ءتۇرلى ايىپپەن سوتتالعاندار پرەزيدەنت پەن حالىقتان كەشىرىم سۇراپ، بوستاندىققا شىعۋى قانشالىقتى ادىلەتتى؟
سوڭعى كەزدەرى قوزعالعان ىستەر توقتاتىلىپ، نەمەسە سوتتالىپ، جازاسىن جەڭىلدەتىلگەندەر تۋرالى ءجيى ايتىلا باستادى. سولاردىڭ اراسىندا بەلگىلى تۇلعالار، نەمەسە بۇرىنعى پرەزيدەنتتىڭ تۋىستارى دا بار.
«كەزىندە ءتىسىم باتقان...»
قىركۇيەك ايىنىڭ باسىندا قايرات ساتىبالدى بوستاندىققا شىقتى. ول بۇعان دەيىن سىبايلاس جەمقورلىق ارەكەتى ءۇشىن 6 جىلعا سوتتالعان بولاتىن. الايدا سوت ونىڭ شارتتى تۇردە مەرزىمىنەن بۇرىن بوساپ شىعۋ تۋرالى ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىردى. قالعان 3 جىل 3 اي مەرزىمدى ول الماتىدا پروباتسيالىق باقىلاۋدا وتكىزەدى.
سوت ۇكىمىنە دەيىن ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ نەمەرە ءىنىسى قازاقستانعا جىمقىرعان 783 ملرد تەڭگەنىڭ اكتيۆتەرىن قايتارىپ، حالىق پەن پرەزيدەنتتەن كەشىرىم سۇراعان ەدى.
«قادىرلى سوت، قادىرلى قازاق ەلى، كەز-كەلگەن ازامات ءۇشىن مەملەكەت مۇددەسى بارىنەن بيىك بولۋعا ءتيىس. حالقىمىزدا ءسوز بار، «جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق بولمايدى» دەگەن. مەن جاساعان قاتەلىكتەرىمدى مويىندايمىن. ماعان قاتىستى قىلمىستىق ءىس بويىنشا مەن ورگاندارعا كومەكتەسىپ بۇكىل زاڭسىز قارجىنى قايتارىپ جاتىرمىن. ەلدەن زاڭسىز شىعارعان اكتيۆتەردى قايتارۋ ەلدىڭ ىرىسىن وزىنە قايتارۋ دەپ بىلەمىن. بۇل مەملەكەت باسشىسى قابىلداعان ماڭىزدى شەشىمدەردىڭ ءبىرى... كەزىندە ءتىسىم باتقان، اقىسىنا كىرگەن ادامداردان جانە مەملەكەت باسشىسىنان كەشىرىم سۇرايمىن»، - دەگەن بولاتىن سوتتالۋشى.
دەگەنمەن، «مەملەكەت مۇددەسىن بيىك قويعان» قايرات ساتىبالدىنىڭ كەشىرىممەن جازاسىن جەڭىلدەتۋى كوپتىڭ اشۋىن تۋدىردى. بۇل ماسەلە الەۋمەتتىك جەلىدە قاتاڭ سىنالدى.
«حالىق بيلىككە سەنبەيدى»
قوعام بەلسەندىسى، بەلگىلى ەكونوميست جانۇزاق اكىم «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنا بيلىكتىڭ كەشىرىم سۇراعاندارعا جەڭىلدىك جاساۋى حالىقتى وزدەرىنەن الشاقتاتاتىنىن ايتتى.
- قازىر مەملەكەتتىڭ بار مۇلكىن جىمقىرىپ الىپ، كەشىرىم سۇرايتىندار كوبەيۋدە. بۇل – كونستيتۋتسيانى بەلدەن باسىپ، قىلمىستىڭ ۇستىنە قىلمىس جاساپ جاتقانداردىڭ تىرلىگى. دامىعان، دەموكراتيالىق ەلدەردە ازاماتتاردىڭ بارلىعى زاڭ الدىندا تەڭ، - دەيدى ول.
