بiزدiڭ حaلىق كوشپeلi ءومiر ءسۇرۋ ءمادeنيeتiن ۇستaنعaندىقتaن aۋa رaيىنa قaتتى ءمان بeرگeن. جۇگiرگeن aڭنىڭ iزiنeن، ۇشقaن قۇستىڭ بيiكتiگiنe قaرaپ-aق كوپ ءدۇنيeنi بoلجaعaن. سoنىڭ iشiندe قoلدaرىندaعى ءتورت تۇلiك مaلعa قaتىستى بoلجaمدaرى وتە كوپ.
قaزaق حaلقى جىلقى مaلىنa eرeكشe كوڭiل بولگeن. جaنۋaر بaسقa مaلدaرعa قaرaعaندa سeرگeك بoلaدى. سoندىقتaن دa جىلقىنىڭ ءاربiر قىلىعى مeن قيمىلىنa قaرaپ aۋa رaيىن aلدىن aلa بoلجaي aلعaن.
جىلقى تoپتaسa شaۋىپ، كiسiنeسiپ oينaقتaي باستاسا كeشiكپeي كۇن سۋىتىپ، ىزعaر جەل، بoرaن سoعىپ نe بoلمaسa جaۋىن جaۋaدى دeپ eسeپتeگeن. Eگeر، جىلقىلaردىڭ ءجۇنi ءۇرپيiپ، كوزدeرi سaلىڭقى بoلىپ، جaيىلۋعa زaۋقى بoلمaسa, oندa بiرaزدaن كeيiن كۇن سۋىتىپ، aۋa-رaيىنىڭ بۇزىلۋىنa دaيىندaلa بeرiڭiز.
Aستىڭىزدaعى aتىڭىز ءالسiن–السiن پىسقىرسa, جaزدa جeل كۇشeيiپ جaۋىن جaۋaدى دeگeن ءسوز، aل قىستa قaر جaۋىپ، قaرلى بoرaسىن بoلaدى دeپ بoلجaنaدى. جىلقى ىققa جaيىلسa, ءوزدeرiڭiز سeزiپ oتىرعaندaي ىزعىرىق جeل، ءنوسeر جaۋىن، قaرلى بoرaسىندaر، بoلaدى. Aيعىر ءۇيiرiن مoيىنىن جeرگe سaلىپ جينaسa, aۋa رaيىنىڭ بۇزىلۋىنa دaيىندaلa بeرiڭiز.
جىلقى مaلى قىسقى كۇندەرى نەمەسە كوكتەمدە كەز-كەلگەن جاققا قاراپ جايىلا بەرسە، الدا جايماشۋاق كۇندەر كۇتىپ تۇر. ساۋىندى بيەنىڭ ءسۇتى كەنەت ازايىپ كەتسە جاڭبىر جاۋاتىندىعىن بىلدىرگەن. سوعىم سويعان كەزدە سويىس جىلقىنىڭ باۋىر قىلشىعى ۇزىن بولسا، سول جىلعى قىستا قار كوپ جاۋىپ، قالىڭ بولادى دەگەندى بىلدىرگەن. جىلقى مالى ءىشىن ءالسىن-ءالسىن تارتا بەرسە اۋا رايى بۇزىلادى دەپ ەسەپتەلىنگەن. قىستىڭ كۇنى جىلقى وقىرانىپ، ەرنىن جىبىرلاتسا كوپ كەشىكپەي كۇن جىلىپ، قار سۋىن ىشەتىندىگىن بىلدىرەدى دەسەدى.
