70 جىلدىعىنا بايلانىستى شالمەن 12 كۇن سويلەسكەنمىن.
27.ح.1980.
تەلەۆيدەنيە باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ 70 جىلدىعىنا ارناپ ستسەناري جازىپ بەرۋىمدى وتىنگەن ەدى. جاڭا عانا جازىپ ءبىتتىم. ءبىرازدان بەرى تەك وقىپ، قولىما قالام الماعاندىكى بولار، ايتەۋىر سۋىپ قالىپپىن. سۋىقتاۋ ستسەناري جازىلدى. باۋىرجان - وتتى، جالىندى ادام. ول جونىندە قىزۋ جازۋ كەرەك، قىزىنىپ جازۋ كەرەك. ايتپەسە شىقپاۋى مۇمكىن. سۋىپ جازۋدان سۋىق جازۋ عانا شىعاتىن بولار اسىلى. تەك ماقالاعا اينالدىرۋدا تىعىز ەتىپ قايتا قاراپ، وڭدەي جازىپ شىعۋىم كەرەك.تەلەستسەناريدىڭ ءستيلى باسقا، ماقالانىڭ ءستيلى باسقا. ونى ۇمىتۋعا بولمايدى.
راسىندا باۋكەڭ كەيىپكەر، ءارى جازۋشى رەتىندە قوس قابات داڭقتى ەكەن. ب.مومىشۇلى تۆورچەستۆوسىن قازاق ادەبيەتىندەگى مەمۋار ماسەلەسىنە بايلانىستىرا قاراپ، ءبىراز پىكىر ايتۋعا بولادى. ونىڭ تۆورچەستۆوسىنىڭ بىرنەشە ەرەكشەلىگى بار.
1. ول ورىس تىلىندە جازادى. ورىس ءتىلىنىڭ اسىرەسە اسكەري پروزادا مۇمكىندىگى مول.
2. ورىسشا، قازاقشا بىردەي ويلايدى. قازاق ءتىلىنىڭ كەڭ تۇسىنىگى، باي ەموتسياسى كەيدە باۋكەڭ شىعارمالارىندا ورىس تىلىنە اۋدارىلا پايدالانىلادى.
3. ورىس تىلىندە جازۋىنا قاراماستان ول ۇلتتىق جازۋشى. قاراپايىم وچەركتىك تىلمەن-اق قانشاما ۇلتتىق حاراكتەرلەر جاسايدى. ۇلتتىق جازۋشى. سەبەبى؟ قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ كاۋسار بۇلاعى – ونىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ تىنىسى. ول قازاقى حاراكتەردى ادەمى شىعارادى. ومىرگە جاقىن ونىڭ كەيىپكەرلەرى.
4. شىعارمالارىنىڭ ءتىلى ءافوريزمدى، ماقال، ناقىل بولىپ كەلەدى.
5. باۋكەڭ شىعارمالارى نەگىزىنەن دوكۋمەنتالدى پروزا ۇلگىسى. دەگەنمەن مەمۋار ءارى كوركەم پروزا تالابىن قوس قاتار كوتەرە الاتىن سياقتى.
6. ول وقيعالاردى سيپاتتايدى، سۋرەتتەيدى. وعان قوسىمشا سونىڭ بارشاسىن حاراكتەر تابيعاتىنا سىڭىرە پايدالانادى. بۇل سوندىقتان تالداۋعا سايادى.
28.ح.1980
باۋىرجان مومىشۇلى تۆورچەستۆوسى جايلى تەلەستسەناريگە مىناداي فاكتىلەردى قوسسام.
1.ءسابيت مۇقانوۆقا حاتى. تۆور. لابوراتوريا.
2. د.فۋرمانوۆتىڭ بۋرنىي ستانتسياسى تۋرالى پىكىرى.
3. باۋكەڭ ءرولىن ساحنادا ويناعان («نامىس گۆاردياسى») قاپان بادىروۆتى ساحناعا شىعارۋ.
