بۇگىن – ەميگراتسياداعى جازۋشى، ايگىلى مۇحتار ماعاۋيننىڭ تۋعان كۇنى. 85 دەگەن مەرەيلى جاسقا تولار ەدى. امال نە، وسى كۇنگە ايعا جەتپەيتىن ساناۋلى ۋاقىت قالعاندا جازۋشى ءوزى جازعانداي جىلان باپى حاننىڭ ەلىندە بۇل جالعاننان اتتانىپ كەتە باردى. ارتىندا قىمبات مۇراسى، داڭقى قالدى. ەلى ەندى ەستەلىكپەن ەسكە الادى. جازۋشىمەن ۇزاق جىلدار بىرگە جۇمىس ىستەگەن، قاناتتاس سەرىگى، ارىپتەسى تۇرىسبەك ساۋكەتاەۆتىڭ جۇرەكجاردى ەستەلىگى – ءوزى «مەن» دەي بىلگەن، ەلىن دە «مەن» دەۋگە ۇندەگەن مۇحتار ماعاۋين تاعىلىمىنان سىر شەرتەدى.
احاڭ مارقۇم، احات اعا جاقسىباەۆتىڭ: "جۇلدىزدا" جۇمىس ىستەۋ – باقىت!" دەيتىن قالامگەرلەر اراسىنا كەڭ تانىمال ء"افوريزمى" بار ەدى. سول ولشەممەن تارازىلاساق، مەن شىنىندا دا كوپ ادامنان كوبىرەك باقىتتى شىعارمىن. ولاي دەيتىنىم، "جۇلدىز" جۋرنالىندا تابان اۋدارماي ۇزىن-ۇرعاسى 35 جىل جۇمىس ىستەپپىن، بىردەن-ءبىر "ستاروجيل", "چەمپيونمىن" دەسەم دە بولادى.
مۇحتار اعا مەنى 1989 جىلى كۇزدە "جۇلدىزعا" شاقىردى. اشارشىلىق تۋرالى "قۇزعىن تويعان قىس" دەيتىن حيكاياتىمدى وقىپ كوڭىلى تۇششىنعان ەكەن، "سەنى "جالىننىڭ" بايگەسىن العان شىعارمالارىڭنان بىلەم، كەيبىرەۋىنە رەتسەنزيا دا جازعام، ءبارى جاقسى، بىراق سيرەك جازاسىڭ، قاشانعى "قازاقفيلمنىڭ" ءالاۋلاي ەركىن ومىرىنە مويىنسال بوپ جۇرە بەرەسىڭ، ادەبي ورتاعا ارالاس، ءوزىڭدى قامشىلا" دەپ، مەنىڭ تارتىنشاقتاعانىما قاراماي، سول جەردە جۇمىسقا قابىلداعان. اسپانداعى جۇلدىزداي قول جەتپەيتىن "جۇلدىزدىڭ" بىلدەي قىزمەتكەرى بولدىم دەگەنگە سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەي شەكەم شىڭىلداپ بولمەدەن شىقتىم. مىنە، سول كۇننەن باستاپ تۇپ-تۋرا ون جەتى جىل بويى مۇحاڭنىڭ، مارقاسقا مۇحتار ماعاۋيننىڭ وڭ تىزەسىن باسىپ ساياسىندا قىزمەت اتقاردىم. بىرگە وتكىزگەن وسى ءبىر كۇندەردى ءومىرىمنىڭ ەڭ ءبىر ماعنالى، شۋاققا تولى ساۋلەلى ساتتەرى دەپ ەسەپتەيمىن. كەمەل ءبىلىمى، ار الدىنداعى كىرشىكسىز تازالىعى، ادامگەرشىلىك اسقاق رۋحىمەن اينالاسىنداعى بىزدەردى ەسەپسىز بايىتتى، جايناعان جارىققا جەتەلەدى.
ماعاۋيننىڭ شىعارماشىلىق الەمى تەلەگەيدەي تۇڭعيىق، كوكجيەگى كەڭ شالقار شەكسىز كەڭىستىك ەكەنى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن، الدەقاشان مويىندالعان اقيحات. ول تۋرالى جازىلىپ تا كەلەدى، جازىلا دا بەرمەك، تۇتاس ءبىر ادەبيەت پەن تاريح ينستيتۋتى بىرلەسىپ زەردەلەسە دە تاۋسىلمايتىن بايتاق قازىنا.
