وسى جولى "مازمۇنداما" جوباسىندا باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ «ۇشقان ۇيا» پوۆەسىنە شولۋ جاسالماق. بۇل 1976 جىلى مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولعان شىعارما. ەلۋ جىلدا ەل جاڭارسا دا، ەش ەسكىرمەيتىن قۇندىلىققا تولى كىتاپ. باتىر باۋكەڭ: «ءبىزدىڭ كەيدە وتكەندى ەسكە الساق بولدى، تۇتاس تۇلعا ىزدەپ، ءبۇتىن ءبىر جۇيەلى وقيعا ىزدەپ، كەسەك-كەسەك كەرەمەتتەر ىزدەۋگە ەرەكشە ءمان بەرىپ قارايتىنىمىز بار. ءدال وسى ولشەم بالعىن كەزگە كەلە بەرمەيدى. ويتكەنى بالا جۇرەگى، بالا كوڭىلى، بالا ويى العاشقى كورگەنىن، العاشقى سەزگەنىن، العاشقى تۇشىنعانىن قاز-قالپىندا، تۇنىق كۇيىندە بولمىسىنا ۇيىتىپ الادى دا، سول قالپىندا ساقتاي بىلەدى» - دەيدى.
سول سەبەپتى اۆتور «ۇشقان ۇيانى» جازعاندا ءسابي كەزدەگى قىزىق پەن قۋانىشتىڭ ەلەستەرىن، بالالىق شاقتىڭ اسەرىن اينا-قاتەسىز بەرۋدى كوكسەيدى. ەسىڭىزدە بولسا، شەرحان مۇرتازانىڭ «اي مەن ايشا» رومانى بىلاي باستالۋشى ەدى عوي: «− سەن قايدان كەلدىڭ؟ - دەگەندە، ءبىر دانىشپان: − مەن بالالىقتىڭ ەلىنەن كەلدىم، – دەگەن ەكەن. ەرەسەكتەردە سول «بالالىقتىڭ ەلىنەن» كەلمەگەن ەشكىم جوق. انادان ەشكىم ساقال-مۇرتىمەن تۋمايدى. مەن دە سولاردىڭ ءبىرىمىن» - دەپ. مومىشۇلىنىڭ تۇلعالىق قالىپتاسۋىنا، ەرجۇرەك بوپ ەرجەتۋىنە سول بالالىق ەلى اسەر ەتكەن. ول كوكەيدەن كەتپەيتىن، كۇنى كەشە بولعانداي اسەر قالدىراتىن ءتاتتى ساتتەردى ءتىزىپ شىعادى. «وندا مەن كىپ-كىشكەنتاي ءسابي ەدىم. ادامداردىڭ ءبارى «اينالايىننان» باسقا ءسوزى جوق، كىلەڭ مەيىرىمدى جاندار بولىپ كورىنەتىن…» - دەپ ساعىنىشپەن ەسكە الاتىنى بار.
باتىرلاردىڭ بالا كۇنىندە اياق تارتاتىن، يا ولەردەي قورقاتىن مىنەزدى اعالارى بولادى. پارتيزان قاسىم قايسەنوۆ ءيىس دەيتىن كوكەسىنەن زارە قۇتى قالمايتىنىن جازسا، باۋىرجان مومىشۇلى دا مومىنقۇل كوكەسىنىڭ الدىندا تىك تۇراتىن بولعان. شىعارمادا سول مومىنقۇل كوكەسى اشۋ ۇستىندە قىزتۋماس اجەسىنە: «— قويشى، اپا!» - دەپ داۋىس كوتەرگەنى ءۇشىن جازاعا ىلىگەدى. سول ءتۇنى قورادا تۇنەيدى. ەرتەسىنە اكەسى جاقسىلاپ سوگىپ سالىپ، باسقا ءبىر اۋىلعا ءبىر اپتاعا اتتاندىرىپ جىبەرەدى. ۇلكەنگە كەيىمەك تۇرماق، الدىنان كەسە-كولدەنەڭ وتپەيتىن ۇلتتىق تاربيەنى اۆتور ادەمى ءيىرىپ بەرەدى. وقيعانى بىلاي تۇيىندەيدى: «سول ەكى ورتادا اجەم ەندى مومىنقۇلىن ساعىنىپ:
— ءاي، الگى تەنتەك نەمە قاشان كەلەدى؟ - دەپ قايتا-قايتا سۇراي بەرگەنى عوي، جارىقتىق». سول مومىنقۇل كوكەسى بىردە شۋ اساۋدىڭ ارىنىن باسىپ، باس بىلدىرەدى. بىراق دوداعا ءتۇسىپ، تەنتەكتىگىن تىيماي قويعاندا سەركەباي ناعاشىسىنىڭ تاربيەسىنە سالىپ، جىپتىكتەي ەتەتىن جەرى ءوز الدىنا جەكە حيكايا. ماسەلەنكي، بايزاق داتقانىڭ بالاسى قابىلبەك پەن تەكەباي بي بولىستىققا بولا ارازداسىپ قالادى. جاۋلاستىققا ۇلاسا جازداعان جانجال اتالى سوزگە توقتاپ، ەكى تاراپتىڭ ءبىر-بىرىنەن كەشىرىم سۇراۋىمەن ءتامامدالادى. سول وقيعانى بايانداي كەلە اۆتور: «البەتتە، اعايىن اراسى از كۇن اراز-قۇرازسىز بولعانمەن، مانساپ، دارەجە، اتاققا تالاسۋ، ايقاي-شۋ، دىردۋ توقتالماعان. از كۇن جارىق دۇنيەدە اتاق ءۇشىن، بيلىك ءۇشىن الىسىپ، جۇلىسىپ عۇمىرىن وتكىزگەن قۋ زامان ەكى جاقتى يتجىعىسپەن، الما-كەزەك ارانداتىپ قويعان. دۇنيەدەن تەكەباي بي دە، قابىلبەك بولىس تا ءوتتى. ال ولاردىڭ اتتانداۋلى الامان-تاسىر ومىرىندەگى ءبىر پاراساتتى ءسات الگى سول ەكەۋى دە اتتان ءتۇسىپ ءبىر-بىرىنەن كەشىرىم سۇراعان كەز ەكەن» - دەپ بايلامىن ايتادى.
