الاشوردا قوزعالىسىنا تىكەلەي قاتىسقان ايەلدەر تۋرالى مالىمەتتەر از ساقتالعانىمەن، ولاردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاعى ءرولى ايتارلىقتاي ماڭىزدى بولدى.
الاش قايراتكەرلەرىنىڭ يدەيالارىن قولداعان، اعارتۋشىلىقپەن اينالىسقان، ساياسي-قوعامدىق ىستەرگە ارالاسقان قازاق ايەلدەرى از بولعان جوق. ولار وزدەرىنىڭ ەرىك-جىگەرى مەن ءبىلىمى ارقىلى قازاق قوعامىنداعى ايەلدەردىڭ ورنىن ايقىنداپ، بولاشاق ۇرپاققا ۇلگى بولا ءبىلدى.
اققاعاز دوسجانوۆا – الاش قوزعالىسىنىڭ بەلسەندىسى
تاريحشى مامبەت قويگەلدىنىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا، اققاعاز دوسجانوۆا – الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋعا اتسالىسقان، قوعامدىق ومىردە بەلسەندى قىزمەت ەتكەن قازاق ايەلدەرىنىڭ ءبىرى.
- اققاعاز دوسجانقىزى – الاشتىقتارمەن پىكىرلەس بولعان، الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋعا اتسالىسقان دەپ ايتۋعا بولادى. ول قوعامدىق ومىردە وتە بەلسەندى وتباسىنان شىققان. وتە ساۋاتتى، سۇلۋ بولدى. ول ماسكەۋدەگى مەديتسينالىق ينستيتۋتتى بىتىرگەن. كەڭەس زامانىندا قازاق قىزدارىنىڭ اراسىندا مەديتسينالىق وقۋ ورنىن بىتىرگەندەردىڭ ءبىرى، قاتەلەسپەسەم، گۇلسىم اسفەندياروۆا بولدى، - دەيدى تاريحشى.
ايتۋىنشا، وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەندەردىڭ قۇرمەتىنە سۇلتانبەك قوجانوۆ توي جاساعان كورىنەدى.
- اققاعاز دوسجانوۆا ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ تاشكەنتكە كەلگەن. سونىڭ قۇرمەتىنە اعامىز سۇلتانبەك قوجانوۆ ءوز ۇيىندە بانكەت بەرگەن. سول بانكەتكە تاشكەنتتە جۇرگەن قازاق ازاماتتارىنىڭ ءبارى كەلگەن. بۇل تۋرالى تاريحتا ەستەلىكتەر قالعان. سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ بانكەتىندە سويلەگەندەر كوپ بولدى. سول كەزدە تۇرار رىسقۇلوۆ اققاعاز دوسجانوۆانى وقۋ بىتىرۋىمەن قۇتتىقتاعان. «جولىڭ بولسىن! قازاقتار ءبىز ءبىر بولايىق. تۇپكى ماقسات - قازاقتىڭ جاعدايىن تۇزەتۋ» دەگەن. اققاعاز دوسجانوۆا تاشكەنتتە عالىمعا تۇرمىسقا شىققان. وتە جاقسى، مازمۇندى ءومىر سۇرگەن كىسى. اققاعاز دوسجانوۆا 1917 جىلى الاشوردانى ۇيىمداستىرۋ ىسىندە كوميسسيادا بولعان، - دەدى تاريحشى مامبەت قويگەلدى.
تاريحشىنىڭ ايتۋىنشا، سول بانكەتكە تۇرار رىسقۇلوۆ، ءاشىم وماروۆ، سانجار اسفەندياروۆ، ءبىلال سۇلەەۆ، سەگىزباي ايزۋنوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ، مۇحاممەدجان تىنىشباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ سەكىلدى سول كەزدەگى قازاقتىڭ اياۋلى ازاماتتارىنىڭ بارلىعى تۇگەل قاتىسقان. تويدان كەيىن زيالى قاۋىم سۋرەتكە تۇسەدى. سول سۋرەت قازىر تاريحي قۇجات بولىپ ساقتالىپ تۇر.