قازاقتىڭ تاريحىن تۇگەندەپ، جوعىن جوقتاپ جانى شىرىلداپ وتكەن جازۋشىنىڭ ۇلت مۇددەسىنەن بوتەن الاڭى بولعان جوق. ءاليحان، احاڭداردىڭ قولىنان قاپيادا سۋسىپ تۇسكەن الاش يدەياسىنىڭ تۋىن جەرگە قۇلاتپاي قاعىپ الىپ، بۇگىنگى تاڭعا جەلبىرەتىپ جەتكىزگەندەردىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى دە ماعاۋين سويلى پاسسيونارلىق تۇلعا. ۇلى جازۋشىنىڭ بۇكىل بولمىس-ءبىتىمى – ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ جارقىن ۇلگىسى. ونىڭ ءاربىر ءىسى، ءاربىر باسقان قادامىنان "سوڭعى دەمىم بىتكەنشە الاش ءۇشىن" دەيتىن احاڭ، جاقاڭداردىڭ جانكەشتى تاۋەكەلى مەن مۇندالاپ تۇراتىن. مۇحاڭنىڭ كەڭ شالقار شىعارماشىلىعىنا قايىق سالساق، شەتى مەن شەگىنە جەتە الماي اڭگىمەنى تىم ۇزارتىپ الامىز. مەن بۇل جەردە "جۇلدىز" جۋرنالىندا بىرگە قىزمەت اتقارعان تۇستا ءوزىم كۋا بولعان، مۇحاڭنىڭ شىن ادامگەرشىلىك سيپاتىن، ازاماتتىق تۇعىرىن ايقىندايتىن كەيبىر عيبراتتى مىسالدى تىلگە تيەك ەتسەم دەيمىن.
مۇحاڭ كەيدە اڭگىمە اراسىندا: "مەنىڭ جاستايىمنان دىتتەگەن ەكى ماقساتىم بولدى: اتام ىرىمداپ اتىمدى مۇحتار قويعان سوڭ، ۇلى اۋەزوۆتەي جازۋشى بولسام دەپ ارماندايتىنمىن. اۋەزوۆتەي بولا الدىق پا، جوق پا، ەل ءوزى ايتا جاتار. ال، ەكىنشى ارمانىم "جۇلدىز" جۋرنالىنا رەداكتور بولسام بولدى، ودان ارتىق مانساپتىڭ كەرەگى جوق دەپ ويلايتىنمىن. قۇدايعا شۇكىر، ول مۇراتىما جەتتىم، مىنە!" – دەيتىن ادەمى قياق مۇرتىنىڭ شالعىسىن جىميا سيپاپ قويىپ. مانساپ قۋسا، تالاي-تالاي بيىك كرەسلوعا قونجيارداي الەۋەتى بار الىمدى دا شالىمدى ينتەللەكتۋالدىڭ نەگە "جۇلدىزعا" الابوتەن قۇسى ءتۇسۋىنىڭ ءمانىن كەيىن كەلە تۇسىنگەندەي بولدىق. ول ادەبيەتىمىزدىڭ باس جۋرنالى "جۇلدىزدى" ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ قۇرالى دەپ ءبىلدى. سوندىقتان ونى العاشقى كۇننەن باستاپ سونى شيىرعا باعىتتاپ، جاڭاشا مازمۇنمەن بايىتۋعا بار كۇشىن سالدى. رەداكتسيانىڭ شىعارماشىلىق ساياساتىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى، ءوز جازۋ-سىزۋىن كۇيتتەۋدەن وزگەگە سامارقاۋ، قالعىپ-مۇلگىپ وتىراتىن "ەسكى گۆارديانىڭ" كوبىن دابىرايعان اتاق-داڭق، "كلاسسيكتىگىنە" قاراماي بوستەگىن ارقالاتىپ، قىزمەتكەرلەر قۇرامىن تۇگەلگە جۋىق جىگەرلى جاس بۋىنمەن جاساقتادى. قالاي ۇيىرسەڭ دە الشىسىنان تۇسەتىن التىن ساقاداي تۇرسىن جۇرتباي، رافاەل نيازبەكوۆ، تۇرسىنجان شاپاي، اسقار التايلاردىڭ قاتارىنا سەرىكقالي حاسان، سىرىمبەت كارىموۆ، تۇرسىنحان زاكەن، اعەدىل تويشان، وراز قاۋعاباي، قىدىربەك