20.ءحى.1980
يا دولجەن بىل چەرەز گازەتۋ... بۇل گازەتتىڭ بەرگەنى كوپ. 5-6 جىل اكتيۆنىي كوررەسپوندەنتى بولعام. ەتو نە ستارچەسكايا وبيدا. قازىر تۇسىنبەسەڭ، جاسىڭ كەلگەندە تۇسىنەسىڭ. قويساڭشى (ايەلىنە). كەزىندە عابيت مۇسىرەپوۆتەردىڭ كوررەسپوندەنت بولعانىن بىلەمىز. قازىرگى جاستار... قاعاز الىپ كەلسەيشى. ب.مومىشۇلى....
«لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ وقىرماندارىنا!
قاراقتارىم جاڭا ءوسپىرىم قىزدار، ۇلدار!
مەنىڭ جاسىم بيىل 70-تە. مەن دە باياعىدا پيونەر دە، كومسومول دا بولعانمىن. جاپ-جاس كوممۋنيست تە بولعانمىن. كوپ جاساعاننان سۇراما، كوپتى كورگەننەن سۇرا دەگەن قازاقتىڭ ماقالى بار. مەن بالا كەزىمنەن وسى ۋاقىتقا دەيىن، ەگدە تارتقانعا دەيىن «لەنينشىل جاس» گازەتتى ۇزبەي وقيتىن وقىرماننىڭ بىرەۋىمىن. بىرەۋىمىن دەگەنىم بىلاي تۇرسىن، ۇلى وتان سوعىسى، ودان كەيىنگى جىلداردا شامامنىڭ كەلگەنىنشە ءار ءتۇرلى جىلدار جاعدايىنا بايلانىستى وسى گازەتتىڭ (بەلسەندى) بەتتەرىنەن ۋاقىتىندا ورىن الىپ جۇرگەن اۆتورلارىنىڭ بىرەۋى بولعانمىن. ناقتى ەسەبىم جوق. بىراقتا شامالاۋىمشا كەمىندە 100-دەن استام ساندارىنان......
ەل سۇيەتىن گازەتتەرىنىڭ ءبىرى دەپ ماقتانا بەرمەڭدەر. (كەيىن قوسۋ.)
ماقالا، اڭگىمەلەر جاعىنان ورىن العان اۆتورلاردىڭ بىرەۋىمىن.
شىنىمدى ايتسام، مەنىڭ تۆورچەستۆولىق بەتالىسىمدا قازاق تىلىندە باسقا گازەت-جۋرنالدى بىلاي قويعاندا، بەتاشارىم، وقىرماندارعا ءبىرىنشى رەت جازۋشى رەتىندە تانىستىرعان وسى «لەنينشىل جاس» گازەتى بولاتىن دەپ سانايمىن.
قازاقتا ماقال بار شىراقتارىم: «كەلىنشەكتىڭ بەتىن كىم اشسا، سول ىستىق كورىنەدى» دەيدى. باسقا گازەتتەردىڭ كوڭىلىنە كەلسە كەلسىن مەيلى، مەنىڭ جەكە ءوز باسىما، جاسىم ۇلعايسا دا ، وسى ۋاقىتقا دەيىن ماعان «لەنينشىل جاس» گازەتى ىستىق كورىنەدى. سۇيگەنىن شۇناعىم دەيتۇعىن قازاقتىڭ ءسوزى بار. «لەنينشىل جاس» گازەتى شۇناق پا، تۇماق پا، ايتەۋىر وسى ۋاقىتقا دەيىن سۇيەتىن گازەتىم.