- 30 جىلدا بىلىقتىردىق. سونى جالعاستىرىپ جاتىرمىز. بىرىنشىدەن، كوررۋپتسيامەن كۇرەسۋىمىز كەرەك، سول كوررۋپتسيالىق قىلمىس جاساعانداردى، سوتتاعانداردى جەڭىل جازالاپ، بوستاندىققا شىعارۋ بۇل قىلمىستى ون ەسە اسىرادى. ال ولاردى بوستاندىققا شىعارعاندار ون ەسە قىلمىس جاساعاندار دەپ ەسەپتەيمىن.سەبەبى، زاڭنىڭ ۇستىنەن باسىپ شەشىم شىعارىپ وتىر. بۇل حالىقتىڭ بيلىككە سەنبەۋىنە سەبەپ بولادى، - دەپ قوستى جانۇزاق اكىم.
ايتۋىنشا، بۇل ارەكەتتەر قوعامعا بيلىك ءوزىنىڭ فۋنكتسياسىن ورىنداماي وتىر جانە قىلمىسكەر، وليگارحيالىق-كورۋپتسيالىق توپتاردىڭ جاقتاپ وتىر دەگەن اسەر بەرۋى مۇمكىن.
- ەگەر بيلىك ەلدە تۇراقتىلىق پەن بىرلىك بولعانىن قالاسا، مۇنداي راقىمشىلىق جاساي بەرۋدى قويۋ كەرەك. اركىم ءوز جازاسىن الىپ شىقسىن. كەيىن باسقالارعا دا ساباق بولۋى قاجەت، - دەيدى جانۇزاق اكىم.
«شىن جۇرەكتەن» وكىنۋ
«شىن جۇرەكتەن» وكىنىپ، جازاسىن جەڭىلدەتكەندەردىڭ ىشىندە قايرات ساتىبالدىنى تۇرمەدەن كۇتىپ العان ءىنىسى سامات ءابىش تە بار. "قاڭتار وقيعاسى كەزىندە بيلىگىن اسىرا پايدالاندى" دەپ ايىپتالعان ول 8 جىلعا شارتتى جازا العان. سۋديا سوتتالۋشىنىڭ «جاس بالالارىنىڭ بارىن جانە شىن جۇرەكتەن وكىنگەنىن» ەسكەرىپ، شارتتى جازا بەرگەن.
سونىمەن قاتار، «قاڭتار وقيعاسى كەزىندە اۋىر زارداپتارعا اكەپ سوقتىرعان بيلىكتى اسىرا پايدالاندى» دەپ ايىپتالعان بۇرىنعى ىشكى ىستەر ءمينيسترى ەرلان تۇرعىمباەۆ تا شارتتى جازاعا كەسىلگەن بولاتىن.
سوتتا پروكۋرور ايىپتاۋدى قولداپ، سوتتان 5 جىل مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىن تاعايىنداۋدى سۇراعان. سوتتالۋشىنىڭ ءوز كىناسىن تولىق مويىنداپ، شىن جۇرەكتەن وكىنگەنى ايتىلعان.
وتقا جانبايتىن، سۋعا باتپايتىن ءاليا نازارباەۆا
نازارباەۆتىڭ كىشى قىزى ءاليا نازارباەۆانىڭ ۋتيليزاتسيالىق الىمعا يەلىك ەتەتىن «وكم وپەراتورى» كومپانياسىنىڭ حالىقارالىق ىزدەۋدە جۇرگەن بۇرىنعى قۇرىلتايشىسى شىنار مۇحتاروۆاعا دا بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنەن ەكستراديتسيالانىپ، قاراشادا وعان 7 جىلعا شارتتى جازا بەرىلگەن. ول 2018 جىلى ۋتيليزاتسيا الىمى جيناعىنان، 920 ملن تەڭگە مولشەرىندە زاڭسىز ديۆيدەند الدى دەپ ايىپتالعان.
سونداي-اق، اتالعان كومپانياعا قاتىستى 2023 جىلدىڭ 3 شىلدەسىندە بۇرىنعى ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ۆيتسە-ءمينيسترى احمەتجان پىرىمقۇلوۆ - 7 جىلعا، «وكم وپەراتورى» جشس-ءنىڭ بۇرىنعى باس ديرەكتورى ليۋدميلا كوروتەنكو - 7 جىلعا، «وكم وپەراتورى» جشس-ءنىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى مەدەت قۇمارعاليەۆ - 7 جىلعا جانە اتالعان مەكەمەنىڭ بۇرىنعى قارجى ديرەكتورى رۋستام تەمىربەك 2 جىل مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان. سوت ولارعا «بوتەننىڭ مۇلكىن جىمقىردى» جانە «بيلىكتى اسىرا پايدالاندى» دەگەن ايىپ تاقتى. دەگەنمەن، كومپانيانىڭ العاشقى قۇرىلتايشىسى بولعان ءاليا نازارباەۆاعا ايتارلىقتاي اۋىر ايىپتار تاعىلسا دا، ەشقايسىسى قىلمىستىق ىسكە ۇلاسپادى.
