اتاباەۆ تۋرالى ايتقاندا...
بولات اتاباەۆتىڭ قايتىس بولعانىن ءتۇسىرىلىم الاڭىندا ەستىدىم. كينو ءتۇسىرىپ جاتقان جەرىمىزدە تەلەفون بايلانىسى بولماعاندىقتان، كەيدە حابار-وشارلار بىزگە كەشتەۋ جەتەدى. بولات اعا جايلى قارالى حاباردى دا ءتۇسىرىلىم الاڭىنان جاتاتىن تۇراعىمىزعا تۇندەلەتە قايتقالى جاتقان كەزدە، الماتىدان جەتكەن اكتەر جانداربەك باۋىرىمىز ەستىرتتى.
ءولىم جايلى ەستۋ قاشاندا اۋىر، ونىڭ ۇستىنە قايتقان ادام جانىڭا جاقىن بولسا، كادىمگىدەي ەسەڭگىرەپ قالاسىڭ. بولات اعا مەن ءۇشىن وسىنداي قيماس جان ەدى.
بولات اعامەن 2010 جىلدان بەرى تانىس-ءبىلىس ەدىم. اسىرەسە 2011-2013 جىلدارى ءبىز ءجيى جولىعىسىپ، جىلى پىكىرلەسىپ جۇردىك. ءبىزدىڭ باس قوسار "شتاب-پاتەرىمىز" اتاقتى ءانشى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ شاڭىراعى بولاتىن. ول كەزدە ءانشىنىڭ اياۋلى جارى حابيبا ەلەبەكوۆانىڭ ءتىرى كەزى، جاسى جۇزگە كەلىپ قالسا دا – تىڭ شاعى. حابيبا اپام سول جىلدارى جالعىز تۇردى. جارىقتىق كوپتى كورگەن ادام ءارى اۋىر تاعدىر يەسى – شەرى ىشىنە سىيماي، ۇنەمى قايعى باپتاپ، قۇسالى كوڭىلى قاشاندا دەرتىپ وتىراتىن.
وسىندايدا حابيبا اپام مەنى شاقىرتىپ الۋشى ەدى. كەيدە قولىم تيمەي بارا الماي قالعانىمدا جاسى كەلگەن قاريا كىسى جاس بالاشا بۇرتيىپ، وكپەلەپ قالاتىن. دەگەنمەن شاقىرعان ساتتەرىندە بارماي قالعان كەزدەرىم سيرەك، ۋاقىت تاۋىپ بارىپ تۇردىم. اپامنىڭ بۇل ۇشان تەڭىز، كول-كوسىر اڭگىمەلەرى تەككە كەتكەن جوق، وسى سۇحباتتاردىڭ نەگىزىندە 2012 جىلى "حابيبانىڭ جۇسىپبەگى" اتتى ءبىر ساعاتتىق دەرەكتى فيلم، ال 2013 جىلى "جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ" اتتى كولەمدى كىتابىم جارىق كوردى.
... وسى كۇندەردە حابيبا اپا مەن بولات اعا ەكەۋىنىڭ شاي ءىشىپ، شۇيىركەلەسىپ وتىرعان ساتىنە كەلە قالامىن نەمەسە اۋەلى مەن بارامىن، بولات اعا ءسال كەشتەۋ كەلەدى. كەيدە كەلمەي قالادى. وندايدا اپام: "الگى بولات قايدا ءجۇر، كەلەم دەپ ەدى، – دەپ ەلەگىزىپ، ىزدەپ وتىرادى.
