قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ ارحيۆىندە «الاشوردا ءىسى. 1920-1940 جج. قۇجاتتار مەن ماتەريالدار» اتتى 12 تومنان تۇراتىن تاريحي-قۇجاتتىق جيناعىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ مۇشەلەرى س. قوجىقوۆا، گ. كەمەڭگەروۆا، م. ايباسوۆا، ش. تاشيموۆالارعا جانە قوعام توراعاسىنىڭ ورىنباسارى جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ب. قويشىباەۆ، جاڭالىقتاعى «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن» قۇرباندارىنا ارنالعان مۋزەي ديرەكتورى م. مۇساباەۆ، قوعامنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى ا. بەركىمبايعا ارنايى تاپسىردى.
بۇل جيناق مەملەكەتتىك كەڭەسشى ە. قاريننىڭ جالپى رەداكتسياسىمەن جارىق كورىپ، اكادەميك م. قويگەلديەۆتىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن جۇزەگە اسىرىلعان زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى. عىلىمي جوبانى ورىنداۋعا 35 تاريحشى-عالىمدار، ارحەوگراۆتار، ارحيۆشىلەر، سونىڭ ىشىندە ۇعا اكادەميكتەرى ح. ءابجانوۆ، ز. قابىلدينوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى ب. جانگۋتتين، ق. ابىلعازينوۆ، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى گ. نۇرىمبەتوۆا، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى م. قالىبەكوۆا، ز. مىرزاتاەۆا، ە. سىزدىقوۆا، ا. وتەعاليەۆا، م. يەمبەكوۆا، د. قاسىموۆا ت. رىسقۇلوۆ جانە باسقا دا اماندار قاتىستى.
جيناق ءىىم، ۇقك ارناي مەملەكەتتىك ارحيۆتەرىندە ساقتالىپ كەلگەن حح عاسىر ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە قاتىستى قۇجاتتار نەگىزىندە قۇراستىرىلعان. جيناققا بۇعان دەيىن جاريالانباعان 3000-نان استام قۇجات، ونىڭ ىشىندە فوتوسۋرەتتەر ەنگىزىلدى.
جيناقتىڭ جارىق كورۋى قازاقستاندا قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ىسىنە قوسىلعان ماڭىزدى ۇلەس بولىپ تابىلادى. جيناق بۇگىنگى قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ مەن ادىلەتتىلىك ۇستانىمدارىن نىعايتۋدىڭ ايعاعى رەتىندە ءتول تاريحىمىزداعى اقتاڭداقتاردى جويۋعا جانە ۇلتتىق تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋعا ەلەۋلى ىقپال ەتەدى، - دەپ اتاپ ءوتتى پرەزيدەنت ءارحيۆىنىڭ ديرەكتورى ءا. مۇستافينا.
تاريحقا تاعزىم شاراسىنىڭ جالعاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى ارحيۆ، قۇجاتتاما كىتاپ ءىسى كوميتەتىنىڭ «ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆ» رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ح. تۇرسۇننىڭ، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ عىلىمي حاتشىسى س.ق. قوجىقوۆانىڭ جانە ق.ا. ياسساۋي اتىنداعى حقتۋ دوكتورانتى ح. استىڭ قۇراستىرۋىمەن جارىق كورگەن «قوڭىرقۇلجا قوجىقوۆ – ۇلتتىق ەليتانىڭ كورنەكتى وكىلى» جانە «ق. قوجىقوۆ شىعارمالارى» اتتى كىتاپتاردىڭ تانىستىرىلىمىمەن جالعاستى.