گازەتتى ۇزبەي وقيمىن. ارينە، حالىق ايتقانداي، كولەڭكەسىز ادام دا، زات تا، گازەت تە بولمايدى. نەگىزىندە «لەنينشىل جاس» گازەتى جالعىز جاستارعا ەمەس، جاستارعا جاناشىر ۇلكەن اتا-انالارعا ءوز بەتىندە وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇلگىلىلىككە جاراپ كەلە جاتىر. ءوز مىندەتىن جاس وقىرمانداردان جاسى ۇلعايعاندارعا دەيىن ورىندى اتقارىپ كەلە جاتىر. بۇل – مەنىڭ جەكە باسىمنىڭ پىكىرى ەمەس، جاسى بار، كارىسى بار مەنىڭ پىكىر الىسىپ جۇرگەن زامانداستارىمنىڭ پىكىرى. جاڭا ايتتىم عوي، جاسىم ۇلعايسا دا «لەنينشىل جاستى» وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇزبەي وقيمىن. قايتالاۋىما كەشىرىڭدەر. بۇنداي پىكىردى ايتۋعا مەنى وقىرمان رەتىندە، دوستارىممەن، جولداستارىممەن، اعا-جەڭگەلەرىممەن، بالالارىممەن پىكىر الىسۋدىڭ قورىتىندىسى.
«لەنينشىل جاستىڭ» جاسى ۇلعايعان وقىرماندارىنىڭ بىرەۋى رەتىندە بۇل گازەتكە ريزالىعىمدى بىلدىرەمىن. بۇدان بىلاي دا نيەت جاعىنان (يدەولوگيا دەگەن ءسوز), وي جاعىنان، پىكىر جاعىنان ءبىزدىڭ بۇل زامانداعى ءومىرىمىزدىڭ ساي-سالاسى جاعىنان، بۇرىنعى ابىرويىن ساقتاي ۇلعايتا بەرۋىنە سەنىم بىلدىرەمىن. ب.مومىشۋلى...(قولى)
مەن سۇراق قويدىم.
- باۋكە، ءسىزدى بالاڭىز باقىتجان، نەمەرەلەرىڭىزبەن دە تۇسىرسەك دەپ ەدىك. ويتكەنى ءسىز ايتقان دوكۋمەنتتەر بۇرىنعى وفيتسەر، مايدانگەر باۋىرجاندى، جازۋشى باۋىرجاندى كورسەتەتىنى، تۇلعالايتىنى بەلگىلى، ال كورەرمەن حالىق قازىرگى اتا باۋىرجاندى كورگىسى كەلەدى. سول ءۇشىن.
- مەن ءارتىس ەمەسپىن. ءارتىس بولعىم كەلمەيدى. سوندىقتان الدىمەن (ول داۋىسىن قىرىلداتىپ، ە-ھە-ھە دەدى ءبىرتۇرلى) تەلەەكرانعا شىعىپ: «مەن 70-كە كەلدىم. راحمەت-دەي المايمىن. بۇل ءبىر!
ەكىنشىدەن، سەميام جونىندە. باقىتجان مەنىڭ جالعىز بالام. بىراق ونىڭ بيوگرافياسى جوق. ول كوللەكتيۆتەن تىس وسكەن ادام. جاقسى اۋدارماشى ەكەنىنە داۋىم جوق. بىراق ەڭبەكپەن وتكەن بيوگرافيا بولماسا بولمايدى. ول تاڭەرتەڭ 8-9-دا جۇمىسقا كەلىپ، كەشكى 6-دا قايتۋعا، جۇرت پىكىرىمەن ەسەپتەسۋگە توسەلمەگەن. ەركىن ءجۇرىپ، تۇرادى. باياعىدا بىرەۋ اكادەميا بىتىرمەگەن، نەبارى 32 جاستاعى ادام قالاي پولك باسقارادى دەگەن ماعان كۇدىكتەنىپ. سوندا:
«مەنىڭ اكادەميام – پولكىم، پولكىم – اكادەميام مەنىڭ»-دەگەنمىن. بۇل مەنىڭ كوللەكتيۆىمدى سىيلاۋىم. باقىتجاندا ءوزى تىڭداپ وسەتىن، نە ءوزى تىڭداپ ەسەيتەتىن ەڭبەك كوللەكتيۆى بوعان جوق، قاراعىم! جامانداعانىم ەمەس، ول بەلىمنەن شىققان جالعىز بالام!
سەمياسىنا دا قارسىمىن. قاتىنى تۋرچانكا... (اكەسى اناۋ بولعان، مىناۋ بولعان. باۋكەڭ شۇبىرتتى) ءبىزدىڭ ۇيدە ءبىر عانا اقىلدى ادام بار. ول – بابۋشكا! (ايەلىنىڭ اناسىن ايتادى). مەنىڭ قاتىنىم دا اقىماق. بىراق، وسى ەكى كىسىنى قامتىعان تەرىس بولماس ەدى.
ال كوشەدە ءجۇرىپ سۋرەتكە تۇسپەيمىن!
ايەلى ء(جاميلا) تۇرىپ:
- سەن شىراعىم الدىن-الا حابارلا، باۋكەڭ ساقال-مۇرتىن الىپ، كيىنىپ، دايىندالادى-دەدى. سوندا باۋكەڭ:
- مولچات! (ورىسشالاپ شەشەدەن جىبەرىپ قالدى دا، قازاقشا ساپتاپ قويا بەردى... باتىرعا ءبارى جاراسادى دەپ مەن وتىرمىن... تىنىش تارقاساق بولدى ايتەۋىر)-دەدى،- مەن ايتتىم عوي، ونداي قاتىپ قالعاندى جەك كورەمىن دەپ.
سەندەردىڭ كەلەتىندەرىڭدى ەشكىم دە بىلمەيتىن بولسىن. كەلىڭدەر دە شىرت-شىرت تۇسىرە باستاڭدار! ۆوت ي ۆسە!
حححح
- بىتتىك. بۇگىن جامان جۇمىس ىستەگەن جوقپىز.-دەدى باۋكەڭ ءبىر ۋاقىتتا. سەن مەنى قانادىڭ. ەشكىم بىلمەيتىن كوپ ماتەريال الىپ باراسىڭ. تەك كەلەر ۋاقىتتى كۇتىپ پايدالانا ءبىل. مەن مۇنى سەنىڭ كۇندەلىگىڭ ءۇشىن ايتتىم. تۇسىنىكتى مە؟
ماعان پايدالىسى سەن بولدىڭ، قاراعىم! (ول «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ ءبولىم باستىعى سايلاۋبەك جۇمابەكوۆكە بۇرىلدى.) ويتكەنى، گونورارى مەنىكى. ال، انانىڭ گونورارىن اناۋ الادى. (ول ماعان قاراپ يەگىن كوتەرىپ قويدى.)
- ءشاي ىشەسىڭدەر مە؟
- باۋكەڭ ۇيىنەن ءشاي ىشپەي اتتانۋ ۇيات شىعار... (جالما-جان مەن جاۋاپ ءسوز قوستىم. بۇرىن كەلگەن اتىم بار.)
ول مۇرنى جالپايىپ كۇلدى. تابيعيلىقتان تىسقارى ۇزىن قىلىشتاي ساۋساعىن ماعان قاراتا ءبىر كەزەدى دە، اسحانانى نۇسقادى.
...ءشاي ءىشىپ وتىرمىز. ول سايلاۋبەككە قاراپ:
- يمپروۆيزاتسيا! ويلاماعان جەردەن تۋدى. ال قاراعىم مۇنى مەن باسساڭ دا، باساسىڭ، باسپاساڭ دا باساسىڭ-دەپ وتىرعانىم جوق. ونى رەدكوللەگيا شەشەدى. مەنىڭ جۇمىسىم جوق.
ال باسا قالساڭدار، ابايلاڭدار! مەن رەداكتسيالاۋعا قارسى ەمەسپىن. قايتا جازۋعا قارسىمىن! تۇسىنىكتى مە؟ سولاي!
- اراق ىشەسىڭدەر مە؟
- باۋكەڭنىڭ ۇيىنەن قۇراۋىز كەتۋ ۇيات شىعار. (تاعى دا مەن.)