ءنازيپا قۇلجانوۆا – قازاق ايەلدەرىنىڭ اعارتۋشىسى
ءنازيپا قۇلجانوۆا – قازاقتىڭ العاشقى ايەل اعارتۋشىلارىنىڭ ءبىرى، پەداگوگ، جۋرناليست ءارى اۋدارماشى. ول الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ يدەيالارىن قولداپ، ايەل تەڭدىگى، ءبىلىم الۋ، ۇلتتىق سانانى وياتۋ باعىتىندا بەلسەندى قىزمەت ەتتى. 1917 جىلى ورىنبوردا وتكەن جالپى قازاق سەزىنە قاتىسىپ، الاش قايراتكەرلەرىمەن بىرگە جۇمىس ىستەگەن. قازاق قىزدارىن وقىتۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ، بىرنەشە وقۋ قۇرالدارىن جازىپ قالدىرعان.
- ءنازيپا قۇلجانوۆا – سەمەيدەن شىققان اعارتۋشى. جۇبايى نۇرعالي قۇلجانوۆ ەرتەرەكتە قايتىس بولدى. ول دا عارتۋشىلىق سالاسىندا ەڭبەك ەتكەن. سەمەيدە ابايدىڭ قايتىس بولعانىنا 10 جىل تولۋىنا وراي 1914 جىلى، شامامەن، سوندا قازاق زيالىلارى ادەبيەت كەشىن وتكىزگەن. ادەبيەت كەشىنە بايتۇرسىنۇلى دا، باسقا زيالىلار دا قاتىسادى. سول كەشتى ۇيىمداستىرعان وسى قۇلجانوۆتار بولعان. ءنازيپا قۇلجانوۆانىڭ جولداسى الاش يدەياسىنا قارسى بولعان. الايدا ءنازيپا قۇلجانوۆا الاشتى قولداعان، - دەدى الاشتانۋشى مامبەت قويگەلدى.
الاش زيالىلارىنىڭ ادال سەرىكتەرى
تاريحشى الاش قوزعالىسىنا ۇلەس قوسقان ايەلدەر قاتارىندا زيالىلاردىڭ جۇبايلارىن دا ۇمىتپاۋ كەرەكتىگىن ايتتى.
عاينيجامال دۋلاتوۆا – مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ادال جارى، ونىڭ كۇرەسكەرلىك جولىندا سەنىمدى سەرىگى بولدى. ول احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جارى ءبادريسافا مۇحامەدسادىقىزىمەن بىرگە «قازاق» گازەتىنىڭ شىعۋىنا قولداۋ كورسەتتى.
- عاينيجامال – مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ۇيىندەگى اپامىز. ونداي كىسىلەردىڭ جارى بولۋ وڭاي ەمەس قوي. ورىنبوردا دۋلاتوۆ پەن بايتۇرسىنوۆ «قازاق گازەتىن» شىعارىپ تۇردى. سول گازەت 1913 جىلدان 1918 جىلعا دەيىن شىقتى. سول گازەتتىڭ شىعۋىنا عاينيجامال اپامىز بەن ءبادريسافا اپالارىمىزدىڭ ۇلەسى كوپ. ول ەكەۋى گازەت شىعارۋ ىسىندە كومەكشى بولعان. سول زاماندا بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆقا سەرىك بولۋ دەگەن – وتە ۇلكەن ءىس، - دەدى تاريحشى.
ءماريا شوقاي – مۇستافا شوقايدىڭ ومىرلىك سەرىگى
ءماريا شوقاي – مۇستافا شوقايدىڭ تاعدىرلاس جارى، ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتۋىنە زور ۇلەس قوسقان قايراتكەر. ول تاشكەنتتە مۇستافا شوقايمەن نەكەلەسىپ، كەيىن ەكەۋى بىرگە ەۋروپاعا ەميگراتسياعا كەتكەن.