الاش قايراتكەرى، اعارتۋشى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى قوڭىرقۇلجا قوجىقوۆتىڭ ءومىر جولىن بۇگىنگى ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ، تاعىلىمعا تولى قىزمەتى مەن شىعارماشىلىعىن ارحيۆ قۇجاتتارى نەگىزىندە تالقىلاۋ بولدى. شاراعا قر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ توراعاسى ح. ءابجانوۆ، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ب. قويشىباەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ح. تۇرسۇن، ق. قوجىقوۆتىڭ نەمەرەسى س. قوجىقوۆا، رەجيسسەر ح. وماروۆ ق. قوجىقوۆتىڭ تۇلعاسى تۋرالى تولىمدى ويلارىمەن ءبولىستى. «ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆ» رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ ديرەكتورى ق. شىلدەباەۆ شارانى جۇرگىزىپ وتىردى.
ب. قويشىباەۆ قوڭىرقوجا قوجىقوۆتىڭ تۇلعاسىن العاش 1990 جىلدارى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاي باستاعاندا ۋاقىتتا زەرتتەپ-زەردەلەي باستاعان. وسى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە ق. قوجىقوۆ تۋرالى مالىمەتتەر بەرەدى. قوڭىرقوجا قوجىقوۆ 1880 جىلى بۇرىنعى اقمەشىت، پەروۆسك، قازىرگى قىزىلوردا قالاسى تۇبىندەگى قوعالىكولدە تۋعان. اۋىل مولداسىنان ساۋات اشقان، قالاداعى قازاق-ورىس مەكتەبىندە وقىپ، تاشكەنتتەگى تۇركىستان مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا تۇسكەن.
وسى ورىس وقۋىن 1900 جىلى ءبىتىرىپ، شىن مانىندەگى اعارتۋشىلىق قىزمەتپەن شۇعىلدانۋعا كىرىستى. پەروۆسكىدە تەمىرجول جۇمىسشىلارى مەكتەبىندە ساباق بەردى. تىڭداۋشىلارىنا ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى وقيعالارى جونىندە ەركىن پىكىر ايتام دەپ، پوليتسيا قاداعالاۋىنا ىلىكتى. ءبىراز ۋاقىت قوعالىكولدە اشىلعان جەكە مەكتەپتە بالا وقىتتى. سوسىن تۇركىستان قالاسى تۇبىندەگى قارناقتا، ودان قازىرگى وزبەكستانداعى ءاندىجاندا يمپەريا مۇددەسى ءۇشىن اشىلعان ورىس-تۇزەم وقۋ ورىندارىندا مۇعالىم، مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى بولعان. پەداگوگيكالىق قىزمەتتى اقپان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن اتقاردى، ءارى وعان ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قارادى.
الىس قىرىمداعى باقشاسارايدان «ءتارجىمان» گازەتى ارقىلى جەتىپ جاتقان وقۋشىلاردى جاڭا ادىسپەن وقىتۋ ماسەلەسى حح عاسىردىڭ باسىندا تۇركىستاندىقتاردى دا جايباراقات قالدىرماعان ەدى. مۇسىلماندىق ءدىني ءبىلىم بەرۋ ىسىندەگى رەۆوليۋتسيالىق باعىت، ياعني مەكتەپتەر مەن مەدرەسەلەردە زايىرلى عىلىم نەگىزدەرىن دە وقىتۋ ماسەلەسى قوڭىرقوجاعا ۇلكەن وي سالادى. سودان ول ولكەدە ورىستەگەن جاديدشىلەر قوزعالىسىن جاقتايدى. سوعان وراي ءبىرىنشى كەزەكتە مەكتەپ-مەدرەسەلەردە، اۋىلدارداعى مەشىتتەر مەن مەكتەپتەردە قۇراندى ۇيرەتۋگە نەگىزدەلگەن باعدارلامانى قاراستىرىپ، قازاق بالالارىنىڭ ساۋات اشۋ تاجىريبەسىن زەرتتەيدى. زەرتتەي كەلە، اعارتۋ ىسىندەگى كوپ كەمىستىكتىڭ قازاق تىلىندە ارنايى جازىلعان ساۋات اشۋ كىتابى جوقتىعىنا بايلانىستى ەكەنىنە كوزى ابدەن جەتەدى.
