قازاق اتاۋىنىڭ الىبىنا اينالعان مومىشۇلىن تانىمايتىن «قازاق» كەمدە كەم. قاھارلى ءجۇزى قايراتتاي ۇلت ەكەنىمىزدى «ۇلى» ءسوزىن ءپاميلاسىنا العاش بوپ جالعاتقاننان-اق بايقاۋعا بولادى.
باۋكەڭە باتىلى جەتىپ، سۇحبباتتاسقان، شەرىن شىعارعان، شەكتەن اسپاي سۇراق قويعان ەكى قازاق ءجۋرناليستى بار. ءبىرى جەتى مينۋتتا جەتكەن جانبولات اۋپباەۆ بولسا، ءبىرى ءاز ءازىلحان. ەكى مىقتىنىڭ الىپقا قويعان بىردەي ءبىر سۇراعى بار:
«باتىرسىز با؟»
باۋكە: «قىرىق جىل قىرعىننان ءتىرى قالعان اداممىن. ەلىمىزدىڭ تالاي ساڭلاق باتىرلارىنىڭ، اقىلدى ەرلەرىنىڭ قازا تاپقانىن كوردىم. مەنەن ارتىق، مەنەن باتىل، مەنەن اقىلدى جىگىتتەردىڭ ءولىپ كەتكەن ءوز كوزىممەن كوردىم».
باۋكەڭنىڭ بۇل جاۋابى جىگىتتىڭ ماقتانۋ مەن ماداققا جاقىن بولماۋىنا شاقىرادى. بويىندا قايسارلىق بار ءار قازاق جىگىتى باتىل ءارى اقىلدى. بىراق باتىرمىن دەۋى سول ەكى قاسيەتىنەن جۇرداي قىلادى…
وعان دەيىنگى كەلگەن جۋرناليستەردىڭ ولقىلىقتارىن ورتاعا سالساق:
- شاشى ۇزىن جىگىتتى جاقتىرماي، «قاتىن سىندى» دەپ اتاعانى
- «سوعىستا قينالدىڭىز با؟» دەپ سۇراق قويعان ءجۋرناليستى باكىسىمەن قۋالاعانى.
ءبىز بۇدان نە ۇعامىز؟ سۇحباتقا باراردا سۇراعىمىزدى سان وقىپ، ساپتاۋدان وتكىزۋ كەرەك. سۇراق – ءجۋرناليستىڭ بولمىسى. جاۋاپ – ەڭبەگىنىڭ جەمىسى.
مومىشۇلىنىڭ ماقتاۋعا تۇرارلىق ماڭىزدى دا ءماندى اڭگىمەسىن تىڭداپ، ماردىمدى ەڭبەك جازۋعا جولداما العان ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ جۋرناليستىك شەبەرلىگىنە سىن جوق. سۇحبات-ديالوگ رەتىندە جازىلعان بۇل شىعارما كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. زىمىرانداي وتە شىعاتىن عۇمىردىڭ زۇلمات ۋاقىتىن سوزبەن سۋرەتتەگەن ەكى مىقتىنى، ءبىر ارنادا توعىستىرعان كارتينا.
ساپالى سۇحباتتىڭ باستى وبەكتىسى ساليقالى اڭگىمە. ءتورت ءجۇز بەتتەن تۇراتىن تۋىندىدان جەتپىس بەس جىلدىق تاريح تاراۋىمەن تانىسامىز. نۇرشايىقوۆ شىعارماسى قاھارماننىڭ شىرماۋدا قالعان كەزى مەن شىڭعا شىققان ۋاقىتىنان سىر شەرتەدى.
ءار باسپادان دەنەسىنە ديكتوفونىن تىققان جۋرناليستەر مومىشۇلىنىڭ دەگبىرىن قاشىرعان ەدى. «ايدا مارش» دەگەن ايقاي ارانىنا تۇسكەن تالاي جۋرناليسكە ءازىلحان ۇلگى. تۇيىق كىسىنى تاعىلىمدى سۇراقتارىمەن ءتانتى ەتتى. ون جۋرناليست كەپ اشا الماعان وبرازىن ون ەكى ساعاتتا سۋرەتتەگەن اۆتورعا وقىرمان دا وڭ باعاسىن بەردى. ون ەكى ساعاتقا سوزىلعان اڭگىمە كەيىن جالعاسىن تاۋىپ، بەس جىلعا ۇلاسادى.
