Qasirettiń qany tamǵan sheńgeldi kezeńniń ot búrkýinen Dýlatovtar shańyraǵy úıitilip, joıylǵaly turdy... Mirjaqyp taǵdyry belgili...
Shańyraǵyn jalǵyz qyzy Gúlnar ustap qaldy. Ákesi armandaǵan Táýelsizdikti kórip, 97 jasqa qaraǵan shaǵynda ómirden ozǵan Gúlnar apamnyń bir ókinishi ishinde ketip edi. Ákesiniń týǵan aǵasy Asqardyń (1868-1933 j.j) Karelııadaǵy Maıgýba lagerine aıdalǵanyn bilgenimen, súıeginiń qaıda qalǵanynan beıhabar bolatyn. Tek atasynyń (týǵanyna bıyl 150 jyl toldy) 1991 jyly aqtalǵany ǵana qos ǵasyr qurdasynyń júreginde shemen bolyp qatqan qaıǵyny sál-pál jibitkendeı edi.
1934 jyly Mirjaqyptyń áıeli Ǵaınıjamal balasy Álibegin ertip Sosnove lagerinde on jyl merzim jazasyn ótep jatqan kúıeýine bara jatqanda Máskeýde turatyn Álıhan Bókeıhanov ýaıym mújigen sharshańqy jandardy temir jol vokzalynda kútip alyp, birer kún úıinde tynyqtyryp, qaıyra shyǵaryp salady. Jınalyp jatqanda Álıhan: «Tovarı Gaıa, mynany Mirjaqyp shyraǵyma barǵan soń qajetterińe jumsarsyńdar», dep Ǵaınıjamaldyń qolyna qalyńdaý kelgen konvertti ustatady. Asyl aǵasynyń sálemdemesine razy bolyp tolqyǵan Mirjaqyp kóz jasyn kórsetpeı syǵyp-syǵyp alsa kerek.
Sosnove stansasynda Mirjaqyp úı jaldap (sol úıdi 1992 jyly baıyrǵy turǵyn N.Seregın kórsetip, ishin aralap kórgenbiz – Q.Á.) áıeli men balasy úsheýi bir aıdaı máre-sáre kúı keshedi. Árıne kúndizgi lager taýqymetinen tıtyqtap oralsa da súıgeni men perzentiniń qasynda sáttik ǵaıyp-baqytqa balqyp, masaırap otyrypty. Qudaı-aý, otbasynyń barlyq qyzyǵyn eliniń erteńgi egemendigine tárk ete salǵan netken jankeshti, nartáýekel jan edi. Jubaıymen syrlasyp, asa qupııa áńgime shertilgen bir joly bylaı aqtarylǵany bar Mirjaqyptyń: «Sot meni 58-statıamen aıyptap, on jylǵa kesti (alǵashqy úkimde atý jazasyna jatqyzylǵan – Q.Á.), sodan keıin kópshilik otyrǵan kameraǵa kóshirdi. Otyrǵandarǵa «assalaýmaǵaleıkúm» bere kirdim, jurttyń ishinde kózime ystyq bolyp túsken ol ózimniń Aqaı ákem (týǵan aǵasy Asqar Dýlatovty osylaı ataǵan – Q.Á.). Aqaı ákem ornynan ázer turyp, belin jazyp kelip meni qushty, ekeýimiz de balasha solqyldap jyladyq. Aǵamnyń munda otyrǵanyn bilgen emespin, qýanyshymyzda shek bolǵan joq. Aqaı ákem burynǵydaı emes, qartaıyp, júdegen. Maǵan muńyn shaqqandaı kóńili bosap, kóz jasyn kópke deıin tyıa almady. Aqaı ákemniń aıtýynsha, ózin menen keıin 1929 jyldyń orta sheninde tutqyndapty, ár jerde ustap osy Býtyrkaǵa jetkizipti. ...Keshikpeı ekeýimizdi eki aıyryp jiberdi. Men Solovkıge jóneltildim, Aqaı ákemnen sodan beri habarsyzbyn»...
