17 ماۋسىم كۇنى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قاتىسۋىمەن تۇركىستان قالاسىندا ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ەكىنشى وتىرىسى وتكەن بولاتىن. بۇعان دەيىن العاشقى وتىرىسى بىلتىر 16 ماۋسىمدا ۇلىتاۋ وبلىسىندا ءوتتى. جىل سايىن قۇرىلتايدىڭ ءار ايماقتا ءوتۋىنىڭ وزىندىك ءبىر ءبىر ءمانى بار.
قۇرىلتايدىڭ ءار ايماقتا ءوتۋى سول ءوڭىردىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرەدى. ونىڭ مۇشەلەرى ءار جولى ءبىر ءوڭىردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىسادى، – دەگەن بولاتىن قاسىم-جومارت توقاەۆ.
قۇرىلتاي قازاق تاريحىندا ەجەلدەن كەلە جاتىر. ءمان-ماعىناناعا تولى جيىننىڭ قازاقستان تاريحىندا ورىن الۋى تۋرالى پۋبليتسيست، مادەنيەتتانۋشى سەرىك ەرعالي “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنا ايتىپ بەردى.
- الدىمەن، “قۇرىلتاي” ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا توقتالايىقشى، قۇرىلتاي دەگەنىمىز نە؟
- «قۇرىلتاي» ءسوزىنىڭ تۇپكى ماعىناسى قۇرالۋ، جينالۋ، تۇگەلدەنۋ دەگەنگە سايادى. قۇرىلتاي نەگىزىنەن تۇركى-موڭعول حالىقتارىنا ورتاق. ولاردىڭ ءبىر مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋ كەزىڭدەگى اقسۇيەكتەرتەردىڭ رەسمي كەڭەسى. بۇل قۇرىلتاي ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى “قۇرىل” موڭعولداردا “قورال”، ونىڭ دا ءتۇبىرى بار “قۇر” نەمەسە “قور” دەگەن، ياعني “جينالۋ” بەلگىلى ءبىر نارسەنىڭ، بىرەۋلەردىڭ جينالۋى. ياعني، بۇل مەملەكەتكە، جالپى حالىققا قاتىستى ۇلكەن، ءىرى ماسەلەلەردى، ءىرى شەشىمدەردى قابىلداۋدا ۇلكەن جيىن بولىپ، قۇرىلتاي جينالادى. بۇل نەگىزىنەن حان سايلاۋ كەزىندە نەمەسە جاۋلانعان جەرلەرگە يەلىك ەتۋ بولسىن، اسكەري جورىقتىڭ نەگىزى جوسپارىن بەكىتۋ، اسكەر باسىن تاعايىنداۋ سىندى ءىرى-ءىرى مەملەكەتتىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋگە ۇيىمداستىرىلعان ۇلى جيىن. - قازاق تاريحىنداعى بەلگىلى قۇرىلتايلارعا توقتالىپ وتسەڭىز. - تاريحتا قۇرىلتايلاردىڭ بىرنەشە ءتۇرى بولعان. مەن قازاق تاريحىنداعى نەگىزى ەكى قۇرىلتايدى اتاپ وتكىم كەلەدى. ءبىرى - “قاراقۇم قۇرىلتايى”. ول 1710 جىلى بۇكىل قازاقتىڭ وكىلدەرى جينالىپ، ىقپالدى مەملەكەت حاندىقتىڭ وكىلدەرى جينالىپ ءۇش ءجۇزدى جوڭعاردىڭ باسقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەستى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن قۇراعان. ول قۇرىلتاي ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىندە، قاراقۇم القابىندا ءوتتى. بۇل باس قوسۋعا نەگىزىگى ىقپال جاساعان تاۋكە حان بولدى. ول قازاق جاساقتارى مەن قازاق رۋلارىن باسقارۋدى، قۇرىلىمدىق تۇرعىدان قايتا ۇيىمداستىرۋ جوسپارىن قۇردى. بۇرىنعى بەيبىت كەزدەگى قۇرىلىم جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان، ەندى سوعىس جاعدايىنداعى قورعانىس قابىلەتىن نىعايتۋ ءۇشىن سۇلتانداردىڭ بيلىگىن شەكتەپ، نەگىزى شەشۋشى تۇلعالاردى، ءۇش جۇزگە جاۋاپتى بيلەر ارقىلى باسقارۋعا ۇمتىلدى. جيىنعا قاتىسۋشىلاردىڭ پىكىرىلەرى وعان ورتاق بولعان جوق، دەگەنمەن، بۇل سول كەزدەگى تاريحي ۇلى جيىن ەدى. بوكەنباي قاراۇلى دەگەن باتىر بولدى، حالىقتى جوڭعارلارعا قارسى شابۋىل جاساۋعا كوندىردى. ياعني كوپشىلىگى اندىسىن اڭديىق دەگەندەي پىكىر ايتتى. ال بۇل باتىر بوكەنباي شابۋىل جاساۋعا كوندىردى. بۇل باس قوسۋدا حاندار اراسىنان جوعارعى قولباسشى سايلاۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرەلدى. وعان قايىپ سۇلتان مەن ءابىلحايىر حان قاتىستى. ءسويتىپ، جاساقتارعا باستى قولباسشى بوكەنباي جەتەكشى بولىپ سايلانىپ، حان بيلىگى ابىلحايىرعا بەرىلدى.تاعى ءبىر قۇرىلتاي، ول - “ورداباسى جيىنى” نەمەسە “ورداباسى قۇرىلتايى”. بۇل 1726 جىلى جوڭعار جاپقىنشىلىعىنىڭ كەسىرىنەن اقتابان شۇبىرىندى القاكول سۇلاما اپاتىنا دۋشار ەتۋىنە بايلانىستى بولدى. مىنە سوعان قارسى الاشتىڭ بۇكىل باسكوتەرۋلەرى جينالىپ بادام وزەنى بويىندا وڭتۇستىكتە ورداباسىداعى تاريحي باس قوسۋ بولدى. بۇل قۇرىلتايعا ءابىلحايىر، ابىلمامبەت، سامەكە، جولبارىس حاندار جانە تولە بي، قازىبەك بي باستاعان ءار رۋدىڭ، تايپانىڭ ىقپالدى بيلەرى، تورەلەرى قاتىستى.
بۇل ورداباسى جيىنىندا ءابىلحايىر حان باس قولباسشى بولىپ تاعايىندالدى. جيىنعا قاتىسۋشىلار ءوز قيمىلدارىن ۇيلەستىرىپ وتىرۋعا، جاۋعا بىرىگىپ، مايدان قۇرىپ اتتانۋعا انت بەرىستى. ياعني، بۇل جولى دا قۇرىلتاي - ەلدەگى حالىقتىڭ، مەملەكەتتىڭ بارلىق رەسۋرسىن بىرىكتىرىپ، ءبىر شەشىم قابىلداپ، سونى ىسكە اسىرۋعا بارلىق رەسۋرستى جۇمىلدىرۋ بولدى. تاريحي قۇرىلتايلاردىڭ بارلىعى وسىعان بايلانىستى بولعان.
بۇدان باسقا ءىرىلى-ۇساقتى حاندار وزدەرىن سايلاتۋ ءۇشىن قۇرىلتايلار ۇيىمداستىرعانى بەلگىلى. قۇرىلتاي - كوشپەلى مەملەكەتتىڭ باستى دەموكراتيالىق شەشىم قابىلداۋعا ارنالعان جيىنى.
- 17 ماۋسىم كۇنى تۇركىستاندا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتاي تۋرالى نە ايتاسىز؟
- قازىرگى جاعدايدا دا قۇرىلتاي بولىپ جاتىر. ەكىنشى قۇرىلتاي تۇركىستان قالاسىندا ءوتتى. الايدا بۇل قۇرىلتايدا ەشقانداي شەشىم قابىلدامايدى. بەلگىلى ءبىر ءتىزىم بويىنشا شاقىرىلعان ازاماتتار، لاۋازىمدى ازاماتتار، قوعامدىق، مەملەكەتتىك قايراتكەرلەر، عالىمدار جينالادى. سولار شاقىرىلىپ، وزدەرىنىڭ پىكىرلەرىن بەلگىلى ءبىر سالا بويىنشا ايتىپ، وزدەرىنىڭ ۇسىنىستارىن بەرۋمەن تاراستى. نەگىزىنەن، مەنىڭ ويىمشا، ونى قۇرىلتاي دەپ اتاۋعا بولمايدى. بۇل قۇرىلتاي ەمەس، جاي عانا قازاقستانداعى بەلگىلى ءبىر جوعارعى مەملەكەتتىك القانىڭ باس قوسۋى دەپ اتاۋعا بولادى.
ال ءبىزدىڭ مەملەكەتتە اتا زاڭ بار. اتا زاڭمەن بەلگىلەنگەن مەملەكەتتىك ورگاندار بار. نەگىزىگى مەملەكەتتىك شەشىمدى سول ورگاندار قابىلدايدى. بىزدە پارلامەنت بار، پرەزيدەنت بار، بىزدە ۇكىمەت بار. سوندىقتان مۇنداي كوشپەلى ءومىر سالتىنا نەگىزدەلگەن، كوشپەلى مەملەكەتتىڭ قۇرىلتايى سەكىلدى ورگانىن سيىستىرۋ، كىرىستىرۋ ارينە ول مۇمكىن ەمەس. بۇل جاي عانا ءفورمالدى تۇردەگى سىرتتاي فورماسى عانا قۇرىلتاي، ال مازمۇنى مۇلدەم باسقا جيىن بولىپ تابىلادى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان ونى قۇرىلتاي دەپ اتاۋ تاريحي ءبىزدىڭ قالىپتاسقان كوشپەلى مەملەكەتتىڭ ورگانىنىڭ، ونىڭ ينستيتۋتىن،ونى تاركەتۋ بەلگىلى ءبىر جاعدايدا قۇنىن ءتۇسىرۋ ەسەپتەلەدى. سوندىقتان ونداي باس قوسۋدى قۇرىلتاي دەپ اتاماۋ كەرەك.
قۇرىلتايعا ادەتتە ءاربىر وڭىردەن،ءاربىر رۋدان، تايپادان ارنايى سايلانىپ تاعايىندالعان ازاماتتار بارادى، ال ورتالىق بيلىكتەن، حاندىقتان ارنايى تىزىممەن شاقىرتىلمايدى. قۇرىلتاي - ماڭىزدى شەشىم قابىلدايتىن ماڭىزدى جيىن.
سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