ابىز ادامنىڭ اقيقاتىن اڭىز ەتكەن اۆتوردىڭ ءتورت سۇراعى قاتتى ۇنادى. بەرىلگەن جاۋاپ تا باۋكەڭنەن قالعان بولاشاققا ونەگە. «ۇستازىنا شاكىرتى شاريعات ايتپايدى» دەگەن ۇستانىممەن سىپايى وتكەن بۇل سۇحباتتا ەكەۋ ارا ۇقساس ءبىر نارسە بار. سوعىس كورىنىسى.
«سولداتتىڭ ساعىنىشى، اتا-انانىڭ قايعىسى ءبارىنىڭ باسىنان ءوتتى. بىراق ەڭسەمىز ەل ءۇشىن ەدى».
- «وتتان ۇشقان ۇشقىن ءتارىزدى اۋىزىڭىزدان شىققان تەڭەۋلەرگە تاڭ قالامىن. تسيفرلاردى ولەڭدەي قىپ قالاي جاتتاپ العانسىز؟ – كومپليمەنتتى قاتىندار جاقسى كورەدى. اسكەري اكادەميادا لەكتسيا وقىعان اداممىن. تۇسىنىكتى مە؟»
اۆتوردىڭ وسى سۇراعى ماماندىعىما ماڭىزدى. ءجۋرناليستىڭ ءار ءسوزى ىسىمەن بايلانىستى بولۋ كەرەگىن ۇقتىردى. ءپاتۋالى، دۇرىس اڭگىمەنى قۇراستىرا المايتىنىمىز قۇرتادى. وعان وقىمايتىنىمىز كىنالى. قازاق ادەبيەتىنىڭ تارماعى سان تاراۋ. ءتۇرلى تەرميندى ءبىز سەكىلدى ءتىلدى كوپ قاجەت ەتەتىن مامان يەلەرى قولدانباسا، قارا حالىق قايدان بىلەدى؟ باتىلدىعىن ءسوز ەتىپ، باتىرلىعىن مويىنداماعان باۋكەڭ دە ءتىلدى ءتىرى كەزىندە قاتتى قۇرمەتتەگەن ادام. كۇرمەۋىنەن شىققان ءار سوزىندە ءزىل مەن «ءبىل» بار. ال اۆتوردىڭ اسقان شەبەرلىگى: قاراپايىم سۇراق ارقىلى ءتىل تازالىعىنا ارقاۋ بولعان جاعدايدى ءبىلىپ الۋى.
- «قازىر ەلدە ءسىزدىڭ قۇرمەتىڭىزگە قويىلعان باۋىرجان ەسىمدى بالالار كوپ. قانداي تىلەك ايتاسىز؟ – ەسىمىم ورىستىڭ يۆانى سياقتى بوپ بارا جاتىر ەكەن عوي. ارينە، ءازىلىم. بارلىق باۋىرجانداردىڭ ىشىندەگى ءنومىرى ءبىرىنشى مەن بولسام، قالعان باۋىرجاندار ازامات بوپ وسىڭدەر، مەنەن اسىپ كەتسەڭدەر، وعان وكپە جوق».
اۆتوردىڭ سۇراعى بۇگىن مەن كەلەشەكتى ۇشتاستىرىپ تۇر. باۋىرجان ەسىمى قازىر ەكىنىڭ بىرىندە بار. بودان ۋاقىتىنداعى باۋىرجاننىڭ بولاشاق باۋىرجاندارعا ايتقان ونەگەسى ءدال وسى كىتاپتا كەڭىنەن جازىلعان. 2020 جىلدىڭ ەسىم قويۋ ستاتيستيكاسىنا سۇيەنەتىن بولساق، ترەندتە باۋىرجان اتى دا بار. ءتۇپ ماعىناسى «تۋعان تۋىس، اعايىنعا جان تانىمەن كومەكتەسىپ، جاقسى كورسىن، باۋىرمال بولسىن». باتىرعا بۇل ەسىمدى ادام ەمەس، قۇدايدىڭ ءوزى قويعانداي. باۋىرمالدىعى تەك تۋعان تۋىسپەن شەكتەلمەي، تۋعان جەرگە، ەلگە ۇلاسقاندىعى ۇلت ازاماتى ەكەندىگىنىڭ ايقىن دالەلى.
- «ءسىز قانداي ادامداردى قادىرلەيسىز، قانداي ادامدى جەك كورەسىز؟ – ارداقتى انانى قادىرلەيمىن. ارى بار ازاماتتى ارداقتايمىن. ماڭعازسىنعان اعانى ۇناتپايمىن. ءسىز دانىشپانسىز دەپ كوزگە ماقتاپ، كولگىرسيتىن ءىنىنى جەك كورەمىن. شىن دوس سىرتىڭنان ماقتايدى. ايەلدىڭ سايقالى ءبىردى عانا اربايدى، ادەبيەت سايقالىنىڭ مىڭعا زيانى تيەدى. تۇسىنىكتى مە ساعان»؟
سۇراق پەن جاۋاپتى تالقىلاۋدىڭ قاجەتى جوق. جالعان ءومىردى جالعان ءىس ارەكەتتەر مەن الدامشى، ارامزا ويلارمەن لاستاعان ادامدارعا قاجەت جاۋاپ. انانىڭ قادىرى قاي كەزدە دە قۇندى. اردىڭ تازالىعى مەن بويعا ۇياتتىڭ ۇيالاعانى وتىرىك ماقتانشاقتىق پەن كولگىرسيتىن ادەتتى جويادى. باۋكەڭنىڭ «ادەبيەت سايقالىنىڭ مىڭعا زيانى تيەدى» دەگەن ءسوزى قازىرگى قوعامنىڭ بۇلىڭعىر ايناسىن سۋرەتتەپ تۇرعانداي. بۇل ويعا ارقاۋ بولعان اۆتوردىڭ سۇراعىنا جەكە العىس ايتامىن.
كوبى كىتاپ وقىمايدى. ۇلكەندەردەن ەستيتىن ءسوز وسى. قاتەلىك كىمنەن، قايدان كەتتى؟ اۆتور دا كىتاپ تا كوپ، وقىرمان از. نەگە؟
مەنىڭ جاۋابىم: كىتاپ جازۋ ماشىعىن ۇيرەنىپ اپ، ميلليون تابۋدى كوزدەيتىن اۆتورلاردىڭ كەسىرىنەن قوعام وزىمشىلدىكپەن وزگەرۋدە. ادەبيەتتى وقيتىنداردىڭ قاراسى ازايعان. بارلىعى «اقشانىڭ سىرى، قالاي بايۋعا بولادى، ءوزىڭدى قۇرمەتتە، دامۋ» تاقىرىبىنداعى موتيۆاتسيالىق جانردى وقيدى. بالكىم، دۇرىس بولار. الايدا، بويداعى ادامگەرشىلىكتى اقشاعا ايىرباستايتىن كىتاپتاردىڭ بىرەۋىنە پايداسى تيسە مىڭعا زيانى تيەدى. ويتكەن، بويدان ادامدىق كەتسە، بارىڭنان نە قايىر؟…
- «باۋكە، ايەلدەرىڭىز، وزىڭىزگە ءومىر سەرىك بولعان جەڭگەيلەر جايىندا بىردەڭە دەمەيسىز بە؟ – قاي ايەلگە قالاي ۇيلەنگەنىن، نەگە اجىراسقانىن ساعان قانداي اقىماق ەركەك ايتىپ بەرەدى دەپ ويلايسىڭ. ايەلدى قورلاعان ەركەكتى ءومىر وكىنىشسىز جىبەرمەيدى. ويتكەنى، ايەل – ءومىردىڭ اناسى. مەنىڭ كوزىم وسىعان جەتتى. ءتۇسىندىڭ بە»؟
ءبىر سۇراق ارقىلى بۇكىل جۋرناليستەردىڭ قاتەلىگىن ايقىنداپ تۇر. جەكە ءومىر دەپ اتى ايتىپ تۇرعانداي، ول جاسىرىن بولۋ كەرەك. ال ءبىز كەپ، ءار ادامنان ايەلىن نە كۇيەۋىن سۇراپ، سۇراق استىنا الامىز. باستى قاتەلىك وسى. سارى باسىلىم جازبالارى حالىقتىڭ سۇرانىسىنا يە. ويتكەنى، وسەككە قۇمارمىز.
«جۇمىسى جوقتىق، تاماعى توقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن».
PS: ءتورت ءجۇز بەت كىتاپتان ءتورت قانا سۇراقتى تالقىلادىڭ با دەپ سوگە كورمەڭىز. ءتورت سۇراق تۇرتكىل دۇنيەنى سيپاتتاپ تۇر. ءبىرى وتباسىلىق، ءبىرى ماماندىق، ءبىرى ادامدىق، ءبىرى بولاشاققا ونەگە.
ءومىردىڭ ءوزى مەن ءۇشىن ءدال وسى ءتورت تاراۋدان تۇراتىن سەكىلدى. ماماندىق – نانىم، ادامدىق – بارىم، وتباسىم – بايلىعىم، ونەگەم – ءار باسقان قادامىم.
سۇراق پەن جاۋاپتان تۇراتىن تار دۇنيەنىڭ ءدام تۇزىن كەلتىرىپ، ءبىر باۋىرجاندى بار قازاققا ۇلگى ەتكەن ازاعاما ءار كەز باسىمدى يەمىن!
ءىنجۋ ومىرزاق،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