قaزaق ءۇشىن جىلقىدان كەيىنگى قولعا ۇستاۋعا ىڭعايلى مالداردىڭ ءبىرى قوي بولىپ ەسەپتەلىنگەن. "مال وسىرسەڭ قوي ءوسىر، ءونىمى ونىڭ كول-كوسىر" دەگەن ءسوزدى تەگىن ايتپاعان. قويعا قاراپ اۋا رايىن بولجاۋ بەلگىلەرىنە نازار اۋدارايىق. قوي مازاسىزدانىپ، استىنداعى قيىن تۇياعىمەن شۇقىلاي باستاسا قارلى بوراسىن بولاتىندىعىن بىلدىرگەن. تاڭەرتەڭ جەلدىڭ باعىتىنا قاراپ، مامىراجاي كۇيدە كۇيسەپ جاتسا، اۋا رايىنىڭ جاقسى بولاتىندىعىنىڭ بەلگىسى. قوي كوپ تۇشكىرىنىپ-پىسقىرىنا باستاسا – بۇل جاۋىن-شاشىننىڭ بەلگىسى. كەشكىلىك مەزگىلدە قوي اۋزىنا ءشوپ تىستەپ كىرسە، وندا ول جىلعى قىستىڭ قاتتى بولماعىنىڭ بەلگىسى. قىستىڭ باستاپقى كۇندەرى قوي قورادان شىعىپ، قورا ماڭايىندا ءوز ەركىمەن جاتار بولسا، وندا ول بۇل جىلعى قىستىڭ جايلى بولۋىنىڭ بەلگىسى. ءتىپتى، ۇلكەندەر بۇنى جۇتتىڭ بەلگىسىنە دە بالاعان. جايىلىمداعى قوي تۇياعىمەن ءتوسىن قاسي بەرسە، الداعى قىستا قاردىڭ قالىڭ بولاتىندىعىن بىلدىرگەن. كۇزگە سالىم قوزىلار ەنەلەرىنەن ءبولىنىپ، وتاردان ءجيى قالعىشتاي باستاسا قىستىڭ قاتتى بولماعى، ال، قوزىلار وتار قويدىڭ الدىنا شىعىپ، وڭدى-سولدى ويناقتاي باستاسا قىستىڭ جايلى بولماعى دەگەن بولجامدار بار.
قازاق حالقى ەشكى مالىن جايسىز اۋا رايىنا ءتوزىمسىز مال رەتىندە ساناپ، ەشكىلەردىڭ ارەكەتىنە قاراپ تا كوپ دۇنيەنى بولجاعان. ەشكىلەر ادەتىنەن جاڭىلىپ، تاستىڭ، ۇيىلگەن تەزەكتىڭ بيىگىنە شىعۋدىڭ ورنىنا، ىعىنا تۇرىپ الاتىن بولسا، كوپ كۇتتىرمەي جاۋىن-شاشىننىڭ بولاتىندىعى دەپ بولجاعان. كەشكى مەزگىلدە ەشكى مالى قوراعا قاراي اسىقسا، ءتۇننىڭ سالقىن بولۋىنىڭ بەلگىسى. ەشكىلەر قۇيرىعىن شىبجىڭداتىپ، كولەڭكە ىزدەسە – كۇننىڭ ىستىق ءارى شىبىندى بولماعى.
ءبىزدىڭ بابالارىمىز سيىرعا قاراپ تا بولجام جاساعان. تاڭعى مەزگىلدە سيىرلار جەلگە بەتىن بەرىپ، ماڭعازدانا كۇيسەپ جاتسا سول كۇنى جاۋىن-شاشىنسىز، تىمىق كۇن بولادى. كۇن بۇزىلاردىڭ الدىندا سيىر مالى ورىستەن ءوز ەركىمەن ەرتە قايتاتىن بولعان. جاڭبىر جاۋىپ تۇرعان كەزدە بۇقا موڭىرەپ، وكىرىپ جۇرسە كوپ ۇزاماي اسپاننىڭ اشىلاتىندىعىنىڭ بەلگىسى. ساۋىن سيىرلار بۇزاۋلارىنا قاراعىشتاپ، قايتا-قايتا موڭىرەسە، كوپ كەشىكپەي جاڭبىر جاۋادى دەپ ەسەپتەلىنگەن.
قازاق ءۇشىن تۇيەنىڭ دە ماڭىزى زور بولعان. تۇيە بويىنا سەنىپ جىلدان قۇر قالعانىمەن ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن اۋا رايىن بولجاپ بەرۋ قاسيەتتەرىنەن كەندە ەمەس. ۇلكەندەر تۇيەلەردىڭ سەزگىشتىك قاسيەتى اۋا رايىنىڭ قۇبىلۋىنان ەكى-ءۇش كۇن ەرتە بىلىنەدى دەيتىن. تايلاق، بوتالاردان بولەك ۇلكەن تۇيەلەر، اتاندار تايراڭدار بولسا، بۇل كۇننىڭ سۋىتاتىندىعىن بىلدىرەدى. «اتان تۇيە ويناقتاسا جۇت بولار» دەگەن ماقال بىزگە تەگىن كەلمەگەندەي. ەگەردە، تۇيە مالى قىستا ەرنىن جىبىرلاتا بەرسە، كوكتەمنىڭ ەرتە شىعاتىندىعىنىڭ بەلگىسى دەپ ءبىلىڭىز. تۇيەڭىز شي نەمەسە بۇتا تۇبىندە تومەن قاراپ شوگىپ جاتسا، بۇل جاز بولسا جاۋىن، قىس بولسا بوران بولاتىندىعىنىڭ بەلگىسى.
ءبىز كەيدە الدەبىر كىتاپتى وقىپ وتىرىپ، بولماسا تانىمدىق باعدارلامانى كورىپ وتىرىپ "وۋ، مۇنى ءبىزدىڭ قازەكەم باياعىدا بىلگەن عوي" دەپ كىسىمسي قالامىز. ادامنىڭ رۋحاني بولمىسى راسىمەن دە تابيعات قۇبىلىستارىن تانىپ-ءبىلۋ ارقىلى قالىپتاسادى. ءتۇز تاعىسىنىڭ تابيعاتقا قولداعى جانۋارلارعا قاراعاندا جاقىن جۇرەتىندىگى بەلگىلى. اتا-بابامىز جابايى جان-جانۋارلاردىڭ ارەكەتىن زەردەلەپ، سول جانۋارلاردىڭ قۇپيا سىرلارىنا ءمان بەرىپ، وزدەرىنشە قورىتىندى تۇجىرىم جاساعان ەكەن.
بىزدە "تaسبaقa دaۋىلى" دeگeن ۇعىم بaر. قازاق تaسبaقaنى كيeلi دeپ ەسەپتەپ، تاسباقانىڭ كيeسiنeن قاتتى قoرىققaن. تaسبaقa – قىستا ۇيقىعا كەتەتىن جاراتىلىس يەسى. كوكتەمدە، ءساۋىر ايىندا تاسباقالار ۇيقىلارىنان ويانىپ، جەر بەتىنە شىعادى. ءدال وسى ارالىقتا اۋا رايى وزگەرەدى. بۇل مەزگىلدەردە قاتتى داۋىل، ىزعار جەل سوعادى. "تاسباقا داۋىلى" دەگەنىمىز وسى. مۇنىڭ سىرى مىنادا ەكەن. ۇزاق ۇيقىدان ويانعان تاسباقانىڭ بويىنان ءال كەتەدى. تاسباقا ساۋىتىنىڭ ۇستىنە ۇيىلگەن توپىراق، قۇمداردى وسى داۋىل ۇرلەپ ءتۇسىرىپ، تاسباقانىڭ ۇيقىسىنان ويانۋىنا، ءوز بەتىنشە جۇرە الۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ تۇجىرىم جاساعان.
بىزگە قىس بولعاندىقتان اۋا رايىنىڭ سىرمالاتۋى، بوران سوعۋى زاڭدىلىق سەكىلدى كورىنەدى عوي. بابالارىمىز بۇل تابيعي قۇبىلىستاردىڭ ءار قايسىسىنا اسا قاتتى ءمان بەرگەن. قازاقتا ء"بورى سىرعاق" دەگەن ۇعىم بار. 15-17 اقپان ارالىعىندا كۇن بۇزىلىپ، سىرما جۇرەدى. ءداپ وسى مەزگىلدە قاسقىرلار جۇپتاسادى ەكەن. مىنەكەي، وسىنداي قۇبىلىستى باقىلاعان دانا حالىق بۇل مەزگىلدى ء"بورى سىرعاق" دەپ اتاعان.
"قۇمالاق قارعا باتتى. ەندى، جاز شىعادى" دەگەن سوزدەردى ۇلكەندەردەن تالاي مارتە ەستىدىك. سويتسەم، ونىڭ ءمانى مىنادا ەكەن. ناۋرىزدىڭ 14 جۇلدىزىندا (ەسكىشە جىل ساناۋ بويىنشا بۇل ءبىرىنشى ناۋرىز بولىپ ەسەپتەلىنەدى) قويدىڭ قۇمالاعىن كۇنشۋاقتاعى قاردىڭ بەتىنە قويىپ قوياسىز. ەگەر، كەشكە قاراي الگى قۇمالاعىڭىز قارعا تەرەڭدەي كىرىپ كەتسە، وندا قىستىڭ اياقتالۋى جاقىن. ال، قۇمالاق قارعا تۇسپەسە قىس اياعىنىڭ سوزىلاتىندىعىنىڭ بەلگىسى.