وسىلايشا ءبىز حابيبا اپانىڭ داستارقانىندا باس قوسىسىپ، ەمىن-ەركىن اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ جۇردىك. وسى تۇستا "جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ" كىتابىنىڭ جازىلۋىنا بولات اعانىڭ مۇرىندىق بولعانىن ايتا كەتكىم كەلەدى. ءبىر كۇنى حابيبا اپام "كەلىپ كەت" دەگەن سوڭ بارسام، بولات اعا دا سوندا وتىر ەكەن. ماعان دەيىنگى اڭگىمەلەرى جۇسەكەڭ تۋرالى كىتاپتى كىم جازادى بولعانعا ۇقسايدى. بولات اعا مەنىڭ جازعانىمدى حوش كورىپ وتىر ەكەن، حابيبا اپام دا كەلىسكەن سىڭايلى. ەكەۋ ارا بولعان كەلىسىمدى قىسقاشا ايتا كەلە بولات اعا: "كىتاپتى سەن جازاسىڭ. اپام ەكەۋمىز سولاي ۇيعارىپ وتىرمىز", – دەپ توق ەتەرىن ايتتى. "جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ" وسىلاي جازىلا باستاپ ەدى...
اڭگىمە ۇستىندە حابيبا اپام ەكەۋى اياق استىنان داۋلاسىپ قالۋشى ەدى. كەيدە جايما شۋاق باستالىپ، تاپ-تاماشا ءوربىپ كەلە جاتقان اڭگىمەنى بولات اعا شىرىق بۇزعىش سوتقار بالا سەكىلدى بۇرق ەتكىزىپ ساياساتقا بۇرىپ جىبەرەدى. ارينە، مۇندايدا ول "ۇكىمەت پەن پارتيانى" ايامايدى. ءوزى ايتقانداي بەتتەرىن ايمانداي قىلادى. اپام ەكەۋى وسى تۇسقا كەلگەندە باستارى كەگجيىسىپ كەلىسپەي قالادى.
ءبىر كۇنى بولات اعا كەلە قالدى.. گەرمانيادان ورالعانىنا كوپ بولا قويماعان. شاي ۇستىندەگى اڭگىمەمىز بولات اعا كەلگەن سوڭ، ودان ارمەن قىزا تۇسكەن-ءدى. ءبىر كەزدە حابيبا اپا
– بولات-اۋ، سەنى وسى ءبىر جاققا بارىپ كەلدى، – دەي مە؟.. – دەدى اپام بوكەڭنىڭ جول ساپارىنان حاباردار ەكەنىن قويعان ساۋالىنىڭ اۋانىنان سەزدىرىپ.
– بارىپ كەلدىم،! – دەدى بولات اعا لەپتى ءارى جارقىن ۇنمەن .
– قايدا بارىپ كەلدىڭ؟..
– گەرمانياعا! بولات اعانىڭ داۋسى ودان سايىن كوتەرىڭكى شىقتى.
– وندا نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟..
– اناۋىڭنىڭ بەتىن ايمانداي قىلىپ كەلدىم. – دەدى بولات اعا ەكىلەنىپ. ونىسىنا تاعى: – بۇكىل دۇنيەجۇزىنە، – دەگەن ءسوزدى قوسىپ قويدى.
– قۇداي-اۋ، وندا نە شارۋاڭ بار، نەگە تىنىش جۇرمەيسىڭ؟ بۇل جولى حابيبا اپامنىڭ ءۇنى كەيىستى شىقتى.