ىرىسبەك، قۋانىشبەك قاري سەكىلدى تالانتتى قالامگەرلەر توپتاستى. وعان قوسا، جازعان ماقالالارىنا ەرەكشە ءسۇيسىنىپ، بۇگىنگى ارقالى اقىن، عاجاپ پۋبليتسيست قورعانبەك امانجولوۆتى سوناۋ كوكشەتاۋدان ارنايى شاقىرتىپ الدى. قىڭىر مىنەز، قيسىق جۇرىسىنە قاراماستان، ءتۇرلى گازەتتەردەگى تۇششىمدى ماتەريالدارى ءۇشىن بەلگىلى اقىن مىرزان كەنجەبايدى دا جۇمىسقا تارتتى. مۇحاڭ كىسى بويىنداعى تالانتتى ەرەكشە قۇرمەتتەپ، پەندەشىلىك كەيبىر كەمشىلىكتەرىنە كەشىرىممەن قارايتىن. جاسىراتىنى جوق، ءبىزدىڭ اق قورعاشتىڭ ول كەزدە "كوكمويناق" كورسە، قالپاعى قيسايىپ كەتەتىن ازداپ كوڭىلشەكتىگى بار ەدى. ءتارتىپ جاعىن قاداعالايتىن قاتال جاۋحاتشىمىز سونى تىلگە تيەك قىپ شاعىنعاندا مۇحاڭنىڭ: "ون بەسىڭ جابىلىپ ءبىر قورعانبەكتىڭ ماس بوپ ءجۇرىپ جازعان ماقالاسىن جازا المايسىڭدار!" دەپ، اق قورعاشتى كىر جۋىتپاي قورعاشتاعانى ءالى ەسىمىزدە. تاعىدا بىرەۋلەر: "وسى مىرزان ءارپىل-ءتارپىل سويلەي بەرەدى، بۇگىن بىلاي دەسە، ەرتەڭ ولاي دەيدى" دەپ كۇستانالاعاندا، مۇحاڭ: "ە، وندا نە تۇر؟ مىرزان اقىن ەمەس پە، اقىن وزگەرىپ تۇرۋ كەرەك، ويتپەسە اقىن بولا ما؟" دەپ، كۇلدىرگەنى بار.
تىزگىندى قولعا العان كۇننەن باستاپ مۇحاڭ ۇلت مۇددەسى، الاش يدەاسىن جۋرنالدىڭ تۇپقازىق مۇراتىنا اينالدىردى. ول كىسى بىزگە ىلعي: "جولداسىم، ەلدەسىم، اعام-جاعام دەيتىن قازاقي كوڭىل جىقپاس پيعىلدان اۋلاق بولىڭدار، ءتىپتى جاۋلاسىپ جۇرگەن بىرەۋىڭ بولسا دا، قيانات جاساما، جۋرنال بارىنە ورتاق، حالىققا كەرەكتى ءماندى، وزەكتى دۇنيەلەردى ىرىكتەڭدەر،" دەپ، ۋاقىتتىڭ ءسوزىن سويلەگەن دىلگىر شىعارمالاردى كەزەكسىز جىبەرىپ، تالانتتىڭ الدىن اشىپ وتىراتىن.
سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعى، توقسانىنشى جىلداردىڭ باسى زۇلىمدىق زىندانىندا تۇنشىققان سوۆەت قوعامىندا دەموكراتيانىڭ جىلى جەلى ەسىپ، قازاق رۋحانياتىنا جاڭا تىنىس، تىڭ سەرپىن اكەلگەن كەزەڭ بولعانى ءمالىم. ءشاھ-كارىم، ماعجان، جۇسىپبەكتەر اقتالىپ، جارتى عاسىر تار قاپاستا قانسىراپ جاتقان الاشتىڭ اسىل ءسوزى اقىرىپ بوستاندىققا شىقتى. باسقا باسىلىمدار قالاي بوپ كەتەر ەكەن دەگەندەي ءالى دە ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ جالتاڭداعاندا، ماعاۋين ايماۋىتوۆتىڭ "اقبىلەك", "قارتقوجاعىنان" باستاپ، ءشاھ-كارىم، مۇرات، ماعجان، حاليل، سماعۇل، قوشكە ت.ب. ارىستاردىڭ زامان زارىن تولعاعان وكسىكتى اششى شىعارمالارىن "جۇلدىزعا" لەك-لەگىمەن سىپىرا باسىپ، وتتى، ەستى سوزگە شولىركەگەن قالىڭ قازاعىن الاشتىڭ اسقاق رۋحىمەن قاۋىشتىردى.