قازاق بالالارىنىڭ مەكتەپتە ەكى-ءۇش جىل، ءتىپتى ودان دا ۇزاعىراق وقىعانمەن، ارەڭ حات تانىپ، زورعا جازا الاتىن بولىپ شىعاتىنىنىڭ سەبەبى قازاقتىڭ ءوز تىلىندە جازىلعان الىپپە كىتابىنىڭ بولماعاندىعىنان دەپ تابادى. مولدالاردىڭ دا بالالارعا قازاقشا جازۋدى ۇيرەتە الماۋى قولدارىندا ساۋات اشۋعا لايىقتالعان قازاقشا كىتاپتارى بولماعاندىقتان دەپ تۇيەدى. سوندىقتان دا حال-قادەرىنشە، سول جوقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا تىرىسادى. سول ماقساتتا العاشقى قازاق الىپپەسىن جاسايدى. بۇل قوڭىرقوجا قوجىقۇلىنىڭ پاتشالىق رەسەي زامانىندا ءوزىن جاڭاشىل پەداگوگ رەتىندە تانىتۋى ەدى.
ول ءوزىنىڭ «الىپپە» كىتابىندا اراب-پارسى الىپبيىندەگى ارىپتەرمەن ءار قازاقى دىبىستى جەكە ارىپپەن بەلگىلەۋ جولىن ۇسىنادى. ءبىر دىبىستى ءبىر ارىپپەن تاڭبالاۋ ادىستەرىن مىسالدارمەن، جۇيەلەپ كورسەتەدى. ءوزى ۇسىنىپ وتىرعان وسى «قازاق الىپپەسىنەن سوڭ، قۇران الىپپەسىن وقىسا»، بالالاردىڭ «باسىلىمدار جازۋىن تانۋ» مۇمكىندىگى ارتاتىنىن ايتادى. الىپپەنىڭ حرەستوماتيالىق بولىمىنە اركىم بىلۋگە ءتيىس ءتۇرلى ماعلۇماتتار، اڭگىمەلەر، ولەڭدەردى توپتاپ، وقۋعا لايىقتاپ بەرەدى. جاساعان الىپپەسى العاشقى تاجىريبە بولۋى سەبەپتى، سىن-ەسكەرتپەلەر تىڭداۋعا ءازىر ەكەنىن ەسكەرتەدى. «ەگەر دە ءبىزدىڭ الاشقا ۇسىنعان ءجاديدىمىزدىڭ نە ارتىق، نە جەتپەگەن جەرلەرى بولسا»، وي-پىكىرلەرىن تىكەلەي، نە حات ارقىلى بىلدىرگەندەرگە «كوپتەن كوپ العىس ايتامىز» دەيدى.
اعارتۋشى قوڭىرقوجا قوجىقوۆتىڭ قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالعان «الىپپە» كىتابى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ وقۋ بولىمىندە قارالىپ، باستىرۋعا رۇقسات بەرىلدى. سودان ول «الىپپە» كىتابىنىڭ قولجازباسىن ورىنبورعا الىپ باردى دا، سونداعى بەلگىلى قالامگەر، ساياسي قايراتكەر جانە باسپاگەر فاتيح كاريميدىڭ باسپاسىنان شىعاردى.