اپامنىڭ كەيىستى ءۇنى بولات اعانى ونان سايىن تۇتاندىرىپ جىبەردى. (مۇنىڭ ءبارىن جازسام اڭگىمە ۇزاپ كەتەدى، سوندىقتان ىقشامداپ وتىرمىن. بىراق كەيىن ۋاقىتى كەلگەندە تولىق جازباقشىمىن)
بايقايمىن، بولات اعانىڭ ايتقاندارىن اپام جۇدەي تىڭداپ وتىر. ءسوزىن بولمەي، ءۇنسىز تىڭداعان سوڭ، ءبىر كۇرسىنىپ العان كونەكوز قاريا اڭگىمەسىن ارىدەن ساباقتاپ، سوناۋ ستالين زامانىنان بەرمەن قوزعاي سويلەدى. بولات اعانى بىلمەيمىن، بۇل اڭگىمە ماعان قاتتى اسەر ەتتى، كادىمگىدەي تاعلىم الدىم. ءتپتى كەيىنگى ومىرىمە ساباق بولدى دەسەم، ارتىق ايتقانىم ەمەس. كوپتى كورگەن كەيۋانانىڭ ءسوزىن بولات اعا دا بولمەي، ءۇنسىز تىڭدادى. ءسوزىنىڭ اياعىن: "...سولاي شىراعىم، سوندىقتان ساياساتتى قايتەسىڭ. سەن تەاترعا كەرەكسىڭ. ويتكەنى سەن تەاتر ادامىسىڭ، ءبىلىمدى، دارىندى رەجيسسەرىمىزسىڭ. سول دارىنىڭ مەن ءبىلىمىڭدى پايدالانىپ ساحناعا جاقسى دۇنيەلەر قوي، ءسويتىپ تەاتردى كوتەر. تەاتر كوتەرىلسە، ەلدىڭ مادەنيەتى كوتەرىلەدى. مادەنيەتى كوتەرىلسە حالىق اق، قارانى ءوزى-اق ايىرادى. ال ساياسات دەگەن لاس نارسە، ول سەنىڭ قولىڭ ەمەس، وعان سەنىڭ مىنەز-قۇلقىڭ دا، باسقاڭ دا كەلمەيدى. ساياساتتىڭ ءوز ادامدارى بار. ول – وجدانسىزداردىڭ ءىسى. ولار ارلىعا ەشقاشان جول بەرمەيدى سوندىقتان ساياساتتان ءوزىڭدى اۋلاق ۇستا، الىس ءجۇر. ءبارىبىر سەن مىنا بەتىڭمەن ساياساتكەر بولا المايسىڭ.. سەن تازا ونەر ادامىسىڭ. ال ونەر مەن ساياسات – ەكى الەم، ەكى دۇنيە. ەكەۋىنىڭ جولى ەش قابىسپايدى، سول سەبەپتى ونەر ادامىنا ساياسات ەشقاشان وپا بەرمەگەن. ساياساتقا بارعان كۇندە دە سەن بۇلاردى جەڭە المايسىڭ. تەككە ءومىرىڭ وكسيدى، – دەدى.
ۇشەۋمىز ءبىر ۋاق ءۇنسىز قالدىق. ۇنسىزدىكتى بولات اعا بۇزدى;
– نازارباەۆقا كەلگەندە اپام ەكەۋمىز ۇرىسىپ قالامىز، – دەدى ول ءسوزىن ازىلگە جىققىسى كەلىپ. بىراق ونىڭ بۇل جولدان ەش قايتپايتىندىعى – ءبىر نۇكتەگە قاراپ قالعان ويلى كوزىندە ايعايلاپ تۇردى...
مۇنان سوڭ كوپ ۇزاماي بولات اعا ەميگراتسياعا كەتتى. اراعا ەكى جىل سالىپ، حابيبا اپا دا دۇنيەدەن وزدى. بۇدان كەيىن بولات اعامەن جۇزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەمەس. بيىل شەتەلدەن ورالعاندا مەن تۇسىرىلىمدە ەدىم. حال-جاعدايىن ديدار امانتايدان ءبىلىپ تۇردىم. الەۋجەلىدەن قانات تىلەۋحانمەن بولعان اتاقتى سۇحباتىن دا كوردىم. تاياۋدا ديدارمەن قايتا ءبىر حابارلاسقانىمدا بولات اعاعا بارعانىن، ەكەۋىنىڭ ءبىراز اڭگىمەلەسكەنىن ايتتى. "بۇيىرسا، تەاتردا كۋرس جۇرگىزەمىز. سەن تۋرالى ايتتىم. تۇسىرىلىمنەن كەلگەن سوڭ، بىرگە كىرىپ شىعايىق، – دەدى ديدەكەڭ. الايدا بۇل جۇزدەسۋدى جازباعان ەكەن. توپىراق سالۋعا دا كەلە المادىم. "قازاقفيلمدە" تابىسىپ، قادىرلى اعا تۇتقان ساتىبالدى اعاما دا ءبىر ۋىس توپىراعىم بۇيىرمادى..ءومىر عوي دەپ ءوزىڭدى جۇباتاسىڭ، ايتسە دە وزەگىڭدى بىردەڭە قارىپ وتەدى...