توقسان ءبىرىنشى جىلى ياناەۆ، لۋكيانوۆ باستاعان كوممۋنيزمنىڭ سىلىمتىك ساتراپتارى اتىشۋلى "تامىز ءپۋتچىن" ۇيىمداستىرعانى ەسىمىزدە. گورباچەۆتى فوروس ارالىندا تۇتقىندا ۇستاپ، بۇرىنعى سوۆەتتىك اۆتوكراتيالىق جۇيەنى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە ارەكەتتەندى. ەل ءىشىن ۇرەي بيلەدى. ءتىپتى، رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ ءوزى نە ىستەرلەرىن بىلمەي داعدارعان. وسىناۋ الماعايىپ ساتتە مۇحاڭنىڭ تاۋەكەلشىل ەرلىگىنە تاڭعالىپ ەدىك. وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ قازاق دالاسىنا اكەلگەن كەسەپاتى، وتىز ەكىنشى جىلعى اشارشىلىق، وتىز جەتىنىڭ زوبالاڭى، كگب جەندەتتەرىنىڭ جاۋىزدىعىنان باستاپ تۇتاستاي سوۆەتتىك سوتسياليستىك قوعامنىڭ زۇلىمدىق كەلبەتىن اياۋسىز اشكەرەلەيتىن اتاقتى "سارى قازاق" رومانىن جاڭا جازىپ بىتىرگەن كەزى. ەرتەڭ قالاي دەپ بولا ما، ەڭ بولماسا، ەلدىڭ قولىنا ءتيسىن دەگەن ويمەن، باسپاعا كەتىپ بارا جاتقان ماتەريالدىڭ ءبارىن ىسىرىپ تاستادى دا، 8 - نومەرگە روماندى تۇتاستاي سالىپ جىبەردى. بۇل قادام، ەرتەڭ باسقالاي كۇن تۋا قالسا، وزىنە-ءوزى ۇكىم شىعارعانمەن بىردەي قاتەر ەكەنىن ويلاپ تايساقتاعان جوق. قۇداي وڭداعاندا، مىسىق تىلەۋ ساتقىنداردىڭ جولى بولماي، "تامىز بۇلىگى" اقىرى زۇلىمدىق يمپەرياسىنىڭ تۇبىنە جەتىپ تىندى.
ازاتتىقتان كەيىن بۇرىنعى ەكى شۇقىپ، ءبىر قارايتىن قىراعى تسەنزۋرا جويلىپ، باسپاسوزگە ەركىندىك ءتيدى. "جۇلدىزدىڭ" تاقىرىپ اياسى كەڭىپ، الدىنان شالقار شيىر اشىلدى. جۋرنالدىڭ ءار نومەرى جۇرت ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن كوركەم ەنتسيكلوپەدياعا اينالدى دەسەك بولار. شاحمات شارشىسىندا ون ويلانىپ، ءجۇز تولعانىپ ءجۇرىس جاسايتىن قاعىلەز گروسسمەيستەردەي، بارىنە ۇيتقى بوپ، باعىت بەرىپ وتىراتىن مۇحاڭنىڭ ءوزى. باسى بوستان بولعانمەن ءتۇپ تاريحىنان قول ءۇزىپ قالعان، ءدىنىن جاتىرقاپ، ءتىلى، سالت-داستۇرىنەن الشاقتاي باستاعان قازاق قوعامىنىڭ الدىندا كۇرمەۋى قيىن سان تاراۋ ماسەلە انتالاپ تۇردى. عاسىرلار بويعى وتارلىق ەزگىدەن ماڭگىرىپ قالعان ۇرپاقتىڭ قايتسەك جاسىعان جىگەرىن جانىپ، رۋحىن وياتامىز، قايتسەك كوزىن اشامىز دەگەن جالعىز مۇرات "جۇلدىزدىڭ" بەت تۇزەر تەمىرقازىعىنا اينالدى. مۇحاڭ ءوزى باس بوپ، بۇكىل رەداكتسيا ۇجىمىن، سوعان قوسا ۇلتجاندى ينتەللەكتۋالدار قاۋىمىنا قوزعاۋ ساپ، تۇگەلدەي وسى يدەيا توڭىرەگىنە جۇمىلدىردى. ناتيجەسىندە، كگب-نىڭ زىندانى مەن شاڭ باسقان ارحيۆتەردە سارعايىپ جاتقان تالاي جاۋھار "جۇلدىز" ارقىلى وقىرمان جۇرەگىنە جول تارتتى. وتىرىكپەن ميى ۋلانعان ۇرپاقتى بابا قازاقتىڭ شىن تاريحىمەن تابىستىرۋ ءۇشىن مۇحاڭ ءوزىنىڭ ايگىلى "قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسىن" ءبىر اي ىشىندە تابانداپ وتىرىپ جازىپ شىقتى. ءبىزدىڭ ارقايسىمىزعا ىڭعاي-يكەمىمىزگە قاراي جەكە-جەكە مىندەت جۇكتەدى. تۇرسىندى ارحيۆتەرگە جۇمساپ، ىبىراي ءالتىنسايننىڭ ۇرپاق ساناسىنان مۇلدەم ۇمىت قالعان "مۇسىلماندىق تۇتقاسى" دەيتىن بۇكىل شاريعاتتىڭ ءجون-جورالعىسى جايلى ەگجەي-تەگجەيلى باياندايتىن ءدىني تانىمدىق ەڭبەگى، مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ "قازاق-قىرعىز تاريحى", ساپارعالي بەگاليننىڭ 1948 جىلى جازىلىپ، ەشقايدا جارىق كورمەگەن "جامبىل" رومانى، تاعى كوپتەگەن قۇندى دۇنيەلەردى تاپتىرىپ الدى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ قىزى گۇلنار اپايدىڭ ءوز اكەسى مەن الەكەڭ، احاڭ ت.ب. الاش ارىستارىنىڭ ومىرىنەن تەرەڭ سىر تارتاتىن تەبىرەنىستى ەستەلىكتەر كىتابى، الاش كوسەمدەرىنىڭ كوزىن كورگەن، اسىلدىڭ سارقىتىنداي اياۋلى عالەكەڭ، عالىم اعا احمەدوۆ تارجىمالاعان ورىس تاريحشىسى ە. سميرنوۆتىڭ كەنەسارى حاننىڭ بالاسى ءباھادۇر سىزدىق سۇلتاننىڭ ەرلىكتەرى تۋرالى تاريحي بايانى وقۋشى جۇرەگىن باۋراپ، ساناسىن سىلكىگەنى ايان. جاس عالىمدار ديحان قامزابەكۇلى مەن سۇلتانحان اققۇلى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىندا جازعان "سارسەنباي" اتتى رومانىن كگب ارحيۆىنەن ىزدەپ تاۋىپ "جۇلدىزعا" ۇسىندى. (وكىنىشكە وراي، قازاقتىڭ تۇڭعىش قالا رومانى دەپ اتاۋعا بولاتىن بۇل عاجاپ تۋىندىنىڭ جارتىسىنا جۋىق جەرىنىڭ جازۋى ءوشىپ تانىلماي قالدى). ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ كەنەسارى كوتەرىلىسى تۋرالى اتاقتى مونوگرافياسى دا (قۇنىپيا الپىسباەۆتىڭ اۋدارۋىمەن) قازاق تىلىندە تۇڭعىش رەت "جۇلدىزدا" جاريالاندى. بەلگىلى تۇركولوگ الىمعازى داۋلەتحان تارجىمالاعان تۇرىك تاريحشىسى باھادتين وگالدىڭ ەكى تومدىق "عۇن يمپەرياسىنىڭ تاريحى", يمام حاليفا التايدىڭ اۋدارۋىنداعى قاسيەتتى "قۇران-كاريم", پايعامبارلار تاريحىمەن دە قازاق قاۋىمىن العاش تانىستىرعان ماعاۋيننىڭ "جۇلدىزى"... مۇنىڭ ءبارى ءۇستىرتىن وي جۇگىرتىپ وتكەندە اۋىزعا ىلىككەن كوپ ءتىزىمنىڭ ءبىر پاراسى عانا.
قىزىل يمپەريا تۇسىندا حالقىمىز نە زۇلماتتى باسىنان كەشپەدى؟ سوۆەت ۇكىمەتى العاشقى كۇننەن باستاپ-اق وتارشىل رەسەيدىڭ بۇراتانا جۇرتتى ەزىپ-جانشۋ ساياساتىن ارى قاراي جالعاستىرىپ، حالقىمىزدى قىرىپ-جويۋدىڭ نەبىر ايۋاندىق ايلا-ءتاسىلىن جوسپارلى تۇردە جۇزەگە اسىرعانى ءمالىم. قولدان نەشە ءتۇرلى گەنوتسيد ۇيىمداستىرىلدى. كامپەسكە، كوللەكتيۆيزاتسيا، 21, 32- جىلعى اشارشىلىق، 37-ءنىڭ زۇلماتى، تىڭ يگەرۋ، سەمەي، بارساكەلمەس، ازعىر پوليگوندارى... ءبىر-بىرىمەن جالعاستى تىزبەكتەلىپ جاتقان بۇل قاندى قىلمىستاردىڭ بارلىعى دا ەستى ۇرپاقتىڭ جادىنان وشپەس ماڭگىلىك قاسىرەتتىڭ قارالى تاڭبالارى. تاريحىمىزدىڭ وسىناۋ تايعاق كەشۋ بەتتەرىنىڭ قاي-قايسى دا جۋرنال نازارىنان قاعىس قالعان