Qasırettıŋ qany tamǧan şeŋgeldı kezeŋnıŋ ot bürkuınen Dulatovtar şaŋyraǧy üiıtılıp, joiylǧaly tūrdy... Mırjaqyp taǧdyry belgılı...
Şaŋyraǧyn jalǧyz qyzy Gülnar ūstap qaldy. Äkesı armandaǧan Täuelsızdıktı körıp, 97 jasqa qaraǧan şaǧynda ömırden ozǧan Gülnar apamnyŋ bır ökınışı ışınde ketıp edı. Äkesınıŋ tuǧan aǧasy Asqardyŋ (1868-1933 j.j) Kareliiadaǧy Maiguba lagerıne aidalǧanyn bılgenımen, süiegınıŋ qaida qalǧanynan beihabar bolatyn. Tek atasynyŋ (tuǧanyna biyl 150 jyl toldy) 1991 jyly aqtalǧany ǧana qos ǧasyr qūrdasynyŋ jüregınde şemen bolyp qatqan qaiǧyny säl-päl jıbıtkendei edı.
1934 jyly Mırjaqyptyŋ äielı Ǧainijamal balasy Älıbegın ertıp Sosnoves lagerınde on jyl merzım jazasyn ötep jatqan küieuıne bara jatqanda Mäskeude tūratyn Älihan Bökeihanov uaiym müjıgen şarşaŋqy jandardy temır jol vokzalynda kütıp alyp, bırer kün üiınde tynyqtyryp, qaiyra şyǧaryp salady. Jinalyp jatqanda Älihan: «Tovariş Gaia, mynany Mırjaqyp şyraǧyma barǧan soŋ qajetterıŋe jūmsarsyŋdar», dep Ǧainijamaldyŋ qolyna qalyŋdau kelgen konverttı ūstatady. Asyl aǧasynyŋ sälemdemesıne razy bolyp tolqyǧan Mırjaqyp köz jasyn körsetpei syǧyp-syǧyp alsa kerek.
Sosnoves stansasynda Mırjaqyp üi jaldap (sol üidı 1992 jyly baiyrǧy tūrǧyn N.Seregin körsetıp, ışın aralap körgenbız – Q.Ä.) äielı men balasy üşeuı bır aidai märe-säre küi keşedı. Ärine kündızgı lager tauqymetınen tityqtap oralsa da süigenı men perzentınıŋ qasynda sättık ǧaiyp-baqytqa balqyp, masairap otyrypty. Qūdai-au, otbasynyŋ barlyq qyzyǧyn elınıŋ erteŋgı egemendıgıne tärk ete salǧan netken jankeştı, nartäuekel jan edı. Jūbaiymen syrlasyp, asa qūpiia äŋgıme şertılgen bır joly bylai aqtarylǧany bar Mırjaqyptyŋ: «Sot menı 58-statiamen aiyptap, on jylǧa kestı (alǧaşqy ükımde atu jazasyna jatqyzylǧan – Q.Ä.), sodan keiın köpşılık otyrǧan kameraǧa köşırdı. Otyrǧandarǧa «assalaumaǧaleiküm» bere kırdım, jūrttyŋ ışınde közıme ystyq bolyp tüsken ol özımnıŋ Aqai äkem (tuǧan aǧasy Asqar Dulatovty osylai ataǧan – Q.Ä.). Aqai äkem ornynan äzer tūryp, belın jazyp kelıp menı qūşty, ekeuımız de balaşa solqyldap jyladyq. Aǧamnyŋ mūnda otyrǧanyn bılgen emespın, quanyşymyzda şek bolǧan joq. Aqai äkem būrynǧydai emes, qartaiyp, jüdegen. Maǧan mūŋyn şaqqandai köŋılı bosap, köz jasyn köpke deiın tyia almady. Aqai äkemnıŋ aituynşa, özın menen keiın 1929 jyldyŋ orta şenınde tūtqyndapty, är jerde ūstap osy Butyrkaǧa jetkızıptı. ...Keşıkpei ekeuımızdı ekı aiyryp jıberdı. Men Solovkige jöneltıldım, Aqai äkemnen sodan berı habarsyzbyn»...
