الاش قايراتكەرلەرىنىڭ دىنگە كوزقاراسىن ارنايى تاقىرىپ ەتىپ زەرتتەگەن عالىمدى كەزىكتىرمەدىم. بالكىم، بار شىعار. الاش قايراتكەرلەرى دەگەن دە تۇتاس مونوليت ەمەس، ارقايسىسى جەكە-جەكە تۇلعا. سوندا دا، كەيبىر ماسەلەلەردى ايتا كەتەيىك.
«ءالحامدۋليللا، التى ميلليون قازاقپىز» دەيدى احاڭ. 1918 جىلى قوقان قىرعىنىنان قاشىپ ءجۇرىپ ۇستالعاندا، مۇستافا شوقاي «كىمسىڭ؟» دەگەنگە، «الميساقتان مۇسىلمانمىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى. «...وسى ءۇش ءتۇردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ شاريعاتتان، ىنجىلدەن، بۋددا وقۋىنان، ل.ن.تولستوي فيلوسوفياسىنان تابىلادى» دەپ جازادى ءاليحان. ياعني، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ مۇسىلمانشىلىعىنا كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى.
بىراق. ولار سول كەزدەگى سالدەسى داعاراداي شالاساۋات قوجا-مولدالاردى ابدەن سىناعان. ولاردىڭ دۇمشەلىگىن، وتىرىگىن تۇيرەپ وتپەگەندەرى از.
ال، قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى ساياسي ساحناعا شىققان ۋاقىتتا الاشتىڭ الدىندا ءدىندى ارالاستىرۋ-ارالاستىرماۋ ماسەلەسىندە ۇلكەن تاڭداۋ تۇردى. سول كەزدە ءاليحان بوكەيحانوۆ قازاق دالاسىندا ەكى: نە ءدىني باعىتتاعى، نە كەڭ ماعىنادا العانداعى باتىس ۇلگىسىندەگى ساياسي قوزعالىس پايدا بولۋى مۇمكىن دەپ جازعان ەدى. سولاي بولدى دا.
الاش قايراتكەرلەرى باتىستىق ۇلگىنى تاڭدادى. ءدىن مەملەكەتتەن بولەك بولسىن دەپ، ءاليحان كادەت پارتياسىنان شىعىپ كەتتى. ەلدە ار-وجدان، ءسوز بوستاندىعى، جيىلىس جاساۋ ەركىندىگى بولسىن دەدى. ءدىن، ار-وجدان ماسەلەسى ادامنىڭ ىشكى، ءينتيمدى دۇنيەسى دەپ سانادى. ياعني، الاشتىڭ ۇستىنى – ليبەرال قۇندىلىق. ولار التى ميلليون قازاقتىڭ قورعانى، ءدىنىنىڭ دە، ءدىلىنىڭ دە پاناسى بولدى، بىراق ولار ءدىندار بولعان جوق.
ول زامانداعى تاريحي كونتەكست پەن قازىرگى تاريحي كونتەكست بولەك. سول سەبەپتى، الاشتى قانداي دا ءبىر داۋلارعا، اسىرەسە ءدىني مۇددە كوزدەگەن داۋلارعا سالا بەرگەن مۇلدەم ءجون ەمەس.