جوق، جان شوشىتارلىق اششى شىندىق وقۋشىنىڭ جاندۇنيەسىنە قوزعاۋ سالاتىنداي قۋاتپەن جان-جاقتى دايەكتەلىپ، مولىنان قامتىلدى. مۇحاڭ اسىرەسە 32-دەگى اشارشىلىققا ايرىقشا دەن قويدى. بۇل حالقىمىز بۇرىن-سوڭدى باستان كەشپەگەن، بەلومىرتقاسى وپىرىلىپ جۋساپ قالعان الاپات ناۋبەت ەكەنى بەلگىلى. قازاقتىڭ تورتتەن ءۇشى قىرعىن تاپتى، ءالى كەلگەنى تەنتىرەپ شەت اسىپ بوسىپ كەتتى. وسى تاقىرىپقا ارنايى "سارى كىتاپ" ايدارىن اشىپ، اشارشىلىق كۋالارىنىڭ ەستەلىك-جازبالارىن كوپتەپ جاريالادى. "اشتىقتى كوزىمەن كورگەندەر، بالا بولسا دا باسىنان كەشكەندەر قازىر قارتايىپ شال-كەمپىر بولدى، قاتارى كۇن سايىن سيرەپ بارادى، ارحيۆتەگى دەرەكتەر ءجۇز جىل بولسا دا ساقتالادى، ءتىرى كۋالەردىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى بولسا دا حاتقا ءتۇسىرىپ الىپ قالايىق، مىڭ جەردەن كوركەم شىعارما جازساق تا، ءبىر اۋىز ناقتى دەرەكتەي قۇندى بولمايدى،" دەپ بىزدەرگە قاداپ ايتاتىن. ناقتى كىمدەرمەن سويلەسىپ، سۇحبات الۋ كەرەك، ءبارىنىڭ ءتىزىمىن ءوزى جاساپ بەرەتىن. ايداردى نەگىزىنەن قورعانبەك جۇرگىزدى. زۇلمات زاماننىڭ ءتىرى كۋاگەرلەرى ءماريام حاكىمجانوۆا، شاكارىم قاجىنىڭ نەمەرەسى ماكەن عافۋروۆا ت.ب. ەستەلىكتەرى جاريالاندى. بىردە شۇبارتاۋ جاقتاعى رازدىقباي دەيتىن اقساقالعا قورعانبەك ارنايى بارىپ، اشارشىلىق الاپاتىن كوزىمەن كورگەن قاريانىڭ ايتقاندارىنان تاماشا ەستەلىك جازىپ قايتتى... "سارى كىتاپ" قازاقتىڭ سورعالاپ اققان اششى جاسى، قىزىل قانىمەن جازىلعان قاسىرەت كىتابى ەدى. كەيىن بۇل تاريحتىڭ كونەرمەس كۋاسىن مۇحاڭنىڭ بالاسى – ەدىگە باۋىرىمىز، "جۇلدىزداعى" ماتەريالدار بويىنشا، جەكە كىتاپ قىپ باسىپ، كەڭ اۋديتورياعا شىعاردى.
تاريحىمىزداعى قارعىس تاڭباسى باسىلعان قارالى بەتتەردىڭ ءبىرى ەل قايماعىن قيداي سىپىرعان 37-ءنىڭ لاڭى ەكەنىن بىلەمىز. سول تۇستا ىشتەن شىققان ساتقىن، جالاقورلار اسىرە بەلسەندىلىك تانىتىپ، جازىقسىزدىڭ قانىن سۋداي ساپىرعان ستاليندىك قاساپ ماشيناسىنىڭ شىعىرىن شىر اينالدىرعانى ءمالىم. جالعان ارىز، ايىپتاۋلاردان قانشاما تاعدىر كۇيرەپ، قانشاما ناقاق قان توگىلدى. جالاقورلىق فەنومەنى – قوعام بويىنداعى جەگىقۇرتتاي جابىسقان جيىركەنىشتى مەرەز، قاسىرەتتى دەرت. ونىمەن اياۋسىز كۇرەسۋ كەرەك، ءوتتى-كەتتى، ەسكىردى عوي دەپ، جاۋىردى جابا توقىماي، كەيىنگىگە ساباق بولۋ ءۇشىن اشكەرەلەپ وتىرۋ ءلازىم. ستاليندىك تەررور كەزىندە قىراعىلىپ تانىتىپ "حالىق جاۋلارىن" اشكەرەلەگەن سايىپقىرانداردىڭ نەشە ءتۇرلى جالاقور جازبالارى، گازەت بەتىندەگى ايىپتاۋ ماقالالارى "جۇلدىزدىڭ" "قارا كىتاپ" ايدارىندا جاريالانىپ، كوپشىلىك تالقىسىنا ءتۇستى. جۇرتتىڭ كوزى اشىلىپ، كىمنىڭ كىم ەكەنىن تانىدى. احاڭ، ماعجاندارعا قيانات جاساعان تالاي مىقتىنىڭ قوياسى اشىلىپ، بەتتەرى ءتىلىندى...