گازەت بەتتەرىنەن، كولدەي ماقالالاردان "قۇس قانات عۇمىر" سىندى ماقالالاردى تالاي وقىدىق. وسى جەردەگى "قۇس قاناتى" دەگەنىمىز نە؟ ارينە، بۇل جىل قۇستارىنىڭ جىلى جاقتان كەلۋ-كەتۋىن مەڭزەپ تۇرعانى انىق. كوكتەم مەزگىلىندەگى "قۇس قاناتى" ناۋرىز ايىنىڭ سوڭعى اپتاسىنا سايكەس كەلەدى. ءبىزدىڭ ولكەگە ەڭ العاش كەلەتىن قۇستار قاراتورعايلار. قۇستاردىڭ سۋسىلداعان قاناتىنىڭ اسەرىنەن كۇن سۋىنىپ، قار جاۋادى دەپ ەسەپتەگەن. قازاقتار مۇنى سول جىلدىڭ سوڭعى قارى دەپ ەسەپتەگەن ەكەن.
باياعىدا، بالا كەزىمىزدە مامىر ايىندا كۇن ىسي باستاعاندا وزەنگە تۇسكىمىز كەلەتىن. سول كەزدە ۇلكەندەر قۇرالاي ءالى تۋعان جوق. كۇن كۇركىرەمەي وزەنگە تۇسۋگە بولمايدى" دەپ تيىپ تاستاپ وتىراتىن. "قۇرالاي سالقىنى" دەگەن ۇعىمعا توقتالا كەتسەك. مامىردىڭ 17-25 ارالىعىندا اق بوكەندەردىڭ، كيىكتەردىڭ جاپپاي لاقتايتىن مەزگىلى. وسى ارالىقتا ەپتەپ كۇن سالقىنداپ، جاۋىن جاۋادى. ۇشى-قيىرى جوق ماڭ دالادا كيىكتەر قانشا كوپ بولسا دا وسى ارالىقتا بارلىعى جاپپاي لاقتاپ بولادى ەكەن. ال، كيىك لاقتاعان كەزدە جاڭبىردىڭ جاۋىن ۇلكەندەر "كيىك دەگەن جانۋار وتە كىرپياز، تاكاپپار جانۋار. ول قوي-ەشكى سەكىلدى جاڭا تۋعان لاقتارىن جالاپ، جۋىندىرىپ المايدى. مۇنى تابيعات انانىڭ ءوزى رەتتەپ بەرەدى" دەپ تۇسىندىرەتىن. نە دەسەك تە سالقىن مەزگىلدە تۋعان تولدەر شيرىعىپ، قاتال تابيعاتقا ءتوزىمدى بولىپ وسەتىنى انىق.
"قۇرالايدىڭ سالقىنى" جايلى ايتقاننان كەيىن "تەكە بۇرقىلىنا" سوقپاي كەتە المايمىز. وزدەرىڭىز سەزىپ وتىرعاندارىڭىزداي بۇل جانۋارلاردىڭ جۇپتاسۋ كەزىنە بايلانىستى ايتىلعان ۇعىم. بۇل شامامەن جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭعى ون كۇندىگىنە كەلەدى.كەي ايماقتاردا "تەكە بۇرقاق" دەپ تە اتايدى ەكەن. وسى ارالىقتا دا كۇن رايى بۇزىلىپ، ات قۇلاعى كورىنبەس بوران بولىپ تۇرادى.
مىنەكەي، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ جان-جانۋارلاردىڭ تىرشىلىگىنە قاراپ اۋا رايىن بولجاۋى وسىنداي بولعان ەكەن. كوشپەندى ەل بۇدان بولەك، اسپان دەنەلەرىنە قاراپ تا كوپ ءدۇنيەنى ايقىنداي بىلگەن دەسەدى. ال، ءسىز وسى بولجامداردى ومىرىڭىزدە قولدانىپ كوردىڭىز بە؟
اقپارات ءبورىلى بايراقتان الىندى
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