قوڭىرقوجا قوجىقوۆ سول باسپادان ۇزاماي جارىق كورمەك «وقۋ قۇرالىنىڭ» اۆتورى، بولاشاق «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى جانە ءىرى لينگۆيست-عالىم، سول شاقتا ورىنبوردا تۇرىپ، گازەت شىعارۋ ءۇشىن دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان احمەت بايتۇرسىنوۆپەن كەزدەسەدى. ولار جاقىن تانىسىپ، ەل بولاشاعى حاقىندا كوپ پىكىرلەسەدى. قوڭىرقوجا تۇركىستان ولكەسىنىڭ قازاقتارى مەن وزگە دە جەرگىلىكتى حالىقتارىنىڭ مەملەكەتتىك دۋما جۇمىسىنان شەتتەتىلۋىن ناعىز ادىلەتسىزدىك دەپ باعالاپ، پاتشانىڭ ادىلەتسىز جارلىعىنىڭ كۇشىن جويۋ جولىندا ۇيىمداستىرىلعان ءىس-شارالارعا قاتىسىپ جۇرەتىن. وسى رەتتەگى ونىڭ پىكىرى دالا ولكەسىنىڭ كۇرەسكەر وكىلى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ تاراپىنان دا قولداۋ تاپتى. سودان ولار ەكەۋلەپ قورىتقان ويلارىن سونداعى وزگە دە قانداستارىمەن پىسىقتادى، سوسىن ورىنبور گۋبەرنياسىنداعى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ سايلاۋشىلارىنا ارناپ قازاقتار اتىنان اشىق حات جازدى.
1917 جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن ول ءبىرجولاتا قوعامدىق-ساياسي جۇمىستارعا اۋىستى. فەرعانا وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن «كوشپەندى» اتتى ۇيىم قۇرىپ، وعان جەتەكشىلىك ەتتى. جاڭا ساياسي جاعدايعا وراي تاشكەنتتە ورىن الىپ جاتقان قوعامدىق قوزعالىستارعا قاتىستى. ساۋىردە وتكەن مۇسىلمان سەزىندە قۇرىلعان ۇلتتىق ورتالىقتىڭ توراعاسى مۇستافا شوقاي باسقارعان جۇمىسىنا بەلسەنە اتسالىستى. تامىزداعى تۇركىستان ولكەسى قازاقتارىنىڭ سەزىندە بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايشى جينالىسقا دەپۋتاتتىققا كانديدات رەتىندە ۇسىنىلدى. قاراشا ايىندا قوقان قالاسىنداعى توتەنشە مۇسىلماندار سەزى جاريالاعان تۇركىستان اۆتونومياسىن باسقارۋ ءۇشىن قۇرىلعان ۋاقىتشا ۇلتتىق كەڭەستىڭ مۇشەسى جانە جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ سايلاندى. الايدا ولكەدە كەڭەس وكىمەتى ورناعانىن جاريا ەتكەن تاشكەنت بولشەۆيكتەرى قارۋلى كۇشپەن قوقاندى قانعا بوكتىرىپ، اۆتونوميانى قۇلاتتى.
ونىڭ جۇبايى ءلاتيپا مۇڭايتپاسقىزى لاپينا-قوجىقوۆا جاستايىنان قولونەر شەبەرى رەتىندە تانىلعان ىسمەر، اۋەزدى داۋىسى بار ءانشى ەدى. 1921 جىلى تاشكەنتتە ءجيى ءوتىپ تۇرعان شىعىس كەشتەرىنە قويىلىم ازىرلەۋ بارىسىندا تالانتىنا كۋا بولعان دىنشە ءادىلوۆ 1925 جىلى ونى قىزىلوردادا جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان ۇلت تەاترىنا جۇمىسقا شاقىردى. سودان ءلاتيپا كاسىبي ساحنا ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ بىرىنە اينالدى. ول كەيىنىرەك، 1933 جىلى مۋزىكا تەاترىنىڭ دا ىرگەتاسىن قالاستى. وپەرا تەاترى ونەرپازدارىنىڭ قۇرامىندا 1936 جىلى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ماسكەۋدەگى ونكۇندىگىنە قاتىستى.
قولدانبالى ونەردىڭ مايتالمان شەبەرى رەتىندە ول ءار كەزدە بيىك دەڭگەيدەگى قۇرمەتتى قوناقتارعا سىيعا تارتىلاتىن ۇلتتىق كوركەم بۇيىمداردى مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا جاساپ ءجۇردى. كسرو سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى بولدى.
