Qazaq ataýynyń alybyna aınalǵan Momyshulyn tanymaıtyn «qazaq» kemde kem. Qaharly júzi qaırattaı ult ekenimizdi «uly» sózin pámılásina alǵash bop jalǵatqannan-aq baıqaýǵa bolady.
Baýkeńe batyly jetip, suhbbattasqan, sherin shyǵarǵan, shekten aspaı suraq qoıǵan eki qazaq jýrnalısti bar. Biri jeti mınýtta jetken Janbolat Aýpbaev bolsa, biri áz Ázilhan. Eki myqtynyń alypqa qoıǵan birdeı bir suraǵy bar:
«Batyrsyz ba?»
Baýke: «Qyryq jyl qyrǵynnan tiri qalǵan adammyn. Elimizdiń talaı sańlaq batyrlarynyń, aqyldy erleriniń qaza tapqanyn kórdim. Menen artyq, menen batyl, menen aqyldy jigitterdiń ólip ketken óz kózimmen kórdim».
Baýkeńniń bul jaýaby jigittiń maqtaný men madaqqa jaqyn bolmaýyna shaqyrady. Boıynda qaısarlyq bar ár qazaq jigiti batyl ári aqyldy. Biraq batyrmyn deýi sol eki qasıetinen jurdaı qylady…
Oǵan deıingi kelgen jýrnalısterdiń olqylyqtaryn ortaǵa salsaq:
- Shashy uzyn jigitti jaqtyrmaı, «qatyn syndy» dep ataǵany
- «Soǵysta qınaldyńyz ba?» dep suraq qoıǵan jýrnalısti bákisimen qýalaǵany.
Biz budan ne uǵamyz? Suhbatqa bararda suraǵymyzdy san oqyp, saptaýdan ótkizý kerek. Suraq – jýrnalıstiń bolmysy. Jaýap – eńbeginiń jemisi.
Momyshulynyń maqtaýǵa turarlyq mańyzdy da mándi áńgimesin tyńdap, mardymdy eńbek jazýǵa joldama alǵan Ázilhan Nurshaıyqovtyń jýrnalıstik sheberligine syn joq. Suhbat-dıalog retinde jazylǵan bul shyǵarma kóptiń kóńilinen shyqty. Zymyrandaı óte shyǵatyn ǵumyrdyń zulmat ýaqytyn sózben sýrettegen eki myqtyny, bir arnada toǵystyrǵan kartına.
Sapaly suhbattyń basty obektisi salıqaly áńgime. Tórt júz betten turatyn týyndydan jetpis bes jyldyq tarıh taraýymen tanysamyz. Nurshaıyqov shyǵarmasy qaharmannyń shyrmaýda qalǵan kezi men shyńǵa shyqqan ýaqytynan syr shertedi.
Ár baspadan denesine dıktofonyn tyqqan jýrnalıster Momyshulynyń degbirin qashyrǵan edi. «Aıda marsh» degen aıqaı aranyna túsken talaı jýrnalıske Ázilhan úlgi. Tuıyq kisini taǵylymdy suraqtarymen tánti etti. On jýrnalıst kep asha almaǵan obrazyn on eki saǵatta sýrettegen avtorǵa oqyrman da oń baǵasyn berdi. On eki saǵatqa sozylǵan áńgime keıin jalǵasyn taýyp, bes jylǵa ulasady.
Abyz adamnyń aqıqatyn ańyz etken avtordyń tórt suraǵy qatty unady. Berilgen jaýap ta Baýkeńnen qalǵan bolashaqqa ónege. «Ustazyna shákirti sharıǵat aıtpaıdy» degen ustanymmen sypaıy ótken bul suhbatta ekeý ara uqsas bir nárse bar. Soǵys kórinisi.
«Soldattyń saǵynyshy, ata-ananyń qaıǵysy báriniń basynan ótti. Biraq eńsemiz el úshin edi».
- «Ottan ushqan ushqyn tárizdi aýyzyńyzdan shyqqan teńeýlerge tań qalamyn. ıfrlardy óleńdeı qyp qalaı jattap alǵansyz? – Komplımentti qatyndar jaqsy kóredi. Áskerı akademııada lekııa oqyǵan adammyn. Túsinikti me?»
Avtordyń osy suraǵy mamandyǵyma mańyzdy. Jýrnalıstiń ár sózi isimen baılanysty bolý keregin uqtyrdy. Pátýaly, durys áńgimeni qurastyra almaıtynymyz qurtady. Oǵan oqymaıtynymyz kináli. Qazaq ádebıetiniń tarmaǵy san taraý. Túrli termındi biz sekildi tildi kóp qajet etetin maman ıeleri qoldanbasa, qara halyq qaıdan biledi? Batyldyǵyn sóz etip, batyrlyǵyn moıyndamaǵan Baýkeń de tildi tiri kezinde qatty qurmettegen adam. Kúrmeýinen shyqqan ár sózinde zil men «bil» bar. Al avtordyń asqan sheberligi: qarapaıym suraq arqyly til tazalyǵyna arqaý bolǵan jaǵdaıdy bilip alýy.
