشتىڭ ارداقتى ازاماتتارىمەن تىعىز ارالاسقان. سول قايراتكەرلەردىڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرى تۇتقىندالىپ، اقىرى اتىلعانىن ەستىگەندە، ابىكەننىڭ جانىن تورلاعان قاسىرەتتى مۇڭ وسى كۇيدىڭ تۋىنا سەبەپ بولعان. كامەل ءجۇنىسوۆ بۇل دەرەكتى كۇيشىنىڭ ۇزەڭگىلەس دوسى ءجۇسىپ التايباەۆتىڭ اۋزىنان ەستىگەنىن جازادى. الايدا قاتاڭ ساياسي باقىلاۋ داۋىرىندە مۇنداي مازمۇنداعى شىعارمانى جۇرت الدىندا ورىنداۋ اسا قاۋىپتى ەدى. سول سەبەپتى ءجۇسىپ التايباەۆتىڭ «ابەكە-اۋ، مىنانى ەشكىم ەستىمەسىن، وتتان امان قالعان ازاماتتارعا زيانى تيمەسىن»،- دەگەن ەسكەرتۋىنەن كەيىن، ابىكەن بۇل كۇيدى كوپشىلىك الدىندا تارتۋدان تارتىنعان.
ساكەننىڭ نەمەرە قارىنداسى رىمجان ماجيتقىزىنىڭ ەستەلىگى، سونداي-اق ءجۇسىپ التايباەۆ پەن كامەل ءجۇنىسوۆ سياقتى زامانداس-كۋاگەرلەردىڭ دەرەكتەرى «قوڭىردىڭ» تۇپكى توركىنى — 1937–1938 جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان جوقتاۋ كۇيى ەكەنىن دالەلدەي تۇسەدى.
ابىكەننىڭ «قوڭىرى» — قازاق كۇي ونەرىندەگى ەڭ تولعاۋلى دا تەرەڭ ويلى تۋىندىلاردىڭ ءبىرى. ونىڭ ءاربىر يىرىمىنەن مۇڭ مەن قايعى عانا ەمەس، ارمان مەن ار-نامىستىڭ ءۇنى دە ايقىن سەزىلەدى. ابىكەن شەرتكەن سول قوڭىر اۋەن قازاقتىڭ جانىنا ءسىڭىپ، ۇلت جادىنان وشپەس ورىن الدى. سوندىقتان دا «قوڭىر» — ءبىر ءداۋىردىڭ مۇڭدى ەستەلىگى عانا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ تاريحي زەردەسىندە ماڭگى ساقتالعان مۋزىكالىق ەسكەرتكىش.
مۇرات ابۋعازى
قر مادەنيەت قايراتكەرى، كۇيشى، ونەر زەرتتەۋشى،
تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسى،
ء«داستۇرلى مۋزىكالىق ونەر» كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى
