بۇگىن 7 ءساۋىر قازاق تاريحىنداعى تۇڭعىش كاسىپقوي بالۋان، كۇش اتاسى — قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆتىڭ تۋعان كۇنى. تۇتاس عۇمىرىن كۇرەس ونەرىنە ارناپ، ۇلانعايىر جەرى مەن ءورشىل حالقىن ءبىرىنشى بولىپ وزگە جۇرتقا پاش ەتكەن، وزىنەن بۇرىنعى قانداستارى باسپاعان توپىراقتى باسىپ، كورمەگەن ەلدى كورىپ، وزگە قازاق تاقپاعان التىن، كۇمىس مەدالداردى موينىنا تۇڭعىش ىلگەن قاجى مۇقان بابامىز.
وراسان كۇشتىڭ يەسى، كۇرەستىڭ بىرنەشە تۇرىنەن الەم چەمپيونى اتانعان تۇڭعىش قازاق الىبى! تەڭدەسسىز ونەرىمەن جەر شارىن ارالاعان، 54 مەملەكەتتە كۇرەسكە ءتۇسىپ، 48 مەدال ولجالاعان قاجىمۇقانداي مىقتى XX عاسىردىڭ باسىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە قازاقتا عانا بولدى. رەسەيدىڭ بالۋاندار توبىندا قاجىمۇقاننان كۇشى اسقان ەشكىم بولماعانىن دا ايتۋعا ءتيىسپىز. دۇنيە ءجۇزىنىڭ چەمپيوندارى يۆان پوددۋبنىي، يۆان شەمياكين، الەكس ابەرگ، يۆان زايكين، گەورگ لۋريح، گەورگ گاككەنشميدت، پول پونس، ۆەيلاند شۋلتس سىندى جامپوزدارمەن قاتار ءجۇرۋ، بوز كىلەمدەگى ايقاستاردا وسى بالۋانداردى شەتىنەن جىعىپ، بايگە الۋ — سول زاماندا ناعىز ەرلىك ەدى. ول كەزدە يمپەريانىڭ بۋىنا سەمىرگەن رەسەي كۇرەسىنىڭ قوجايىندارى قازاقتى شىن مانىندە مەنسىنبەۋشى ەدى. قاجىمۇقان سونداي ورتادا نامىسىن جاتقا بەرگەن جوق. كەۋدەسىن ەشكىمگە باستىرمادى. كۇرەس قوجايىندارىنىڭ، تورەشىلەردىڭ سان مارتە ادىلەتسىزدىگىنە بەلى بۇگىلمەدى، ەڭسەسى تۇسپەدى.
تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك ول 1871 جىلعى 7 ساۋىردە اقمولا ۋەزى، قاراوتكەل دەگەن اۋىلدا دۇنيەگە كەلگەن. كەيبىر زەرتتەۋلەردە، ونىڭ 1886 جىلى تۋعاندىعى ايتىلادى. قاجىمۇقان كەدەي شارۋانىڭ بالاسى بولعاندىقتان، ورىس بايلارىنا جانە داۋلەتتى ادامدارعا جالدانعان. سويتە ءجۇرىپ، كۇرەسكە ءتۇسىپ، توي تومالاقتاردا ەلگە كورىنىپ، بالا بالۋان دەگەن اتقا يە بولعان. قىپشاق تايپاسى ۇزىن ىشىندەگى التىباس رۋىنان شىققان.
بىلاي باستالاتىن ولەڭ جولدارى ونىڭ سال-سەرىلىگىنەن دە حاباردار ەتەدى:
اتاندىم مۇقان پالۋان، بالا جاستان.
ىشىندە كۇشتىلەردىڭ بولدىم استام.
تالاي-تالاي جەرلەردىڭ ءدامىن تاتىپ،
ءوتتى داۋرەن وسىلاي ءبىزدىڭ باستان
سوندا سول تسيركتە جەڭگەن پالۋان، ەڭ سوڭىندا جەڭگەن پالۋان مەن قاجىمۇقان كۇرەسكە تۇسەدى. ونى جىعا المايدى، دەگەنمەنەن حالىق اراسىنا تانىلادى. زلوبين دەگەن تسيركتىڭ قوجاسىنا ۇنايدى دا، بۇل جاڭاعى بارلىق زەرتتەۋلەردە جازادى ول «ۆانيا اعاي» دەگەن اتاقتى العاشقى كاسىبي سانكت-پەتەربۋرگتاعى مەكتەپتى اشقان اتاقتى لەبەدەۆكە حات جازىپ جىبەرەدى. سول ارقىلى ول سول جاققا بارادى. سول جاقتا ءۇش جىلداي ءدارىس الادى. سودان كەيىنگى ءومىرى قاجىمۇقاننىڭ ۇلكەن ورىستە بولادى، بيىكتەي تۇسەدى جىلدان جىلعا.
تالاس اعا جالعايدى. سوندا ول ورىستىڭ كوپتەگەن پالۋاندارىمەن تانىمسىپ، دوس بولادى. ولاردىڭ ىشىندە يۆان پوددۋبنىي، يۆان شەمياكين سياقتى مىقتى مىقتى دۇنيە جۋزىنە بەلگىلى جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن، يۆان زايكين ءتارىزدى بالۋاندار بار، شۋلتس دەگەن پالۋان وسىلارمەن تەك قانا كۇرەسىپ قانا قويعان جوق، رۋحاني جاعىنان جاقىنداسىپ، ۇزاق جىلدار دوس بولدى.
قاجىمۇقاننىڭ تۇڭعىش رەت الەمدىك دەڭگەيدە كورىنگەن شاعى — 1906 جىل. المانيادا وتكەن دۇنيەجۇزىلىك سايىستا ول الەم چەمپيونى اتانادى. بىراق ورىس اكىمشىلىگىنە بۇراتانا حالىقتىڭ اتىن شىعارعان پالۋان ونشا ۇناي قويمايدى. سول ءۇشىن دە قاجىمۇقان ورىس پالۋاندارىنىڭ اتىمەن كۇرەسۋگە ءماجبۇر بولدى. قاجىمۇقانعا نەشە ءتۇرلى لاقاپ اتتار بەرىلەدى. سول كەزدەگى ساياسات بويىنشا، بىزدە تەك ورىستار عانا ەمەس، جاپوندىقتار دا كۇرەسەدى دەگەن جارنامالار جاسالىپ، قاجىمۇقاندى «ياماگاتا مۋحۋنۋري» دەگەن لاقاپ اتپەن كۇرەستىرەدى. سونىمەن قاتار، مۋحان، «يۆان چيورنىي» سياقتى لاقاپ ەسىمدەرى بولعان.
- 1909 جىلعى حالىقارالىق پالۋاندار جارىسىنا ول «قارا مۇستافا» دەگەن اتپەن شىققان. ءسويتىپ بۇكىل دۇنيە جۇزىنە مۇقاننىڭ نەشە ءتۇرلى لاقاپ اتتارى تاراي باستايدى.
- 1910 جىلى مۇقان تۇڭعىش رەت وڭتۇستىك امەريكا قۇرلىعىنا تابان تىرەيدى. ارگەنتينانىڭ استاناسى بۋەنوس-ايرەس قالاسىندا وتكەن ەركىن كۇرەستەن بولعان بىرىنشىلىكتە ول امەريكا چەمپيونى اتانادى.
- 1911 جىلى مۇقان مۇڭايتپاسوۆ ىستامبۇلعا بارادى. سول كەزەڭدە الەمدە تۇرىك پالۋاندارىنان مىقتى پالۋاندار جوق سياقتى كورىنەتىندىگى سونشالىق ، ول جاققا ورىس پالۋاندارى اياق باسپايتىن-دى. وسى رەتتە نامىسقوي قاجىمۇقان ءوزى تۇركى حالقىنىڭ وكىلى رەتىندە تۇركياعا بارۋعا بەل بۋادى.
- ول پولياك قىزىمەن وتاۋ قۇرعان. ومبىدا مەشىتكە اپارىپ، وعان ءباتيما دەگەن ات بەرىپ، مۇسىلمان دىنىنە كىرگىزگەن. پاتشا ۇكىمەتى قۇلاعان سوڭ، بالۋاننىڭ وتباسى ازامات سوعىسى مەن اشتىقتىڭ سالدارىنان ءبىراز سەرگەلدەڭگە تاپ بولادى.
- 1937 جىلى قاجىمۇقاننىڭ ىزىنە ىىحق قىزمەتكەرلەرى ءتۇسىپ: «بۇل پاتشانىڭ ادامى، ونىڭ قولىنان مەدال العان، سىيلىق العان سىبايلاسى» — دەپ قۋدالاۋعا ۇشىراتادى. سول سەبەپتى قاجى مۇقان وتباسىن تاستاپ، تۇركىستان مەن وزبەكستاندا باس ساۋعالايدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭى تۇركىستان جەرىندە وتەدى.
- ۇلى وتان سوعىسى باستالعان كەزدە قاجىمۇقان قكسر جوعارعى كەڭەستىڭ توراعاسى قازاقباەۆقا جولىعىپ، وعان «ەل ارالاپ، تسيرك ونەرىن كورسەتسەم، سول ارقىلى اقشا تاۋىپ، مايدانعا كومەكتەسسەم» — دەگەن ۇسىنىس ايتادى. بۇل ۇسىنىستى ۇكىمەت قولداپ، ەكى جىلعا جۋىق ءجۇرىپ تسيرك ونەرىن كورسەتىپ، 100 مىڭ سومداي اقشا تابادى.
- ەگەر ول ءوز زامانىندا تاۋەلسىز ەلدىڭ ازاماتى بولسا، ونىڭ مۇقان مۇڭايتپاسۇلى دەگەن شىن ەسىمى الەمدىك سپورت تاريحىندا التىن ارىپتەرمەن جازىلار ەدى. ءومىرىنىڭ 55 جىلىن كۇرەس پەن تسيرك ونەرىنە ارناپ، 50 شاقتى مەدالدىڭ يەسى بولىپ، جەڭىس تۇعىرىنان تۇسپەگەن دارا تۇلعا — قازاقتىڭ ناعىز حاس باتىرى.
- ول 1948 جىلى تۇركىستان وبلىسى، بوگەن اۋدانى، لەنين تۋى كولحوزىندا قايتىس بولدى. تەمىرلان دەگەن اۋىلدا، قابىرىنىڭ باسىنا ەسكەرتكىش ورناتىلعان. ونىڭ ءتورت ايەلىنەن تاراعان ۇرپاق تۇركىستان مەن اقمولا وڭىرىندە ءومىر سۇرۋدە.
- ەڭ العاشقى لاقاپ اتى "مۋحانۋرا", لەبەدەۆ مىرزادا ءدارىس الىپ كۇرەس ونەرىن دامىتقان ەركىن كۇرەستەن الەمنىڭ بىرنەشە دۇركىن جەڭىنپازى فرانتسۋز كۇرەسىنەن وزىمەن بىردەي دارەجەدە كۇرەسەتىندەر ەركىن كۇرەستەن ءبارى باستارىن يدىرگەن.
ەڭ العاش رەت ءىرى تابىسقا قاجىمۇقان حاربين قالاسىندا وتكىزىلگەن حالىقارالىق تۋرنيردە قول جەتكىزەدى. مۇندا ول ءبىرىنشى ورىنعا يە بولىپ، وڭىرىنە التىن مەدال تاقتى. كەيبىر دەرەكتەردە بۇل تۋرنير 1905 جىلى ءوتتى دەلىنەدى. بەلگىلى باستى وقيعا — قاجىمۇقان «جيۋ-جيتسۋ" بويىنشا كۇرەسىپ، تۋرنيردە بىردە-ءبىر رەت جەڭىلمەگەنى، ۇلكەن التىن مەدال جەڭىپ العانى.
حاربين ساپارى قاجىمۇقاننىڭ داڭقىن اسپانعا كوتەرەدى. ەندى ونى «مانچجۋريا» چەمپيونى دەپ اتاپ كەتەدى، ءارى «مۋحينۋرا» دەگەن لاقاپ ات بەرىلەدى. قاجىمۇقاننىڭ مۇنان باسقا دا بىرنەشە لاقاپ اتتارى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن وسى «مۋحينۋرا» دەگەن لاقاپ اتى ساقتالىپ كەلدى. رەۆوليۋتسياعا دەيىن ول قاتىسقان چەمپيوناتتاردى ۇيىمداستىرۋشىلار، سول زامانداعى جاعىمپاز ءباسپاسوز وكىلدەرى، بىرەسە «جاپون» دەپ، بىرەسە «مانچجۋر» دەپ، مۇمكىندىگىنشە «قازاق» ەكەنىن ايتپاۋعا تىرىستى. ماسەلەن، 1909 جىلى قاجىمۇقان اتاقتى ەستون بالۋانى، الەم چەمپيونى گەورگ لۋريحتىڭ توبىندا كۇرەسىپ جۇرەدى. لۋريح ءوز توبىنىڭ جەتەكشى بالۋاندارى جونىندە ايتا كەلىپ، قاجىمۇقان تۋرالى: «شىعىس ۇلى جاپون „مۋحينۋرا“ ول سيرەك كەزدەسەتىن مىقتى بالۋان، كۇرەستە قايتپايتىن بىربەتتىگى، دالاعا ءتان قايسارلىعىمەن جانە ىزاقورلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى» — دەپ جازعان.
1910 جىلى امەريكاعا، ەۋروپاعا ورىس بالۋاندارىنىڭ ۇلكەن ءبىر توبى اتتانادى. ءسوز اراسىندا ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، — بۇل ساپاردا قاجىمۇقانعا ەرىپ، ايەلى نادەجدا نيكولاەۆنا چەپكوۆسكايا دا بارماق بولعان. بىراق اياعى اۋىر بولۋىنا بايلانىستى پورتۋگاليا پورتى ليسسابوندا كەمەگە كوتەرىلۋىنە رۇقسات ەتىلمەيدى. جەرگىلىكتى ءتارتىپ بويىنشا، ەكىقابات ايەلدەردى مۇحيت كەمەلەرىنە مىنگىزبەيدى ەكەن. قاجىمۇقاننىڭ ءوزى ءباتيما دەپ اتاپ كەتكەن چەپكوۆسكايا تسيرك اكتريساسى بولعان، ءارى ەرىنىڭ كاسىبي كۇرەستەگى تالاي تاماشا جەڭىستەرىن ءوز كوزىمەن كورگەن.
قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن دارا تۇلعا، باتىر بابامىز - قاجىمۇقان 1948 جىلى 77 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