قوڭىرقوجا مەن ءلاتيپا قوجىقوۆتاردىڭ بالالارى دا قازاق ونەرى تاريحىندا وزىندىك مارتەبەلى ورىندار يەلەنگەن بەلگىلى تۇلعالار بولدى. قوجاحمەت – قازاقتىڭ العاشقى كەسكىندەمەشى، كاريكاتۋراشى، سۋرەتشى-گرافيگى، قۇلاحمەت – تۇڭعىش تەاتر جانە كينو سۋرەتشىسى، گرافيك، نۇراحمەت – ءمۇسىنشى-مونۋمەنتاليست، سۇلتاناحمەت – اتاقتى كينورەجيسسەر رەتىندە ءمالىم. قوجىقوۆتار اۋلەتى، ءسوز جوق، رەسپۋبليكانىڭ ونەرى مەن مادەنيەتى تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىردى، دەگەنمەن اۋلەت مۇشەلەرىنىڭ قاي-قايسىسى دا وزدەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن مەيلىنشە اشىپ كورسەتتى دەپ ايتا الماساق كەرەك. ويتكەنى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانى ولاردى اينالىپ وتكەن جوق.
قوڭىرقوجا قوجىقۇلى 1938 جىلى الماتىدا اتىلادى. ارتىندا ءتورت ۇلىمەن قالعان جارى ءلاتيپا تاعدىردىڭ كۇللى تاۋقىمەتىنە توتەپ بەرىپ، وشاق وتىن سوندىرگەن جوق. ساحنا جاساۋلاۋشى جانە ۇلتتىق كيىم-كەشەك ۇلگىلەرىن جاساپ تىگۋشى رەتىندە، ءوزى ىرگەسىن قالاسقان بۇگىنگى اۋەزوۆ تەاترىندا – ون ءبىر جىل، ودان، تاپ سول كاسىبي ماماندىعىمەن اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا جيىرما ەكى جىل بويى ەڭبەك ەتتى. قازاقتىڭ ساندىك-قولدانبالى ونەرىن الەمگە تانىتقان ونەرپازدار كوشىن باستاپ، العاشقى قارلىعاشى رەتىندە تانىلدى. بالالارىنىڭ تورتەۋى دە قازاق ونەرىنە وزىندىك بەدەر سالعان بەلگىلى دە قادىرلى ادامدار بولدى. بىراق ولاردىڭ ءومىر جولدارى قيىندىقتارمەن استاسىپ جاتتى. اكەسىنىڭ سوڭىن الا قوجاحمەت قوڭىرقوجاۇلى رەپرەسسيالاندى (ستاليندىك لاگەردەن اۋىر ناۋقاسقا ۇشىراعاندىقتان عانا بوساتىلدى). ونىڭ ءۇش ءىنىسى وتانعا ادالدىقتارىن دالەلدەۋ ماقساتىمەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا اتتاندى. الايدا ۇلتتىق كادرلارعا مۇقتاجدىق ەسكەرىلىپ، قۇلاحمەت قوڭىرقوجاۇلى اسكەردەن شاقىرىپ الىندى دا، ورتالىقتان الماتىعا كوشىرىپ اكەلىنگەن كينوستۋدياعا ورنالاستىرىلدى.
دەگەنمەن «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى دەگەن تاڭبا ۇدايى ونىڭ دا، مايدانگەر ىنىلەرىنىڭ دە ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا اۋىر سالماق ءتۇسىرىپ تۇردى. سوعان قاراماستان اعايىندى قوجىقوۆتار جوعارىدا ايتىلعان سالالاردا ماقتانىش ەتەرلىكتەي جەتىستىكتەرگە جەتە الدى. باسىندا ءىرى قوعام قايراتكەرى، ۇستاز، عالىم قوڭىرقوجا قوجىقۇلى تۇرعان وتباسى قازاق مادەنيەتى مەن ونەرى تاريحىندا وزىندىك ورنى بار ەرەكشە اۋلەتكە اينالدى.
ارداق بەركىمباي