Ǧainijamal būl äŋgımenı öŋı sūrlanyp, tılın tıstelep otyryp tyŋdaidy da Mırjaqyptyŋ öz aǧasy turaly keiıngı derekterden habarsyzdyǧyna közı jetken soŋ, özderıne belgılı jaitty jaiyp salmasqa şarasy qalmaidy. Asqar qainaǧasynyŋ Butyrka türmesınen Kotlas qalasyna jıberılıp, keiın sondaǧy türmeden Solovkige Myrzaǧazy Espolovpen bırge aidalǧanyn elge joldaǧan hatynan bılgendıkterın aitady. Sol sätte Mırjaqyp ornynan ūşyp tūryp ah ūryp «janymda jürgenın sezsemşı jan bauyrymnyŋ!», dep öksık atyp, jan düniesımen qoparylyp, jarylyp keterdei buyrqanypty-au! Osy äŋgıme tūsynda erlı-zaiyptyǧa belgısız tüinektelgen qaraly syrdyŋ qūlpy eşkımnıŋ de qolynda joq edı-au! Qatygez ömır şerlı jūmbaǧyn özınıŋ ışıne ǧana bügıp tūrǧan! Sybyrlaǧandai bolǧan qos mūŋlyqtyŋ qūlaǧyna: «Asqardai aǧalaryŋ Maiguba lagerınde Maǧjan Jūmabaevpen, Eldes Omarovpen bırge jazasyn ötep jürgende mert bolǧan!». Qaidan sezsın?! Bärı keiın belgılı bolǧan jait qoi.
Asqar Dulatov Mırjaqyp ınısınen ekı jyldai būryn 1933 jyly köz jūmǧan eken... Asqar Dulatov būrynǧy Torǧai oblysy Jankeldin audanynyŋ Qyzbel auylynda düniege kelgen. Sauatyn auyl mektebınde aşqan ol ärı qarai qazaqşa, orysşa oqyp, bılımın öz küşımen tolyqtyrady. 1918 jylǧa deiın Torǧai uezınıŋ biı qyzmetın atqarǧan. Kezınde patşa ükımetı M.Dulatovtyŋ «Oian, qazaq!» öleŋder jinaǧyn tärkılep, oquǧa tyiym salǧanda Asqar būl pasyq piǧyldyŋ üstemdık qūruyna janyn pida eterlıktei bolyp qarsylyq tanytady. Kıtapty jasyryn türde el arasyna taratyp, mazmūnyn nasihattap, qazaq jūrtynyŋ marǧau küiınen arylyp, ozyq elder qataryna qosylu maqsatynda ıs-äreket qyluyn uaǧyzdaidy. Mūndai belsendılıgı, ärine, ömırıne qauıp-qater tudyraryn sezse de betınen qaitpai, örşelene äreket etedı.
Qazaqstanda keŋestık bilık ornaǧannan keiın ol auyl şaruaşylyǧynda jūmys ıstegen kezınde de halyqty bılımge, käsıpke, önerge baulu maqsatynan eşqaşan ainyp körmegen. Küştep ūjymdastyru tūsynda, 1928 jyly A.Dulatovtyŋ mal-mülkı tärkılenıp, 1929-1932 jyldary Mäskeudegı Butyrka türmesıne otyrǧyzylady. 1930 jyly 4 säuırde ol atu jazasyna kesılıp, 1931 jyly 30 säuırde būl jaza 10 jylǧa bas bostandyǧynan aiyrumen auystyrylady da, Kareliiadaǧy Maiguba lagerıne aidalady. Sonda 1933 jyly qaitys bolady.
Asqar – Dulattyŋ alty balasynyŋ ülkenı. Alǧaşqy äielı Qadişadan – Eskendır, Toty, Botagöz jäne Aidar tusa, ekınşı zaiyby Zäureden – Haidar, Qaiym jäne Adai ömırge keledı. Men osy kısılerdıŋ ekeuın – Botagöz ben Haidardy körıp, etene jaqyndasyp, soŋǧy demderı üzılgenşe bailanysta bolǧan edım. Endı sol kısıler jaily bırer söz aituǧa tura kelıp tūr.
Ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldarynyŋ basyna taman bızdıŋ Qyzbelge Taran audany jaǧynan Botagöz Asqarqyzy kelıp, bırer ai el aralap, aunap-qunap qaitqany bar. Eŋbek demalysymda tuǧan auylyma kelgende körıp, kım ekenınen habardar bolǧanbyz. Bıraq Dulatovtarǧa qatysty jaq aşpaityn. Keiın Altynsarin atyndaǧy keŋşarda tūratyn jaqyn ınısı Ämenov Hamittıŋ qolynda bolyp, 1988 jyldyŋ 17 aqpanynda 80 jasynda dünieden ötken. 1992 jyldyŋ qyrküiegınde Gülnar apam Kareliiadan äkelıngen äkesınıŋ mürdesın Bidaiyq auylyna qaita jerlegen soŋ, elu şaqyrym jerdegı Altynsarin auylyna ädeiı baryp, Botagöz apasynyŋ basyna dūǧa oqyp, taǧzym etkende qasynda bırge jürgen edık. Ol kısı özı ömırden ötkennen keiın Mırjaqyp aǧasynyŋ toǧyz aidan soŋ aqtalatynyn, al äkesı Asqardyŋ esımı araǧa üş jyl salyp aqadal ekendıgı däleldenetının bılmei kettı-au! Tırşılık jan küizelısınıŋ şek-mölşerın anyqtauǧa keide därmensız bolatynyn osydan-aq baiqauǧa bolmai ma? Bıraq şyndyq atauly tüptıŋ-tübınde baqilyq bolǧan jannyŋ da ruhyn şalqytatynyn mıse tūtsaq, köŋılge sol medet!
Oblystyq «Qostanai taŋy» gazetınıŋ 1992 jylǧy 28 nauryzdaǧy sanynda «Botagöz – Mırjaqyptyŋ nemere qaryndasy» degen maqala jariialadym. Ony jazuǧa Botagöz apaidan qalǧan bır suret sebepker bolyp edı. Suret syrtyna apai öz qolymen «Botagöz, Galia, Näziqa, Aqmarjan, Roza. «Kommunizm joly» gazetınıŋ («Qostanai taŋynyŋ» būrynǧy atauy – Q.Ä.) maşinistkalary. 17.03.1957 j.» dep jazypty. Būl kezde men «Egemen Qazaqstannyŋ» Torǧai oblysy boiynşa menşıktı tılşısı edım, Arqalyqta tūratyndyqtan apaiǧa qatysty özge derekter jiystyra almadym. Köneköz keibır jurnalisterdıŋ «Botagöz jūmys ıstegen, bıraq familiiasy Būralqieva bolatyn» degenı bar edı. Iаǧni şyndyqqa janasady, apai küieuınıŋ familiiasymen (Mūstafa Būralqiev) jürgen bop şyqty ǧoi.
Keiın bıldık, Botagöz Asqarqyzy öz ömırıne qatysty bıraz derekterdı jazyp qaldyryp ketken eken. Aşyp aituǧa qorynǧan sol mol mūrasy arystar aqtalǧannan soŋ kädemızge jaraǧanyn osy apasynan jetı jas kışı Gülnar Mırjaqypqyzy razylyqpen mälımdegen bolatyn. Botagöz apai: «Öz äkem Asqar Dulatov el ışınde bedelı zor, jūrt syilaityn, oqyǧan kısı, el basşysy, atqamınerı bolǧan. Bızdıŋ üidı «ülken üi» deitın. Äkemız Torǧai duanynyŋ sudiasy, iaǧni biı bolyp jūmys ıstedı. Duanǧa jürerde arnaiy tıgılgen kiımın kietın, qos şynjyrly medalın (ony «znak» deitınbız) moinyna salatyn, ūmytpai qyzyl masaty qaltaşaǧa salynǧan mörın alatyn. Auyldaǧy kelınderı ol kısını Bi aǧa dep ataityn» dep jazǧan edı äkesı turaly kestelep. Sondai-aq Asqar äkesınıŋ öz ınısı Mırjaqypty oqytyp, tärbieleudegı orasan zor eŋbegın de naqpa-naq qaǧazǧa bederlep tüsırıp, onyŋ bala künınen bastap erjetıp saiasi közqarasy qalyptasyp, qazaǧy üşın aianbai qam jegen kezeŋderın tatymdy taŋbalaǧany bügınde tarihi asa maŋyzdy qūjatqa ainalǧanyna süisınemız.