شىنتۋايتىندا بولات اتاباەۆ تەاتر ونەرىندەگى الەمدىك تۇلعا ەدى. قادىرىنە جەتە المادىق. شاكارىم اباي تۋرالى ايتا كەلىپ: "قور ەلدە تۋدى، قادىرىن ەشكىم بىلمەدى، قور بولىپ ءولدى", – دەيدى. بولات اتاباەۆ جايىندا دا وسىنى ايتۋعا بولادى. ەگەر شىنىندا دا حابيبا ەلەبەكوۆا ايتقانداي ول ساياساتپەن اينالىسپاي، بار قاجىر-قايراتى مەن تالانتىن تازا رەجيسسۋراعا باسى ءبۇتىن باعىشتاعانىندا ۇلتتىق تەاتر ونەرىن قازىرگى داعدارىس جاعدايىنان الىپ شىعار ما ەدى، بالكىم. الايدا ول سانالى عۇمىرىنىڭ سوڭعى جيىرما جىلىن ادىلەتسىزدىكپەن كۇرەسكە ارنادى. بيلىككە دەگەن نارازىلىعىن ول تەاتر تىلىمەن دە جەتكىزىپ كوردى. بىراق قوعام ونىڭ بۇل پروتەستەرىن ەستىمەدى، بالكىم ەستىمەگەنسىدى. باسقاسىن قايدام، تالانت پەن ازاماتتىق پوزيتسياسى كۇشتى تۇلعانى جورتا تۇسىنبەي، وتىرىك ەلەمەي ءولتىرۋدى قاپىسىز مەڭگەرىپ العان جوقپىز با، اباي داۋىرىنەن بەرى. اتاباەۆ دا وسى تورعا تۇتىلدى. شىن مانىندە ول قوعامعا جات بولدى، جات بولعاندا ول جالىنا قول تيگىزبەس رۋحاني اساۋ تاعى ەدى. تورعا تۇسكەندە دە ول قولعا ۇيرەنبەيتىن جابايى تارپاڭداي ارپالىسىپ ءوتتىى. ول ءوزىن مىنا جۇيەنىڭ نوقتالاپ جۋاسىتقانىن قالامادى.
ول فالش اتاۋلىنى ولەردەي جەك كوردى. ال قازىرگى قازاق قوعامى وڭكەي فالشتەن تۇرادى ەمەس پە؟ ونەرىمىز دە، ءومىرىمىز دە كىلەڭ فالش.
ول دىبىستى ناق ەستۋ (ابسوليۋتنىي سلۋح) يەسى – تۋما مۋزىكانتتاي قوعام مەن ونەردى جايلاعان فالشتەرمەن كۇرەستى. بۇل كۇرەسكەرلىگى – ونى دون كيحوتقا ۇقساتاتىن. ديدار امانتاي ءوز جازباسىندا ونى سوڭعى رومانتيك دەپتى. راس ءسوز. ايتپاقشى، الدىڭ كۇنى حابارلاسقانىندا "بولات اعاعا كينو تۇسىرتكەندە عوي...", – دەگەن وكىنىشىن ايتتى ديدار. كينومىزدا دا فالش كوپ قوي... بالكىم رەجيسسەر اتاباەۆ ءفالشسىز فيلم تۇسىرەر مە ەدى...