Ǵaınıjamal bul áńgimeni óńi surlanyp, tilin tistelep otyryp tyńdaıdy da Mirjaqyptyń óz aǵasy týraly keıingi derekterden habarsyzdyǵyna kózi jetken soń, ózderine belgili jaıtty jaıyp salmasqa sharasy qalmaıdy. Asqar qaınaǵasynyń Býtyrka túrmesinen Kotlas qalasyna jiberilip, keıin sondaǵy túrmeden Solovkıge Myrzaǵazy Espolovpen birge aıdalǵanyn elge joldaǵan hatynan bilgendikterin aıtady. Sol sátte Mirjaqyp ornynan ushyp turyp ah uryp «janymda júrgenin sezsemshi jan baýyrymnyń!», dep óksik atyp, jan dúnıesimen qoparylyp, jarylyp keterdeı býyrqanypty-aý! Osy áńgime tusynda erli-zaıyptyǵa belgisiz túınektelgen qaraly syrdyń qulpy eshkimniń de qolynda joq edi-aý! Qatygez ómir sherli jumbaǵyn óziniń ishine ǵana búgip turǵan! Sybyrlaǵandaı bolǵan qos muńlyqtyń qulaǵyna: «Asqardaı aǵalaryń Maıgýba lagerinde Maǵjan Jumabaevpen, Eldes Omarovpen birge jazasyn ótep júrgende mert bolǵan!». Qaıdan sezsin?! Bári keıin belgili bolǵan jaıt qoı.
Asqar Dýlatov Mirjaqyp inisinen eki jyldaı buryn 1933 jyly kóz jumǵan eken... Asqar Dýlatov burynǵy Torǵaı oblysy Jankeldın aýdanynyń Qyzbel aýylynda dúnıege kelgen. Saýatyn aýyl mektebinde ashqan ol ári qaraı qazaqsha, oryssha oqyp, bilimin óz kúshimen tolyqtyrady. 1918 jylǵa deıin Torǵaı ýeziniń bıi qyzmetin atqarǵan. Kezinde patsha úkimeti M.Dýlatovtyń «Oıan, qazaq!» óleńder jınaǵyn tárkilep, oqýǵa tyıym salǵanda Asqar bul pasyq pıǵyldyń ústemdik qurýyna janyn pıda eterlikteı bolyp qarsylyq tanytady. Kitapty jasyryn túrde el arasyna taratyp, mazmunyn nasıhattap, qazaq jurtynyń marǵaý kúıinen arylyp, ozyq elder qataryna qosylý maqsatynda is-áreket qylýyn ýaǵyzdaıdy. Mundaı belsendiligi, árıne, ómirine qaýip-qater týdyraryn sezse de betinen qaıtpaı, órshelene áreket etedi.
Qazaqstanda keńestik bılik ornaǵannan keıin ol aýyl sharýashylyǵynda jumys istegen kezinde de halyqty bilimge, kásipke, ónerge baýlý maqsatynan eshqashan aınyp kórmegen. Kúshtep ujymdastyrý tusynda, 1928 jyly A.Dýlatovtyń mal-múlki tárkilenip, 1929-1932 jyldary Máskeýdegi Býtyrka túrmesine otyrǵyzylady. 1930 jyly 4 sáýirde ol atý jazasyna kesilip, 1931 jyly 30 sáýirde bul jaza 10 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrýmen aýystyrylady da, Karelııadaǵy Maıgýba lagerine aıdalady. Sonda 1933 jyly qaıtys bolady.
Asqar – Dýlattyń alty balasynyń úlkeni. Alǵashqy áıeli Qadıshadan – Eskendir, Toty, Botagóz jáne Aıdar týsa, ekinshi zaıyby Záýreden – Haıdar, Qaıym jáne Adaı ómirge keledi. Men osy kisilerdiń ekeýin – Botagóz ben Haıdardy kórip, etene jaqyndasyp, sońǵy demderi úzilgenshe baılanysta bolǵan edim. Endi sol kisiler jaıly birer sóz aıtýǵa týra kelip tur.
Ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldarynyń basyna taman bizdiń Qyzbelge Taran aýdany jaǵynan Botagóz Asqarqyzy kelip, birer aı el aralap, aýnap-qýnap qaıtqany bar. Eńbek demalysymda týǵan aýylyma kelgende kórip, kim ekeninen habardar bolǵanbyz. Biraq Dýlatovtarǵa qatysty jaq ashpaıtyn. Keıin Altynsarın atyndaǵy keńsharda turatyn jaqyn inisi Ámenov Hamıttiń qolynda bolyp, 1988 jyldyń 17 aqpanynda 80 jasynda dúnıeden ótken. 1992 jyldyń qyrkúıeginde Gúlnar apam Karelııadan ákelingen ákesiniń múrdesin Bıdaıyq aýylyna qaıta jerlegen soń, elý shaqyrym jerdegi Altynsarın aýylyna ádeıi baryp, Botagóz apasynyń basyna duǵa oqyp, taǵzym etkende qasynda birge júrgen edik. Ol kisi ózi ómirden ótkennen keıin Mirjaqyp aǵasynyń toǵyz aıdan soń aqtalatynyn, al ákesi Asqardyń esimi araǵa úsh jyl salyp aqadal ekendigi dáleldenetinin bilmeı ketti-aý! Tirshilik jan kúızelisiniń shek-mólsherin anyqtaýǵa keıde dármensiz bolatynyn osydan-aq baıqaýǵa bolmaı ma? Biraq shyndyq ataýly túptiń-túbinde baqılyq bolǵan jannyń da rýhyn shalqytatynyn mise tutsaq, kóńilge sol medet!
Oblystyq «Qostanaı tańy» gazetiniń 1992 jylǵy 28 naýryzdaǵy sanynda «Botagóz – Mirjaqyptyń nemere qaryndasy» degen maqala jarııaladym. Ony jazýǵa Botagóz apaıdan qalǵan bir sýret sebepker bolyp edi. Sýret syrtyna apaı óz qolymen «Botagóz, Galıa, Názıqa, Aqmarjan, Roza. «Kommýnızm joly» gazetiniń («Qostanaı tańynyń» burynǵy ataýy – Q.Á.) mashınıstkalary. 17.03.1957 j.» dep jazypty. Bul kezde men «Egemen Qazaqstannyń» Torǵaı oblysy boıynsha menshikti tilshisi edim, Arqalyqta turatyndyqtan apaıǵa qatysty ózge derekter jıystyra almadym. Kónekóz keıbir jýrnalısterdiń «Botagóz jumys istegen, biraq famılııasy Buralqıeva bolatyn» degeni bar edi. Iaǵnı shyndyqqa janasady, apaı kúıeýiniń famılııasymen (Mustafa Buralqıev) júrgen bop shyqty ǵoı.
Keıin bildik, Botagóz Asqarqyzy óz ómirine qatysty biraz derekterdi jazyp qaldyryp ketken eken. Ashyp aıtýǵa qorynǵan sol mol murasy arystar aqtalǵannan soń kádemizge jaraǵanyn osy apasynan jeti jas kishi Gúlnar Mirjaqypqyzy razylyqpen málimdegen bolatyn. Botagóz apaı: «Óz ákem Asqar Dýlatov el ishinde bedeli zor, jurt syılaıtyn, oqyǵan kisi, el basshysy, atqamineri bolǵan. Bizdiń úıdi «úlken úı» deıtin. Ákemiz Torǵaı dýanynyń sýdıasy, ıaǵnı bıi bolyp jumys istedi. Dýanǵa júrerde arnaıy tigilgen kıimin kıetin, qos shynjyrly medalin (ony «znak» deıtinbiz) moınyna salatyn, umytpaı qyzyl masaty qaltashaǵa salynǵan mórin alatyn. Aýyldaǵy kelinderi ol kisini Bı aǵa dep ataıtyn» dep jazǵan edi ákesi týraly kestelep. Sondaı-aq Asqar ákesiniń óz inisi Mirjaqypty oqytyp, tárbıeleýdegi orasan zor eńbegin de naqpa-naq qaǵazǵa bederlep túsirip, onyń bala kúninen bastap erjetip saıası kózqarasy qalyptasyp, qazaǵy úshin aıanbaı qam jegen kezeńderin tatymdy tańbalaǵany búginde tarıhı asa mańyzdy qujatqa aınalǵanyna súısinemiz.