مىنە، وسىنشاما ۇلان-عايىر تاقىرىپتى قامتىپ، شىرىلداپ قازاق مۇددەسىن دىتتەگەن ماعاۋيننىڭ "جۇلدىزى", شىن مانىندە، احاڭنىڭ "قازاعى", نەكراسوۆتىڭ "سوۆرەمەننيگى" سياقتى، ۇلتتىق ويانۋ داۋىرىمىزدە اعارتۋشىلىق-پاسسيونارلىق ميسسياسىن اتقارعان بىردەن-ءبىر رەنەسسانستىق سيپاتتاعى جۋرنال بولعانى داۋسىز.
ەلىمىزدىڭ ازاتتىعىنا جۇرەگى جارىلا قۋانعان ءبىر ادام بولسا، مۇحاڭداي بولار. جاستايىنان رۋحاني قىسىمدى كوپ كورىپ، بۋلىعىپ، بۋىرقانىپ وسكەن جازۋشىنىڭ "سوتسياليستىك شات-شادىمان پەيىشكە" ەشقاشان ءىشى جىلىماعانىنا ونىڭ شىعارمالارى كۋا. ول جان ءلاززاتىن تاريحتان ىزدەدى، ۇلى بابالارىنىڭ اسقاق رۋحىمەن سۋسىندادى. ازاتتىقتىڭ العاشقى كۇندەرىندە مۇحاڭنىڭ: "ەندى اشتان ولسەم دە ارمانىم جوق!" دەپ، كوزىنە جاس العانىنا مىنا مەن كۋامىن.
وكىنىشكە وراي، ازاتتىق ەيفورياسى قازاق قوعامىندا ۇزاققا سوزىلعان جوق. الاساپىران ساتتە ەل بيلىگىن باسىپ قالعان بۇرىنعى پارتوكراتتار ۇلت مۇددەسىنە وپاسىزدىق جاساپ، جەكە-دارا بيلەپ توستەيتىن ورتا عاسىرلىق قۇبىجىق فەودالدىق مونارحيا ورناتتى. قارا حالىقتى كۇندەلىكتى قارا نان، قارا شايىنان باسقا ەشتەڭە ويلامايتىن قايىرشى، توپاس توبىرعا اينالدىردى، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، ەزىپ-جانشىپ، باس كوتەرگەنىن اتىپ، شەكتەۋسىز قورلادى. وتىز جىلعا سوزىلعان سويقاندى، قورقىنىشتى قارا تۇنەك رەجيمنىڭ بۇگىنگى تاڭدا سۇرقيا بەت-پەردەسى جىرتىلىپ، رەسمي بيلىك تاراپىنان ساياسي تۇرعىدا ايىپتالىپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. شيرەك عاسىر بويى توبەمىزگە اڭگىرتاياق ويناتىپ ەسىرگەن "سەميا" مەن ات توبەلىندەي وليگوپوليا نە ىستەمەدى دەسەيشى؟ ۇرلادى، تونادى، بارىڭنان ايىرىپ قايىرشى قىلدى، ءولتىردى، تاپتاپ قورلادى... اۆتوريتارلىق بيلىكتىڭ جويداسىز قياناتىنا مۇحاڭ بەي-جاي قاراپ وتىرا العان جوق. ۋىتتى قالامىن جاي وتىنا جانىپ الىپ، مايدان اشتى: نازارباەۆتىق "پريحۆاتيزاتسيا" بۇكىل بايلىقتى تۋ-تالاقاي تالاپ-توناپ، جەر ساۋداعا تۇسكەندە: "جەردىڭ استى مەن ءۇستىن قوسا، ەلىن دە ساتىپ جىبەرگەن پاتشا تەك بىزگە عانا بۇيىرعان!" دەپ، "جۇلدىزدىڭ" بەتىندە ەلدەن بۇرىن دابىلداتقان كىم؟ ماعاۋين! بيلىك شەكارانى شەگەندەدىك دەپ، اياقتى الشاڭ باسقاندا، كوپ جەر التىن-كۇمىس كەنىشىمەن قىزىل سىزىقتىڭ ارعى جاعىندا قالعانىن ايتىپ ايقايلاعان كىم؟ ماعاۋين! "قازاقتىڭ بولاشاعى – قازاق ايەلدەرىنىڭ التىن قۇرساعىندا", انالارعا جاعداي جاسالۋ كەرەك دەپ، دەموگرافيالىق ماسەلەگە الاڭداعان كىم؟ ماعاۋين! جاڭا-وزەندەگى قىرعىندا بۇكىل ىعاي مەن سىعاي اۋزىنا سۋ تولتىرىپ وتىرعاندا، "قان توگىلدى!" دەپ اتتان سالعان كىم؟ تاعى دا جالعىز ماعاۋين!.. ول ۇلت مۇددەسىنە قاتىستى ۇلكەندى-كىشىلى ماسەلەنىڭ ەش قايسىنان تىس قالعان ەمەس، ءبارىنىڭ جوقشىسى بولىپ، دابىل قاعۋدان جالىقپادى.