- قا...تى...ىن-نن! (ول اسحانادا جۇرگەن اپايعا تىستەنە قاتتى ايقايلادى.) ءسويتتى دە «مىناۋ شەگىر ءسوي دەيدى. ۇيدە نە بار؟ شىعار!-دەپ كوماندا بەردى.
بۇل كەزدە ءجاميلا اپكەم كونياك شىنىسىن الىپ بالپاڭداي باسىپ داستارحانعا كەلىپ تە قالعان ەدى. قاراسام، كونياك شىنىسى ورتايىپ قالعان ەكەن... ءتىلىم قىشىپ قاراپ وتىرماي:
- باۋكەڭدەي باتىردىڭ ۇيىنەن اۋزى اشىلعان كونياك ىشەتىن بولدىق قوي... دەدىم قالجىڭداپ.
باۋكەڭ ءجاميلا اپايدى تاعى دا ءبىر بالاعات سوزدەرمەن ىسقىرتىپ كەپ جىبەردى... (مەن وكىندىم.) اپاي مەنى وقتى كوزىمەن اتىپ، قايىرا بالپاڭداي باسىپ بارا جاتتى. تابىشكەسى تىرپ-تىرپ...
ەندى ءبۇتىن، اشىلماعان كونياك قۇتىسىن الىپ كەلە جاتتى. اسىعىس سوزىمە ۇيالىپ بۇعىپ وتىرعانىم. سايلاۋبەك ورنىنان اتىپ تۇرىپ اپايدىڭ قولىنداعى كونياكقا جارماستى.
«وتستاۆيت...» باۋكەڭ ىر-ىر ەتە قالدى. تۇرا ۇمتىلىپ بارا جاتقان قارىندى سايلاۋبەك سەلت ەتە قالدى دا قاتىپ قالدى تۇرعان ورنىندا.
اپاي شالىنا جاقىنداي بەردى. باۋكەڭ اپايدىڭ قولىنان ەرىكسىز كۇشتەي شىنىنى جۇلىپ الدى. جۇلىپ الدى دا «مارش، وتسيۋدا!»-دەدى. اپاي بالپاڭداي باسىپ اس دايىندايتىن ۇيگە قاراي كەتە باردى. باۋكەڭ قولىنان شىنىنى الايىن دەپ سايلاۋبەك تۇرا ۇمتىلدى. «وتستاۆيت...» باۋكەڭ تاعى دا ىر ەتە ءتۇستى. ساپتاعى جاۋىنگەرلەرگە كوماندا بەرىپ تۇرعان سياقتى. سوستيىپ سايلاۋبەك تۇر. باۋكەڭ ماعان بۇرىلدى. قارت جانار جالت ەتىپ ءبىر ءسات ۇشقىن شاشىپ ءوتتى.
- سەن مىنادان 4-5 ساعات بۇرىن كەلدىڭ بۇگىن. ونىڭ ۇستىنە بۇگىن 12-ءشى كۇن وسى ۇيدەسىڭ. وسى ءۇيدىڭ ءوز بالاسىسىڭ سەن! ءما، قۇيعىن مىنا شاراپتى!
جالما-جان ەلپ ەتىپ ورنىمنان تۇرىپ بارىپ باۋكەڭنىڭ قولىنان كونك شىنىسىن الدىم. (باۋكەڭ كۇلىمسىرەپ وتىر.) الدىم دا اشتىم.
ۇستەل ۇستىندە 200 گرامدىق ۇستاقاندار سامساپ تۇر. قۇيا باستادىم. نەگە ەكەنىن، كونياك ەكەنىن ەسكەرمەي، اراق قۇيعانداي جارىسىنان اسىرا قۇيسام كەرەك. باۋكەڭ وقتى كوزىمەن اتا قارادى.
- «بەلى اۋىرماستىڭ نان جەسىنە قارا!...» دۋراك، سەن كونياك قۇيىپ تۇرسىڭ. بىلەمىسىڭ، كونياكتى قالاي قۇيۋدى؟ تولتىرماي قۇي!
