قازاق قۇقىعى ۇلتتىق كەڭىستىكتە ءداستۇرلى قۇقىقتىق جۇيەنىڭ نەگىزىن قالاسا، مادەني-شارۋاشىلىق كەڭىستىكتە ءار ءتۇرلى ءدىني-ەتنيكالىق توپتار مەنبip مەملەكەت اياسىنا سىيمايتىن كۇردەلى الەۋمەتتىك-ساياسي قۇرىلىمداردى (ۇلىستار، ipi رۋلار، تايپالىق بىرلەستىكتەر جانە ت.ب.) قامتيتىن قازاقتىڭ دالالىق قۇقىقتىق جۇيەسىن قالىپتاستىردى جانە تۇركى تەكتەس كوشپەلى جارتىلاي كوشپەلى حالىقتاردىڭ قۇقىقتىق وتباسىن بايىتا ءتۇستى ارى ونىڭ شىرقاي دامىعان ەرەكشە كلاسسيكالىق فورماسى - «ءادىل سوتتىڭ التىن عاسىرى» دەگەن باعامەن الەمدىك وركەنيەتتە قوماقتى تاريحي iز قالدىردى.
قازاق قۇقىعى XVIعع. باستاپ - شىعىس دەشتى-قىپشاق اتالاتىن مادەني-ساياسي كەڭىستىكتە تۇرىكتىك قۇقىقتىق وتباسىنىڭ كوش باستاۋشىسى بولدى ءارى قۇقىقتىق ەپيتسەنترىنە اينالدى. قازاق ورداسىنىڭ قۇرامىندا بولىپ، قاتار قونىستانعان قىرعىز، قاراقالپاق، نوعاي جانە ت.ب. تۇركى تىلدەس ەلدەردەردەن كوشپەلى تايپالاردىڭ قۇقىقتىقءومipi تىكەلەي «جول»، «جارعى» اتالاتىن قازاقتاردىڭ قۇقىقتىق جيناقتارىمەن رەتتەلىپ وتىردى،ءاcipece سوت بيلىگىن جۇزەگە اسىرۋشى بيلەر قىزمەتى مەن ولاردىڭ قوعام الدىنداعى بەدەل-ابىرويى قازاق (ەركىندىك) قۇقىعىنىڭ كەڭ رەتسەپتسيالانۋىنا جول اشتى.
الەمنىڭ قۇقىقتىق كارتاسىندا قۇكىقتىق جۇيەلەردىڭ شىعۋ تەگىن توپتاستىراتىن ipi قۇقىقتىق وتباسىلار بار. ولاردىڭ جالپىعا بىردەي تانىلتاندارى، سونداي-اك ءالى تانىلا قويماعاندارى كەلەسىلەر:
- «جالپى قۇقىق» (انگلو-ساكسوندىق) قۇقىقتىق وتباسى،
- ەۆروپالىق-كونتينەنتالدىق (رومانو-گەرماندىق) قۇقىقتىق وتباسى،
- سوتسياليستىكقۇقىقتىق وتباسى;
- سلاۆياندىققۇقىقتىق وتباسى;
- تۇركىلىك قۇقىقتىق وتباسى;
- مۇسىلماندىق قۇقىقتىق وتباسى.
رەسەيلىك عالىمدار سلاۆياندىق قۇقىقتىق وتباسى ماسەلەسىنكوتەرىپكەلەدى جانە ونىڭ كەڭىستىگىنە شىعىس ەۆروپا مەن رەسەي اۋماعىنداءومip سۇرگەن سلاۆيان مەملەكەگتەرى مەن كنيازدىقتارىن توپتاستىرادى ءاpi پراۆوسلاۆيەنى ءدىني بىرىكتىرۋشى جۇيە رەتىندە تانيدى. سونداي-اق سلاۆياندىق قۇقىقتىق وتباسىنىڭ تۇپكى تامىرى ۆيزانتيا يمپەرياسىنا بارىپ تىرەلگەنىن، ال ۆيزانتياعا ءوز كەزەگىندە ريم قۇكىعىنىڭءاcepi بولعاندىعىن دا جوققا شىعارمايدى. سلاۆياندىق قۇقىقتىق وتباسىنىڭبۇگىنگى باستى كەيىپكەرىءاpi تاسىمالداۋشىسى - رەسەيدىڭ قۇقىقتىق ءجۇيسى دەپ كورسەتەدى. سونداي-اق رەسەي قۇكىقتىق جۇيەسى ورتالىق ازياداعى بىرقاتار تۇركى تىلدەس مەملەكەتەر ءۇشىن جەتەكشىءاpi بipiكتipءۋشى رول اتقاراتىندىعىن بەكىتەدى.
سونداي-اق ipi قۇقىقتىق جۇيەلەرگە كەلەسىلەر كىرەدى
1.ءۇندى مەن يۋدەيلىك ءدىني سيپاتتاعى قۇكىقتىق جۇيە;
2.ءداستۇرلى قۇقىقتىق جۇيەلەر (قىتاي، جاپونيا)
3. افريكا جانە ماداگاسكار ەلدەرىنىڭ قۇقىقتىق جۇيەلەرى
ر. داۆيد پەن ك. جوففرە-ءسپينوزيدىڭ الەمنىڭ قۇقىقتىق كارتاسىن ايقىنداۋدا ءۇش باستى مەتودولوگيالىق جەتىمسىزدىگى بار جانە ول كەلەسى كريتەريلەرگە نەگىزدەلۋدەن تۋىنداعان:
1.قۇقىقتىق وتباسىعا جىكتەۋدە تەك ديداكتيكالىق ماقساتقا كوڭىل بولىنگەن;
2.ءدال وزدەرى ءومىر ءcۇpiپ جاتقان زاماندى (ەڭبەكتىڭ اتالۋىدا وسىنداي «... پراۆوۆىە سيستەمى سوۆرەمەننوستي») عانا سيپاتتاعان;
3.ءپوزيتيۆتى، ءنورماتيۆتى سيپاتتاعى قۇقىقتىق جۇيەلەر عانا قۇكىقتىق وتباسى دەپ تانۋدا نەگىزگى رول اتقارعان جانە قۇقىقتىق وتباسى ۇعىمىنا بۇگىنگى تاڭدا ناقتىلى قولدانىستاعى ءاpi نەعۇرلىم كەڭ تاراعان قۇقىقتىق جۇيەلەردى عانا ەنگىزەدى.
(جالعاسى بار)
قازىبەك داۋتاليەۆ
زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
«ينتەللەكتۋال-پاراسات» زاڭ كومپانياسىنىڭ
ديرەكتور ورىنباسارى، اعا عىلىمي قىزمەتكەر