Al Botagóz apaıdyń ózim jaqsy bilip aralasqan inisi Haıdar Dýlatovtyń (1913-1985) aýzynan da tushymdy eshnárse estimegen edim. Úıde qonaq bolyp otyrǵanda «Alash degen ne ózi, ne bilesińder?» dep syr tartady. Kózi sýyq jymııady, qara kisi edi, túri odan beter surlana túsedi. Tili kúrmeletindeı me? Sóıtsek artynan bildik qoı, Dýlatovtarǵa zaýal tóngende, on bes jasar Haıdardy da basqa týystarymen birge Qıyr Shyǵysqa aıdap jibergen eken. Haıdar aǵa alǵash kóriskende maǵan óz sheshesi Záýreniń bizdiń jaqyn apamyz bolatynyn aıtyp, týystyq meıirimmen baýrap, syılas aralastyqqa peıil kórsetken. Al Dýlatovtarǵa qatysty jumǵan aýzyn ashpaı ketti. Búginderi Haıdar aǵanyń urpaqtary ósip-óngen, eline qaltqysyz qyzmet etýde.
Asqarǵa qatysty Gúlnar apamnyń áńgimelerin oı eleginen ótkize bastaǵanymda, ol kisiniń 1989 jyly Maǵjan Jumabaevtyń zaıyby, 96 jastaǵy Zylıqamen Almatyda kezdesip syr aqtarystyrǵany sanama oraldy. Maıgýba lagerine Maǵjanyn izdep kelip, qaýyshqan Zylıqaǵa bir kúni eri buryn Tashkentte birge turǵan Alash arysy Eldes Omarovty ertip kelip tanystyrady. Kelesi kúni qazaqtyń bir aqsaqalyn: «Bul – Asqar Dýlatov, Mirjaqyptyń, ózimizdiń Jaqańnyń týǵan aǵasy», dep tórge ozdyryp et asyp, qonaq etip syılaıdy. Sonda qoshtasarda meımanynyń aıtqan sózin Zylıqa apaı dálme-dál etip Gúlnar sińilisine aıtyp beredi. «Qalqam, meniń qazaqtyń ózińdeı áıelin kórip turǵanymnyń aldy-arty osy bolar, elge jete alar túrim joq, qosh, el-jurtqa sálemimdi jetkiz», dep mańdaıynan súıipti. Atasynyń amanat sózin endi estigen Gúlnar kóz jasyna erik beripti.
Gúlnar Dýlatova 1925 jyly Asqar atasynyń Qyzylordaǵa kelgenin (Mirjaqyp inisine enshi retinde jasattyrǵan alty qanatty otaý kıiz úıdi eki túıege teńdep, ózderi salt atpen júrip, jeltoqsan aıynda jetken – Q.Á.) bylaısha sýrettep jazǵany bar edi: «Bir kezde jastyqqa shyntaqtaı jatqan Aqaı ákesine ákem jaqynyraq jyljyp baryp, bir túrli jas baladaı erkelegen syńaıyn baıqap qaldym. Kóńilime: «Papamnyń munysy qalaı? Úlken adamdardan da balalyq, erkelik minez shyǵady eken-aý», dep tańǵalyp, álgi qylyǵyn kádimgideı yńǵaısyz kórdim. Endi oılasam, Asqar ári aǵa, ári ákedeı tárbıelep ósirgendikten, jas jaǵynan on jeti jyldaı úlkendigi bar (ekeýiniń aralyǵynda eki apa, bir aǵa), ózi kenje bola turyp nege erkelemesin, onysy zańdy dep sanaımyn, esh sóketi joq ekenin endi ǵana túsingendeımin. Qyryqtaǵy Mirjaqyptyń boıynda sol qasıettiń saqtalyp qalýy qandaı tamasha!»
...Qaıran da qaıran esil erler! Asqar men Mirjaqyp! Dámesh ananyń tósin túrtkilep alty baýyr ósken-di. Osy qos qoshaqan Dýlat áýletiniń ǵana emes, búkil qazaq qoǵamynyń betke ustar uldary, birtýar tulǵalary bolyp qalyptasqanyna myna tarıh kýá! Bir uıada qanattandy, bir túrmede azaptandy, Karelııa jerin ekeýi de jastandy... Aǵasy sonda qaldy, inisi elge oraldy... Taǵdyrlary ári tarpań, ári azaly! Máńgilik maqtan tutar bar qazaǵy! Qaısar ÁLIM, Qazaqstan Jýrnalıstıka akademııasynyń akademıgi
Qaısar ÁLIM
Qazaqstan Jýrnalıstıka akademııasynyń akademıgi
"Egemen Qazaqstan"