قالاي دەسەك تە، قازاق قوعامىندا اتاباەتىڭ ورنى اركەز، ۇنەمى ۇڭىرەيىپ تۇرماق. ول ازاماتتىق پوزيتسياسى كۇشتى سۋرەتكەر ەدى. سوڭىندا ءىسىن جالعار شاكىرت تە قالمادى. بولات اتاباەۆتاي رەجيسسەردىڭ بىلايشا جال-قۇيرىقسىز ءوتۋى – ۇلتتىق تەاتر ونەرىنىڭ تراگەدياسى. "ەكى كەنەن تۋمايدى، الاتاۋعا ەكسەڭ دە", – دەيدى كەنەن اقىن.. بۇل باسقا بىلمەسە دە، ءوز باعاسىن بىلگەن ونەرپازدىڭ جان ايقايى. بولات اتاباەۆ جونىندە دە وسىنى ايتۋعا بولادى. ول – ءبىر ءوزى ءبىر ۇلت ەدى. ونىڭ بويىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق قاسيەتتەرىنىڭ ءبارى بار ەدى. سونىمەن قاتار ول الەمدىك قۇندىلىقتاردى دا جەتە مەڭگەرگەن كەمەڭگەر، ادامزاتتىق ساناعاعا كوتەرىلگەن دانىشپان ەدى. امال نەشىك، ساقتاي المادىق. وتقا دا، بوققا دا سالدىق. ۇلى بايگەلەر ءۇشىن جاراتىلعان تارلان تۇلپار زورىعىپ، دالىرەك ايتقاندا تورىعىپ ءولدى. بالكىم جانىن جەگەن قۇسادان ءولدى دەگەنىمىز دۇرىس شىعار؟. نە دە بولسا ءولدى.
وسىلاي يت جەمەدە قانشاما جاقسىلارىمىز ءولىپ جاتىر، قۇنى سۇراۋسىز كەتىپ جاتىر. ءبىر سۇمدىعى – ءبارى كىلەڭ ۇلتقا كەرەك، ءدال وسى كەزدە – مىناۋ ۇلت ساناسى سانسىراعان تۇستا قاجەت، ورىستار ايتقانداي شتۋچنىي تالانتار-دى". اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ، جارقىن شاكەرىم، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، سماتاي ۇمبەتباەۆ، ساتىبالدى نارىمبەتوۆ، ءامىرحان بالقىبەك، ت.ب. ەندى مىنە، بولات اتاباەۆ!
ال ۇيسىزدىك پەن كۇيسىزدىك، جوقشىلىق پەن جۇمىسسىزدىق قاجىتقان، مىنا دۇنيەدەن ءوز ورنىن تابا الماي قۇر سۇلدەرى جۇرگەن وسى اعالاردىڭ ءىزباسارلارى – جاس تالانتتاردىڭ ءحالى نەشىك دەسەڭىزشى؟! جاس عالىمداردىڭ، ويشىل جاستاردىڭ جاعدايى شە؟ الدى ءولىپ تە جاتىر. كەشەگى جاس قالامگەر اياگۇل مانتايدىڭ مەزگىلسىز ءولىمى – وسىنىڭ ءبىر ايعاعى.
جوعارىدا اتى اتالعان اعالار حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ساناسىن ساۋلەلەندىرۋشىلەرى ەدى ياعني ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىق رۋحتى ءتۇتاس الىپ جۇرۋشىلەر، ورىسشا ايتقاندا ۇلتتىق كودتىڭ نوسيتەلدەرى ەدى. ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىق رۋح بۇل تۇلعالاردىڭ ونەرى مەن قالامىندا، قالا بەردى ازاماتتىق ۇستانىمىندا ەدى. بۇل ارمانى بيىك اسىل ەرلەر بوق دۇنيە اڭگىمەسىنەن بويىن اۋلاق ۇستادى; جاتسا دا، تۇرسا دا ويلايتىنى – جۇرت قامى، ەل كەلەشەگى، ونىڭ ءتولتۋما ونەرىنىڭ تاعدىرى ەدى. ولار ۇلتتىڭ كودى – ونىڭ ءسوز ونەرى مەن ءان-كۇيىن ساف كۇيىندە ساقتاپ قالامىز دەپ جانتالاستى، وسى جولدا ومىرلەرىن وكسىتىپ، قۇسالىق كەشىپ ءولدى. كەنەسارى ايتقانداي، بۇلاردى قازاققا قۇداي بەرگەن ەدى. بۇرىن قازاق مۇنداي قۇداي بەرگەن پەرزەنتتەرىن كوپ ىشىنەن تانۋشى ەدى،. جاسىنان ۇكىلەپ ۇستاپ، بىرتە-بىرتە توپقا ءتۇسىرىپ جەتىلدىرىپ، كەمەلىنە كەلگەن كەزدە قيىن-قىستاۋدا – جول، جاۋ كەلگەندە قول باستاتۋشى ەدى، ءسويتىپ الاساپىران زامانداردا حالىق ءوزى توبەسىنە تۇتقان ەرلەردىڭ اقىل، قايراتىمەن تىعىرىقتان شىعاتىن، ءوزىن-ءوزى ساقتاپ قالاتىن. الايدا ەكى ءجۇز جىلعا سوزىلعان ورىس وتارشىلدىعى حالىقتىڭ بۇل ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ تۇيسىگىن اسقان زىمياندىقپەن جويىپ جىبەردى. قازىر تۇلعانىڭ ورنىن وڭشەڭ تانتىقتار، اسىرە ناۋقانشىل الەكەدەي جالاڭداعان پىسىقتار باستى. بۇلار قويدى بۇزعان شارتىق قوشقار سياقتى – ەلدى بۇزدى. بيلىككە قولى جەتسىمەن جەمقورلىقپەن اينالىستى. ەسىل دەرتى ەل ىرزىعىن توناۋ بولدى. ال جەمقورلىق – مەملەكەتتىڭ تۇبىنە جەتپەي قويمايتىن زاۋالدى قۇبىلىس.
ورىس دەمەكشى، وتكەن جىلدارى اق وردانىڭ ىشىنەن كرەملدىڭ جانسىزى ۇستالعانى ەستەرىڭىزدە بولار. سول جانسىزدىڭ شپيوندىق قىزمەتىنىڭ ءبىر مىندەتى – حالىقتىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارىن ياعني قازاقى تۇلعالاردى ءتۇرلى جولدارمەن قۇرتۋ بولىپتى. ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق، وسىلاي دەيدى. سۇمدىق ەمەس پە؟!
.... وسىلايشا، حالقىما بولسىن دەگەن ادال ەرلەر – قازاقى تۇلعالار، سامورودوك اسىلدار ءولىپ جاتىر، قۇنى سۇراۋسىز كەتىپ جاتىر جانە ولار "قىزىل كىتاپقا" ەنگىزەرلىكتەي ارامىزدا وتە از قالدى. ونىڭ ەسەسىنە قازىر اۋلەكى توبىردىڭ كوڭىلىن كوتەرەتىن "ەگىز لەبىز" سياقتى قولدان جاساندى ونەرپاز جاسايتىن پروپاگاندالىق الىپ اقپاراتتىق ماشينالار ىسكە قوسىلعان. ولار ەندىگى تابىناتىن تۇلعاڭ وسى دەگەن ناسيحاتتى وسىنداي جىمىسقى يدەولوگيالىق جوبالار ارقىلى توبىردىڭ ساناسىنا سىڭىرۋدە. وسىلايشا ەسىرىك شوۋلارمەن ەستەرى شىققان ەلدىڭ ءوز ەرلەرىن ەسكەرۋگە مۇرشاسىن كەلتىرمەۋدە.
كەلەشەكتە ەلدىڭ ەستى ازاماتتارى بىرىگىپ، اتاباەۆ سياقتى ارداقتىلاردىڭ ءومىرىن ساقتايتىن، شىعارماشىلىعىن قورعايتىن ءھام دەمەيتىن، ماسەلەن "تالانتتاردى قورعاۋ كوميتەتى" دەگەن سياقتى ءبىر ۇيىم قۇرۋى كەرەك شىعار نەمەسە مۇنى "ۇلتتىق قىزىل كىتاپ" دەپ اتاسا دا قۇبا-قۇپ.
بىراق، بىزدەي قۇل ۇلتقا، قور جۇرتقا مۇنداي ساناعا كوتەرىلگەنشە قاي زامان؟..
باقۇل بول، بولات اعا! قاپاستان بوساعان رۋحىڭ شات بولسىن! ارۋاعىڭمەن قازاعىڭدى جەبەي ءجۇر!
ەرلان تولەۋتايدىڭ
فەيسبۋك پاراقشاسىنان