- ءماريا شوقاي مۇستافا شوقايدىڭ مۇراسىن بىزگە جەتكىزگەن. ول كىسى ەكەۋى تاشكەنتتەگى مەشىتتە نەكەسىن قيعان. احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن ءبادريسافا (الەكساندرا بولعان) ەكەۋى دە نەكەسىن مەشىتتە قيعان. ارتىنشا ءماريا مۇستافا شوقايمەن بىرگە ەۋروپاعا بىرگە اتتاندى. 1941 جىلدىڭ جەلتوقسانىنا دەيىن ماريا اپامىز مۇستافا شوقايعا سەرىك بولعان. ءجاي عانا سەرىك ەمەس ەدى، - دەيدى مامبەت قويگەلدى.
ايتۋىنشا، پاريجگە بارعاندا قالتاسىندا اقشاسى جوق شوقايلاردىڭ كۇن كورۋى قيىن بولعان. سوندا ماريا شوقاي «ورىس بورششىن دايارلايمىن» دەپ حابارلاندىرۋ جازىپ، جالدانىپ تاماق ىستەگەن.
- ءبىر ورىس گەنەرال سونى كورىپ، كەلگەن ەكەنسولاي جالدانىپ، كۇن كورگەن. ول كىسى ءانشى، ءارتىس بولعان. ءان سالىپ، اقشا تاۋىپ، مۇستافا شوقايعا ءومىر بويى سەرىك بولدى. ال ەندى ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىنە جازعان حاتتارىن كورسەڭىز... مۇستافا اعامىز بەرليندە اۋىرىپ جاتىپ، پاريجدەگى ماريا شوقايعا حات جازادى. سول كەزدەگى حاتتا «ءمىريا، شىنىمدى سەنەن باسقا كىمگە ايتامىن؟ اۋىرىپ جاتىرمىن، وتانىمدى ساعىندىم. انامدى ساعىندىم، انامنىڭ باسىنا توپىراق سالا المادىم» دەپ جازعان ەكەن، - دەيدى تاريحشى.
مۇستافا شوقاي ومىردەن وتكەندە جارى ءماريا بەرلينگە ىزدەپ بارعان.
- سول كەزدە زيالىنىڭ قۇران كىتابى مەن تاقياسىن الا بارعان ەكەن. باسىنا تاقيانى كيگىزىپ، قۇرانىن قويعان. قۇلپىتاس تا قويدى. ءماريا شوقايدىڭ ءوزى ءپاريجدىڭ قاسىنداعى ءبىر قالادا جەرلەنگەن. مەن «ماريا شوقاي مەن مۇستافا شوقايدى تۇركىستانعا جەرلەيىك» دەپ بيلىككە حات جازدىم. ماريا اپامىز ءپاريجدىڭ جانىنداعى شەلل قالاسىنداعى زيراتتا جاتىر. ول جاقتا جاتقانى ءۇشىن ارتىندا قالعان تۋىستارى اقشا تولەيدى ەكەن. اقشا تولەمەسە بەتىن تەگىستەپ تاستايدى ەكەن. بىراق مەنىڭ باستامامدى كوميسسيا قولداماي قويدى. الداعى ۋاقىتتا ول تۋرالى دا جازاتىن بولامىن، - دەيدى تاريحشى.
الاش قايراتكەرلەرى ايەلدەردىڭ ءبىلىم الۋىنا، قوعامدىق-ساياسي ومىرگە ارالاسۋىنا ۇلكەن ءمان بەردى. 1917 جىلعى الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىندا ايەلدەردىڭ ەرلەرمەن تەڭ قۇقىعى مويىندالىپ، ءبىلىم الۋىنا، قىزمەت ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرىلۋى كەرەكتىگى ايتىلدى. الاش رۋحتى قازاق ايەلدەرى وزدەرىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگى مەن قايراتكەرلىگى ارقىلى قازاق قوعامىنداعى ايەلدەردىڭ ورنىن ايقىنداپ، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى قولداۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوستى. ولاردىڭ ەرەن ەڭبەگى مەن ۇلگىسى بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن قىمبات مۇرا بولىپ قالا بەرمەك.
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