ءبىلىپ، بىلمەي ىستەگەندەرگە راقىمشىلىق
ماۋسىم ايىندا سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگىنىڭ قاۋلىسى نەگىزىندە «مەملەكەتكە وپاسىزدىق جاسادى» جانە «بيلىكتى باسىپ الماق بولدى» دەگەن ايىپپەن 18 جىلعا سوتتالعان ۇقك-ءنىڭ بۇرىنعى باسشىسى كارىم ءماسىموۆ تە پرەزيدەنتتەن كەشىرىم سۇرادى. الايدا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ماسىموۆكە راقىمشىلىق جاساۋدان باس تارتتى.
ال تاياۋدا عانا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوز جارلىعىمەن بەلگىلى سينولوگ كونستانتين سىروەجكينگە راقىمشىلىق جاسادى. ناتيجەسىندە، ونىڭ سوتتىلىعى الىنىپ تاستالىپ، قۇقىعى قالپىنا كەلتىرىلگەن.
سىروەجكين 2019 جىلى قىلمىستىق كودەكستىڭ 175-بابىنىڭ 1-ءبولىمى «مەملەكەتكە وپاسىزدىق جاساۋ» بويىنشا كىنالى دەپ تانىلىپ، 10 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان بولاتىن. دەگەنمەن، ول پرەزيدەنتتەن 2023 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا راقىمشىلىق جاساۋىن سۇراعان. كەيىن 4 ناۋرىزدا سىروەجكيننىڭ شارتتى تۇردە مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتۋدان باس تارتقانى تۋرالى حابارلاندى.
«مەن كەشىرىم بەرگىم كەلمەيدى...»
بەلسەندى جەلى قولدانۋشىسى قۋانىش ەدىلحانتەگى بۇلاي كەشىرىم سۇراپ، قۇتىلىپ كەتۋگە ءوزىنىڭ قالاي قارايتىنىن بىلاي بىلدىرگەن.
«مىسالى، ايتالىق، تارتىپالدى دەگەن بىرەۋ تۆ ارقىلى بۇكىل قازاق حالقىنان كەشىرىم سۇرادى دەلىك. قازاق حالقى دەگەن سوڭ وعان مەن دە كىرەم، بىراق مەن كەشىرىم بەرگىم كەلمەيدى. جالعىز مەن ەمەس، قازاق حالقىنىڭ باسىم بولىگى كەشىرىمىڭ نە، ءتىپتى الگى تارتىپالدىنى كورگىسى دە كەلمەيدى دەلىك، سوندا نە بولادى؟ بۇل تەك ءجاي فورماليزم بولىپ شىقپاي ما؟ ەندەشە، سۇراپ نە كەرەك؟ مۇنىڭ سوت جازاسىن جەڭىلدەتۋگە قانشالىقتى قاتىسى بار؟ سونداي-اق سەپاراتيستەر اۋىزدارىنا كەلگەندەرىن قۇسىپ، ارتىنان كەشىرىم سۇراپ جازادان قۇتىلىپ كەتىپ جاتادى، وندايدىڭ الدەنەشەۋىنە كۋا بولدىق. سوندا بۇل قالاي؟ وسى پروتسەدۋرا زاڭدى ما؟ زاڭدى بولسا، ول قىلمىستىق كودەكستە قالاي قارالعان؟ ارنايى جۇيەسى بار ما؟ كەشىرەمىز، نەمەسە كەشىرمەيمىز دەگەن سياقتى قانداي دا ءبىر رەاكتسيا بولۋى كەرەك، ونى فيكساتسيا جاسايتىن ورگان بولۋى كەرەك شىعار؟ سونداي-اق پرەزيدەنتتەن كەشىرىم سۇراپ قۇتىلىپ كەتۋ شە؟ وعان سونداي قۇقىق بەرىلگەن بە؟ بەرىلمەسە ەندەشە بۇرىن وسىلايشا قۇتىلىپ كەتكەندەردى قايتا قاماۋ كەرەك شىعار؟» دەپ جازعان بولاتىن.