- كىسىنىڭ اراعىن اياپ ماعان نە بولىپتى باۋكە؟! بايدىڭ مالىن بايعۇس قىزعانادى... توي جاقىنداپ كەلەدى. ىرىم بولسىن توگىپ-شاشىپ قۇيامىن...
- بەلى اۋىرماستىڭ نان جەسىنە قارا! باۋكەڭ تاۋىپ ايتقانىنا مۇرنى جالپايىپ كۇلدى.
قۇيىلىپ بولعان سوڭ ءسوز سويلەپ، توست كوتەردى. (ول زاماننىڭ ۇردىسىنە اينالىپ قالعان كەز. «سەن پايدالى، سەن پايداسىز بولدىڭ» دەگەن ءسوزى وسى جەرگە كەلەدى.)
تارتىپ-تارتىپ جىبەردىك.
تاعى ءبىر توست «لەنينشىل جاس» ءۇشىن كوتەرىلدى. ونى مەن كوتەردىم.
تاعى دا تارتىپ-تارتىپ جىبەردىك. ءشاي ىشتىك.
باۋكەڭ ايتتى:
- تاعى ىشەسىڭدەر مە، مىناۋ تاۋسىلدى، اندا مىنا قاتىننىڭ تىققان اراقتارى بار؟ ىشەم دەسەڭدەر، وزدەرىڭ بىلىڭدەر.
- جوق. جوق. ىشپەيمىز. راحمەت باۋكە، ءبىز تۇرامىز-دەستىك. رۇقسات سۇرادىق.
- بارىڭدار!-دەدى باۋكەڭ. ءسويتتى دە ماعان قارادى:
- سەن ەندى كەلمە! قاناما مەنى! ونسىز دا قاناۋشىلارىم جەتەدى...
بويىم ۇيرەنىپ قالعان مەن جاۋاپ قاتتىم:
- جوق، باۋكە، ءسىز ماعان ءالى قوشقارالى تاريحىن ايتىپ بەرەمىن دەدىڭىز. «ەردىڭ ەكى سويلەگەنى - ولگەنى...» تىلىڭىزدەن تارتقان جوقپىن. ءوزىڭىز ءسوز بەردىڭىز. تاعى باسقا شارۋالارىم بولۋى مۇمكىن. ءسىزدىڭ 70 جىلدىق تويىڭىز وتكەنشە، وسى ۇيدەن ماعان ءشاي، سورپا-سۋان ءىشىپ تۇرۋعا تۋرا كەلەدى، باۋكە!
كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءسىز ەركەلەپ كەلدىڭىز. ەندى ءبىز ەركەلەيمىز، باۋكە! ەركەلەي بىلگەن ادام ەركەلەتە دە ءبىلۋى كەرەك. ەركەلىك ءسىز سياقتى شالعا ەندى جاراسپاعانىمەن ءبىز سياقتى بالاعا ءالى جاراسادى....
باۋكەڭ تومەن قاراپ كەڭك-كەڭك كۇلدى. كەلىسكەنىنىڭ بەلگىسى. سوسىن «كوزىنىڭ تۇزدايىن، ءتىلىنىڭ ۋدايىن-اي...»-دەدى. كەلگىن. تەك سۇراعىڭ ۇزىن، بولەر ۋاقىتىڭ قىسقا بولماسىن. قانداي سۇراق قوياسىڭ، سوعان جاۋاپ بەرەرلىك ۋاقىت تا بەر ماعان. كەلگىن!
حححح
مەن باۋكەڭنىڭ ۇيىنەن ءبىر ادامنىڭ بويىنا وسىنشالىق اقىل-پاراسات پەن وسىنشالىق تەنتەكتىك قالاي عانا سيىپ جاتىر؟-دەپ ويلانا، تاڭدانا اتتاندىم. تاعى دا كەلمەك بولىپ، قوشقارالى، ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق، ادامدىق سىرلارىن سويلەتىپ الۋ ءۇشىن تاعى كەلەمىن، مىندەتتى تۇردە كەلەمىن – دەپ اتتاندىم!