- «Qazir elde sizdiń qurmetińizge qoıylǵan Baýyrjan esimdi balalar kóp. Qandaı tilek aıtasyz? – Esimim orystyń Ivany sııaqty bop bara jatyr eken ǵoı. Árıne, ázilim. Barlyq Baýyrjandardyń ishindegi nómiri birinshi men bolsam, qalǵan Baýyrjandar azamat bop ósińder, menen asyp ketseńder, oǵan ókpe joq».
Avtordyń suraǵy búgin men keleshekti ushtastyryp tur. Baýyrjan esimi qazir ekiniń birinde bar. Bodan ýaqytyndaǵy Baýyrjannyń bolashaq Baýyrjandarǵa aıtqan ónegesi dál osy kitapta keńinen jazylǵan. 2020 jyldyń esim qoıý statıstıkasyna súıenetin bolsaq, trendte Baýyrjan aty da bar. Túp maǵynasy «týǵan týys, aǵaıynǵa jan tánimen kómektesip, jaqsy kórsin, baýyrmal bolsyn». Batyrǵa bul esimdi adam emes, qudaıdyń ózi qoıǵandaı. Baýyrmaldyǵy tek týǵan týyspen shektelmeı, týǵan jerge, elge ulasqandyǵy ult azamaty ekendiginiń aıqyn dáleli.
- «Siz qandaı adamdardy qadirleısiz, qandaı adamdy jek kóresiz? – Ardaqty anany qadirleımin. Ary bar azamatty ardaqtaımyn. Mańǵazsynǵan aǵany unatpaımyn. Siz danyshpansyz dep kózge maqtap, kólgirsıtin inini jek kóremin. Shyn dos syrtyńnan maqtaıdy. Áıeldiń saıqaly birdi ǵana arbaıdy, ádebıet saıqalynyń myńǵa zııany tıedi. Túsinikti me saǵan»?
Suraq pen jaýapty talqylaýdyń qajeti joq. Jalǵan ómirdi jalǵan is áreketter men aldamshy, aramza oılarmen lastaǵan adamdarǵa qajet jaýap. Ananyń qadiri qaı kezde de qundy. Ardyń tazalyǵy men boıǵa uıattyń uıalaǵany ótirik maqtanshaqtyq pen kólgirsıtin ádetti joıady. Baýkeńniń «ádebıet saıqalynyń myńǵa zııany tıedi» degen sózi qazirgi qoǵamnyń bulyńǵyr aınasyn sýrettep turǵandaı. Bul oıǵa arqaý bolǵan avtordyń suraǵyna jeke alǵys aıtamyn.
Kóbi kitap oqymaıdy. Úlkenderden estıtin sóz osy. Qatelik kimnen, qaıdan ketti? Avtor da kitap ta kóp, oqyrman az. Nege?
Meniń jaýabym: Kitap jazý mashyǵyn úırenip ap, mıllıon tabýdy kózdeıtin avtorlardyń kesirinen qoǵam ózimshildikpen ózgerýde. Ádebıetti oqıtyndardyń qarasy azaıǵan. Barlyǵy «aqshanyń syry, qalaı baıýǵa bolady, ózińdi qurmette, damý» taqyrybyndaǵy motıvaııalyq janrdy oqıdy. Bálkim, durys bolar. Alaıda, boıdaǵy adamgershilikti aqshaǵa aıyrbastaıtyn kitaptardyń bireýine paıdasy tıse myńǵa zııany tıedi. Óıtken, boıdan adamdyq ketse, baryńnan ne qaıyr?…
- «Baýke, áıelderińiz, ózińizge ómir serik bolǵan jeńgeıler jaıynda birdeńe demeısiz be? – Qaı áıelge qalaı úılengenin, nege ajyrasqanyn saǵan qandaı aqymaq erkek aıtyp beredi dep oılaısyń. Áıeldi qorlaǵan erkekti ómir ókinishsiz jibermeıdi. Óıtkeni, áıel – ómirdiń anasy. Meniń kózim osyǵan jetti. Túsindiń be»?
Bir suraq arqyly búkil jýrnalısterdiń qateligin aıqyndap tur. Jeke ómir dep aty aıtyp turǵandaı, ol jasyryn bolý kerek. Al biz kep, ár adamnan áıelin ne kúıeýin surap, suraq astyna alamyz. Basty qatelik osy. Sary basylym jazbalary halyqtyń suranysyna ıe. Óıtkeni, ósekke qumarmyz.
«Jumysy joqtyq, tamaǵy toqtyq, azdyrar adam balasyn».
PS: Tórt júz bet kitaptan tórt qana suraqty talqyladyń ba dep sóge kórmeńiz. Tórt suraq túrtkil dúnıeni sıpattap tur. Biri otbasylyq, biri mamandyq, biri adamdyq, biri bolashaqqa ónege.
Ómirdiń ózi men úshin dál osy tórt taraýdan turatyn sekildi. Mamandyq – nanym, adamdyq – barym, otbasym – baılyǵym, ónegem – ár basqan qadamym.
Suraq pen jaýaptan turatyn tar dúnıeniń dám tuzyn keltirip, bir Baýyrjandy bar qazaqqa úlgi etken Ázaǵama ár kez basymdy ıemin!
Injý ÓMIRZAQ,
"Adyrna" ulttyq portaly