Al Botagöz apaidyŋ özım jaqsy bılıp aralasqan ınısı Haidar Dulatovtyŋ (1913-1985) auzynan da tūşymdy eşnärse estımegen edım. Üide qonaq bolyp otyrǧanda «Alaş degen ne özı, ne bılesıŋder?» dep syr tartady. Közı suyq jymiiady, qara kısı edı, türı odan beter sūrlana tüsedı. Tılı kürmeletındei me? Söitsek artynan bıldık qoi, Dulatovtarǧa zaual töngende, on bes jasar Haidardy da basqa tuystarymen bırge Qiyr Şyǧysqa aidap jıbergen eken. Haidar aǧa alǧaş körıskende maǧan öz şeşesı Zäurenıŋ bızdıŋ jaqyn apamyz bolatynyn aityp, tuystyq meiırımmen baurap, syilas aralastyqqa peiıl körsetken. Al Dulatovtarǧa qatysty jūmǧan auzyn aşpai kettı. Bügınderı Haidar aǧanyŋ ūrpaqtary ösıp-öngen, elıne qaltqysyz qyzmet etude.
Asqarǧa qatysty Gülnar apamnyŋ äŋgımelerın oi elegınen ötkıze bastaǧanymda, ol kısınıŋ 1989 jyly Maǧjan Jūmabaevtyŋ zaiyby, 96 jastaǧy Zyliqamen Almatyda kezdesıp syr aqtarystyrǧany sanama oraldy. Maiguba lagerıne Maǧjanyn ızdep kelıp, qauyşqan Zyliqaǧa bır künı erı būryn Taşkentte bırge tūrǧan Alaş arysy Eldes Omarovty ertıp kelıp tanystyrady. Kelesı künı qazaqtyŋ bır aqsaqalyn: «Būl – Asqar Dulatov, Mırjaqyptyŋ, özımızdıŋ Jaqaŋnyŋ tuǧan aǧasy», dep törge ozdyryp et asyp, qonaq etıp syilaidy. Sonda qoştasarda meimanynyŋ aitqan sözın Zyliqa apai dälme-däl etıp Gülnar sıŋılısıne aityp beredı. «Qalqam, menıŋ qazaqtyŋ özıŋdei äielın körıp tūrǧanymnyŋ aldy-arty osy bolar, elge jete alar türım joq, qoş, el-jūrtqa sälemımdı jetkız», dep maŋdaiynan süiıptı. Atasynyŋ amanat sözın endı estıgen Gülnar köz jasyna erık berıptı.
Gülnar Dulatova 1925 jyly Asqar atasynyŋ Qyzylordaǧa kelgenın (Mırjaqyp ınısıne enşı retınde jasattyrǧan alty qanatty otau kiız üidı ekı tüiege teŋdep, özderı salt atpen jürıp, jeltoqsan aiynda jetken – Q.Ä.) bylaişa surettep jazǧany bar edı: «Bır kezde jastyqqa şyntaqtai jatqan Aqai äkesıne äkem jaqynyraq jyljyp baryp, bır türlı jas baladai erkelegen syŋaiyn baiqap qaldym. Köŋılıme: «Papamnyŋ mūnysy qalai? Ülken adamdardan da balalyq, erkelık mınez şyǧady eken-au», dep taŋǧalyp, älgı qylyǧyn kädımgıdei yŋǧaisyz kördım. Endı oilasam, Asqar ärı aǧa, ärı äkedei tärbielep ösırgendıkten, jas jaǧynan on jetı jyldai ülkendıgı bar (ekeuınıŋ aralyǧynda ekı apa, bır aǧa), özı kenje bola tūryp nege erkelemesın, onysy zaŋdy dep sanaimyn, eş söketı joq ekenın endı ǧana tüsıngendeimın. Qyryqtaǧy Mırjaqyptyŋ boiynda sol qasiettıŋ saqtalyp qaluy qandai tamaşa!»
...Qairan da qairan esıl erler! Asqar men Mırjaqyp! Dämeş ananyŋ tösın türtkılep alty bauyr ösken-dı. Osy qos qoşaqan Dulat äuletınıŋ ǧana emes, bükıl qazaq qoǧamynyŋ betke ūstar ūldary, bırtuar tūlǧalary bolyp qalyptasqanyna myna tarih kuä! Bır ūiada qanattandy, bır türmede azaptandy, Kareliia jerın ekeuı de jastandy... Aǧasy sonda qaldy, ınısı elge oraldy... Taǧdyrlary ärı tarpaŋ, ärı azaly! Mäŋgılık maqtan tūtar bar qazaǧy! Qaisar ÄLIM, Qazaqstan Jurnalistika akademiiasynyŋ akademigı
Qaisar ÄLIM
Qazaqstan Jurnalistika akademiiasynyŋ akademigı "Egemen Qazaqstan"
Ūqsas jaŋalyqtar