اينالاسىنا جارامساقتاردان جاساق جيناپ، جالعان ماقتاۋعا جانى سەمىرگەن نازارباەۆتىق بيلىككە تۋراسىن ءتىلىپ ايتار وكتەم مىنەز جازۋشى، ارينە، جاققان جوق. جۋرنالدان قۋىپ، ءۇنىن ءوشىرۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى ايلا جاسادى. قورقىتتى-ۇركىتتى، جۋرنالدى ايلار بويى قارجىلاندىرماي قىسپاققا سالدى. كوپ بۇلعاقتىڭ ءبارىن تىزبەي، ءبىر-ەر مىسالمەن عانا تىزگىن تارتسام، جالعان پاتريوت، بيلىكتىڭ قاباق تانىعىش قۇيىرشىعى بوپ جۇرگەن ۇرانشىل ءبىر دەپۋتات: "ماعاۋين ۇكىمەت قارجىلاندىراتىن جۋرنالدى ءوز باس پايداسىنا پايدالىنىپ، ۇكىمەتتى سىناپ-مىنەيتىن ۇگىت قۇرالىنا اينالدىرىپ وتىر، بۇل سۇمدىق قوي، ويباي، اتتان!" دەپ، ىشىندە 8 ورىس، جانە "جۇلدىزدى" وقىماق تۇگىل قازاقشا ءلام دەپ بىلمەيتىن 12 "قارا ورىسى" بار، جيىنى، كەيىن مۇحاڭ "26 كوميسسار" دەپ ايگىلەگەن 26 دەپۋتاتقا بارماق باستىرىپ، ماجىلىستە ارنايى ماسەلە كوتەردى. الگى جانتىق ونىمەن دە توقتاماي، ق. ءجۇمادىلوۆتىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارى جايلى "قىلكوپىر" دەيتىن رومانى شىققان "جۇلدىزدىڭ" نومەرىن قىبىن تاۋىپ پرەزيدەنتتىڭ قولىنا ۇستاتا قويىپتى. ىلە-شالا پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن ءبىر چينوۆنيك شىرىلداپ ماعان تەلەفون شالدى. (ول كەزدە مۇحاڭ چەحيادا جۇرگەن). "روماننىڭ جالعاسى شىعىپ كەتسە، دەرەۋ ول نومەر تۇتقىندالسىن!" دەدى. مەن: "تاراپ كەتتى!" دەدىم. "ويباي-اي، ەندى قايتتىم!" دەپ، جىلامسىراپ تەلەفوندى تاستاي سالدى. وسىدان كەيىن بيلىك مۇحاڭدى "جۇلدىزدا" كوپ تۇراقتاتقان جوق. تۇرتپەك كوبەيدى، ءتىپتى، اشىق قوقان-لوققىعا دەيىن باردى. وسىنداي ساياسي، رۋحاني قىسپاققا جانى كۇيگەن جازۋشى نە ىستەۋى كەرەك؟ "ويباي، ول ەشقانداي ديسسيدەنت ەمەس، ەشكىم ەلدەن قۋعان جوق" دەپ، ەڭ بولماسا ارۋاعىنا تىنىشتىق بەرمەي ارتىنان توپىراق شاشقان يمانسىز كەي شاۋىلدەككە ەسكەرتەرىم، ءبىر ءسوزىن ەكى دايەككە سۇيەنىپ ايتاتىن عۇلاما تۇرسىننىڭ كۋالىگىنە جۇگىنسىن: "مۇحاڭنىڭ ءۇيىنىڭ الدىنا قاۋىپتى توپتار جينالىپ، بالاعات سوزدەر ايتىپ، ەلدەن كەتۋىن تالاپ ەتكەن... اقىرى ومىرىنە تىكەلەي قاتەر تونە باستاعان سوڭ، دوسى ءابىش كەكىلباەۆپەن اقىلداسىپ، ەۋرووداق ۇسىنعان ساياسي باسپانا قۇقىعىن پايدالانىپ، پراگاعا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى". ("ماعاۋيننىڭ "مەنى" ولمەيدى").
مىنە، سوڭعى دەمى بىتكەنشە قازاعىنىڭ جوعىن جوقتاپ اتويلاپ وتكەن اردا ءبىتىمدى ارىستان ماعاۋين ەندى جوق. بىراق بار! ماڭگىلىك بار! اساۋ جۇرەكتىڭ ىستىق قانىمەن جازىلعان مىڭ-سان پاراقتىڭ ءار جولىنان ساعىنىشقا اينالار نۇرلى ءجۇزى ءسال مۇڭايا قاراپ، ءوزىنىڭ اسىل مۇراتىن ءسىز بەن بىزگە اماناتتاپ تۇر.
