سوت جۇيەسىندەگى جانە رەفورمالارداعى وزگەرىستەردەن حالىق تا حاباردار بولىپ وتىرۋعا مىندەتتى. بۇل قوعامداعى قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتىڭ دامۋىنا، جەتىلۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. وسى ماقساتپەن «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ كەزەكتى سۇحباتى تاراز قالالىق سوتىنىڭ توراعاسى مادەماروۆ التىنبەك مىرزامەن ءوتتى.
- التىنبەك مىرزا، قازاقستانداعى سوت جۇيەسى ۋاقىت تالابىنا ساي قانداي وزگەرىستەردى باستان وتكەردى؟ رەفورمالارداعى وزگەرىستەردىڭ ماقساتى قانداي؟
- ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن جۇرگىزىلىپ جاتقان «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارى، سۋديالاردىڭ VII سەزىندە بەرگەن تاپسىرمالارى، «رۋحاني جاڭعىرۋ»، «تسيفرلى قازاقستان» باعدارلامالارى، مەملەكەت باسشىسىنىڭ جولداۋلارى رەسپۋبليكا سوت جۇيەسىنىڭ جۇمىسىنا جاڭا سەرپىن، ايقىن باعىت بەرىپ، ناقتى باعدار ۇسىندى. جاڭاشىل باستامالاردىڭ ناتيجەسىندە سوت بيلىگىنىڭ تولىققاندى قۇقىقتىق نەگىزى قالاندى. سوت قۇرىلىمىندا بۇرىن بەس ساتىلى جۇيە بولسا، ەندى ءۇش ساتىلى جۇيەگە: ءبىرىنشى اپەللياتسيالىق جانە كاسساتسيالىق دەڭگەيدەگى جۇيە بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىلۋدە. سونداي-اق سوت كورپۋسىنا جانە سوت اكتىلەرىنە تالاپ ارتتى. ينۆەستيتسيالىق سوت ءىسىن جۇرگىزۋ قولعا الىندى. سوت تورەلىگى اكادەمياسى قايتا قۇرىلىپ، سۋديالار بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ قامتاماسىز ەتىلدى. كەلۋشىلەرگە سوت قولجەتىمدى بولا ءتۇستى، پروتسەستەر قاشىقتان جۇرگىزىلۋدە، ەلەكتروندى سوت قارقىندى دامۋدا.
ەكى جارىم جىلدان بەرى جوعارعى سوتتىڭ «سوت تورەلىگىنىڭ جەتى ءتۇيىنى» جاڭا باعدارلاماسى سوتتاردىڭ جۇمىس ءستيلىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى. وعان سەبەپ، بۇل رەفورما جوعارىدان ەمەس، تومەننەن باستاۋ الدى: جوبالىق مەنەدجمەنتتىڭ نەگىزىندە وعان تەك سۋديالار عانا ەمەس، سونداي-اق سوت پروتسەسىنە قاتىسۋشىلاردىڭ بارلىعى ادۆوكاتتار، پروكۋرورلار، مەدياتورلار، زاڭگەرلىك قاۋىمداستىقتىڭ وكىلدەرى بەلسەنە اتسالىستى. اتاپ ايتساق، كاسىبي سوت كورپۋسىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا كاسىبي باعالاۋدىڭ جاڭا ستاندارتتارى ەنگىزىلدى، سوتتى اكىمشىلەندىرۋ كەلۋشىلەرگە جاڭا تەحنولوگيالار ارقىلى قىزمەت كورسەتە باستادى: 2018 جىلى سوتتاردا 229 فرونت-كەڭسە اشىلىپ، كەلۋشىلەر بارلىق قاجەتتى قىزمەتتى «ءبىر تەرەزە» قاعيداتى ارقىلى جەدەل ءارى ساپالى الاتىن بولدى.
- قر جوعارعى سوت توراعاسى جاقىپ اسانوۆ بۇدان بىلاي سوتقا كەلىپ تۇسكەن ءىستى سۋديالارعا سوت توراعاسى ەمەس، IT-جۇيە ءوزى اۆتوماتتى تۇردە ءبولىپ بەرەتىنىن ايتقان. ايتىلعان دۇنيە جۇزەگە اسىپ جاتىر ما؟ سوت جۇيەسى بۇل وزگەرىستەرگە دايىن با؟
- بىرىڭعاي سوت پراكتيكاسى قولدانىلۋدا، سۋديالار جۇمىسى وڭتايلاندىرىلدى، ارتىق سوت پروتسەدۋرالارى جويىلدى. سوت اكتىلەرىنىڭ جاڭا فورماتى ەنگىزىلىپ، تاراپتاردىڭ ساۋالدارىنا جاۋاپتار قاراپايىم ءارى تۇسىنىكتى ەتىپ بەرىلەدى. سوتتاردىڭ IT-قىزمەت پروتسەسى ودان ءارى جەتىلدىرىلىپ، جاڭعىرتىلۋى ءناتيجەسىندە ساپاسى، جەدەلدىگى، كەڭ كولەمدى قامتۋى ارتا ءتۇستى.
الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى سوتتار مەن قوعام اراسىندا ديالوگ ورنادى: سۋديالار مەن ءباسپاسوز حاتشىلارى بارلىق بايلانىس ارنالارى ارقىلى تىعىز بايلانىس ورناتىپ، جۇرتشىلىقتىڭ تولعاقتى ماسەلەلەرى مەن ساۋالدارىنا تاۋلىكتىڭ قاي مەزگىلىنە قاراماستان جەدەل جاۋاپ بەرەتىن ءۇردىس ناقتى جولعا قويىلدى.
جالپى، سوتتار زاڭ ۇستەمدىگى مەن الەۋمەتتىك ادىلدىكتى قامتاماسىز ەتەتىن مىقتى قۇرال بولۋى - باستى مىندەت. حالىقتىڭ سوتقا دەگەن سەنىمى بىرنەشە ەسە ارتۋى قاجەت. سوتتىڭ بەدەلى - مەملەكەتتىڭ بەدەلى.
جوعارعى سوتتىڭ «تاتۋلاسۋ: سوتقا دەيىن، سوتتا» جوباسى 2018 جىلى باستالدى. سودان بەرى 86 053 ءىس قارالدى، تاتۋلاسۋ راسىمدەرى 24 159 ءىس بويىنشا جۇرگىزىلدى. باستاپقىدا پيلوتتىق جوباعا رەسپۋبليكاداعى 97 سوت قاتىستى، ەل بويىنشا 118 تاتۋلاستىرۋشى-سۋديا داۋدىڭ بىتىممەن اياقتالۋىنا اتسالىستى.
بۇگىندە ەلىمىزدىڭ 17 وڭىرىندە 47 تاتۋلاسۋ ورتالىعى اشىلىپ، 413 بيلەر كەڭەسى قۇرىلعان. سونىڭ ارقاسىندا داۋلاردىڭ 28 پايىزى سوتقا دەيىن تاتۋلاسۋمەن اياقتالعان. بۇعان قوسا، «وتباسىلىق سوت» جوباسى 2019 جىلى باستالسا، «تۇنگى سوت» جوباسى 2018 جىلعى ماۋسىمنان 2019 جىلعى جەلتوقسانعا دەيىن ءجۇرگىزىلدى. ناتيجەسىندە 2019 جىلعى 30 جەلتوقساندا اقبتك-كە ءتيىستى تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى.
- پاندەميا كەزىندە سوتتاردىڭ ىستەردى قاشىقتىقتا قاراۋىنىڭ قانداي ارتىقشىلىعى مەن كەمشىلىگى بولدى؟
اتالعان جۇمىستار الەمدى جايلاعان پاندەمياعا قاراماستان جۇرگىزىلىپ جاتىر. كوپ ەلدە سوتتار جۇمىسىن توقتاتىپ جاتقاندا، ەلىمىز ەپيدەميا باستالعان كەزدەن ءتيىستى شارالاردى باتىل قابىلدادى.
سوتتاردا تسيفرلاندىرۋدىڭ دامىتۋ دەڭگەيى پاندەميا كەزەڭىندە سوت تورەلىگىن ونلاين رەجىمدە جەدەل ءجۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەردى. ۆيرتۋالدىق سوت پروتسەسىنە قاشىقتان قاتىسۋعا مۇمكىندىك جاسالدى.
- سوت وتىرىستارى قانداي جاعدايدا اشىق نەمەسە جابىق تۇردە وتەدى؟
- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىق پروتسەستىك كودەكسىنىڭ 19-بابىنا ساي، ازاماتتىق ىستەردى تالقىلاۋ بارلىق سوت ساتىلارىندا اشىق جۇرگىزىلەدى. سوت اكتىلەرى جاريا تۇردە حابارلانادى. جابىق سوت وتىرىسىندا مەملەكەتتىك قۇپيا بولىپ تابىلاتىن مالىمەتتەرى بار شەشىمدى جاريالاۋدى قوسا العاندا، ىستەردى قاراۋ جانە شەشۋ زاڭعا سايكەس جۇزەگە اسىرىلادى. ەگەر بالا اسىراپ الۋ قۇپياسىن، جەكە ومىرگە قولسۇعىلماۋشىلىقتى، جەكە، وتباسىلىق، كوممەرتسيالىق نەمەسە زاڭمەن قورعالاتىن وزگە دە قۇپيانى ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋ قاجەت بولسا نە اشىق تالقىلاۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن وزگە دە ءمان-جايلار بولسا، سونداي-اق وسى كودەكستىڭ 188-بابىنىڭ ءتورتىنشى بولىگىندە كوزدەلگەن جاعدايدا ىسكە قاتىساتىن ادامنىڭ ءوتىنىشحاتى بويىنشا جابىق سوت وتىرىسىندا ازاماتتىق ءىس قارالۋى جانە شەشىلۋى مۇمكىن.
- سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
اڭگىمەلەسكەن: ايجان سىلانوۆا،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