«پرەزيدەنتتىڭ راقىمشىلىق جاساۋعا قۇقى بار»
بۇل سۇراققا بەلگىلى زاڭگەر شىڭقۋات بايجانوۆ جاۋاپ بەردى. ول ماسەلەنىڭ مورالدىق قىرى بار ەكەنىن باسا ايتقان.
- حالىقتان كەشىرىم سۇراۋ دەگەن زاڭ جوق. بىراق پرەزيدەنتتىڭ راحىمشىلىق جاساۋعا قۇقى بار. بىراق ول دا ارنايى تالقىلاۋدان ءوتىپ بارىپ قابىلداناتىن اكت. ال قاڭتارداعى قاندى قىرعىنعا تىكەلەي قاتىسى بار سامات ابىشكە 8 جىل شارتتى جازا بەرۋ، ەكس-مينيستر تۇرعىنباەۆقا 5 جىل شارتتى جازا بەرۋ، ءاليا نازارباەۆانىڭ ادامىنا بىرنەشە ميلليارد ۋتيل الىمنىڭ اقشاسىن جەگەنى ءۇشىن 6 جىل شارتتى جازا بەرۋ، جەمقورلىقپەن سوتتالعان بەرگەي رىسقاليەۆتىڭ ميلليارد دۇنيەسىن تاركىلەمەي قايتارىپ بەرۋى، ساتىبالدىنى مەرزىمىنەن بۇرىن شارتتى جازامەن بوساتۋ بارىپ تۇرعان زاڭسىزدىق، ادىلەتسىزدىك، - دەيدى زاڭگەر.
قولىندا بيلىگى بارلار كەشىرىم سۇراپ، جازادان قۇتىلۋدى ادەتكە اينالدىرسا، حالىق تا سوعان اۋەس بولادى دەگەن پىكىرلەر دە ايتىلىپ جاتادى. جەلىدە بىلگەنىن ايتىپ، قوعامدى دۇرلىكتىرگەن ءتۇرلى ارەكەتىنەن كەيىن حالىقتان كەشىرىم سۇراپ جاتاتىندار كوپ. تۇرعىندارعا دورەكى سويلەگەن شەنەۋنىكتەر دە، توبەلەسكەن وقۋشىلار دا، داڭدايسىعان سەپاراتيستەر دە كەشىرىم سۇراپ تەزىرەك قۇتىلۋعا قام جاسايدى. مۇندايدا ولارعا جازا قانداي؟
- ىستەگەن قىلمىسىنان كەيىن كەشىرىم سۇرايتىندار كوپ. دەگەنمەن، ولارعا زاڭ بويىنشا جازا بار. قىلمىستىق كودەكستىڭ 131 بابى بويىنشا، ادامنىڭ ار نامىسىنا تيەتىن سوزدەر ايتىپ، قورلاسا جانە سوعان دالەلدەر بولسا، سوت ساراپتاماسى تاعايىندالىپ زاڭ بويىنشا جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى. قورلاۋ فاكتىسى بويىنشا 100 ايلىق ەسەپ كورسەتكىشتە ايىپپۇل نەمەسە 120 ساعاتقا دەيىنگى مەرزىمدە قوعامدىق جۇمىستارعا تارتۋى مۇمكىن. ال ەگەر الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ادامنىڭ ار-نامىسىنا ءتيىپ، بالاعات سوزدەر ايتسا، 200 ايلىق كورسەتكىشتە ايىپپۇل سالۋعا نەمەسە 180 ساعاتقا دەيىن مەرزىمدىك قوعامدىق جۇمىسقا تارتۋ قاراستىرىلعان. ال ءاربىر قىلمىستىق ءىس بويىنشا ايىپتالعان ادامدار زاڭ بويىنشا جازالانۋى كەرەك، - دەيدى بەلگىلى زاڭگەر تىلەۋجان كىشكەنباەۆ.
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