باۋىرجان 3 جاسقا كەلگەندە اناسى ءرازيا قايتىس بولادى دا، اجەسى قىزتۋماستىڭ قولىندا وسەدى. الەمنىڭ پايدا بولۋى، تىرشىلىك، ءومىر تۋرالى العاشقى پايىمداردى، اڭىز-اڭگىمە بىتكەندى اجەسىنەن ەستىگەنىن، نەنى ءسۇيىپ، نەدەن اۋلاق ءجۇرۋدى دە اجەسىنەن ۇيرەنگەنىن ماقتان ەتەدى. قازىر ناقىلعا اينالىپ كەتەن «ەرتەكسىز وسكەن بالا – رۋحاني مۇگەدەك بالا…»، نەمەسە «بەسىكتە جاتقاندا قۇلاعىنا اناسىنىڭ ءالدي ءانى سىڭبەگەن بالانىڭ كوكىرەگى كەيىن كەرەڭ بوپ قالماسا دەپ قورقامىن» دەيتىن سوزدەر سول قىزتۋماس اجەسىنىڭ دانالىعىنا ءتانتى بولعاننان تۋعان. ال مومىش اكەسى جايلى: «جالعىز اتتى بولسا دا، كىسىدەن كىرىپتار بولعاندى قورلىق ساناپ، از كۇن جارىق دۇنيەدە ازاتتىق اڭساپ، قاتىقسىز قارا سۋ ىشسە دە، باي – ماناپقا الاقانىن جايماعان» - دەپ جازادى. ول ءوز بەتىمەن ساۋات اشقان، سول كەزدەگى كوزى قاراقتى ادامداردىڭ ءبىرى بولعان. ەل اراسىندا اعاش ۇستاسى ءارى ەتىكشى، زەرگەرلىگىمەن اتى شىققان. مومىش ۇلكەن قىزى ءۇبياندى ۇزاتقاننان كەيىن تارىعىڭقىراپ قالادى. سەبەبى قىزدىڭ جاساۋىن قاتارىنان كەم قىلماۋ ءۇشىن نامىسقا تىرىسىپ، قارىز-قۇرىزى كوبەيگەن ەدى. سوندا بالالارىنىڭ وگەي شەشەسى مىنەز كورسەتە باستايدى: «قازانىڭدا ماي قالمادى، قاتىقتالعان شاي قالمادى. ءبىر قىزىڭدى ۇزاتامىن دەپ، اش وزەك ەتىپ ۇلىتىپ قويماقپىسىڭ؟» - دەپ. بىربەتكەي مومىش مۇنداي سوزگە شىداي الماي، ايەلىنىڭ توركىنىن شاقىرىپ وكىمدى ءسوز ايتادى: «- اعات كەتسەم، ايىپ كورمەڭىزدەر. بىراق وسىنشاما قارتايعان شاعىمدا قاڭقۋ ءسوز ەسىتەم دەگەن جوق ەدىم. وگەي دەپ، وڭمەنىنەن يتەرمەس، ءوزىم دەپ، باۋىرىنا باسار دەپ ەم بالالارىمدى. اداسقان ەكەم. كەش بولسا دا، ءجونىمدى تابايىن. تابالاۋ تابىنا كۇيگەنشە، جالعىزدىقپەن جاعالاسىپ وتكەنىم جاقسى. قىزدارىڭىزدى الا كەتسەڭىزدەر ەكەن. سالعىلاسىپ وتىرا الاتىن جايىم جوق» – دەيدى. «ءسويتىپ بۇل ۇيدە كەرىس قايتالانبايتىن بولىپ ەدى».
باسقا ۇيلەردەگى داۋدىڭ باسى دا - جوقتىق ەدى. تالدىرماش سۇڭعاق بويىنا اركىم-اق سۇقتانا قارايتىن، كەلبەتتى ءزاپيرانىڭ تاعدىرىن قالىڭمال تاس-تالقان ەتەدى. باي بولعاندىقتان اۋرۋشاڭ داۋلەتكە اياق-قولىن بايلاپ بەرەدى. قورلىققا كونبەي توركىنىنە قايتقان ءزاپيرانىڭ داۋى نىعمەت اۋلەتى مەن نۇرباي توبىنىڭ جانجالىمەن اياقتالادى. شىعارماداعى ەڭ قىسىلتاياڭ تۇستىڭ ءبىرى وسى. ال كوكپار دەسە جانىن بەرەتىن، اقىرى اتتىڭ ۇستىندە اجال قۇشاتىن اققۇلدىڭ تاعدىرى وزگەشە ورىلەدى. اققۇلدىڭ كەيبىر ارەكەتىن قۇپتاماساڭ دا ونى بار بولمىسىمەن، ادامي قالپىمەن جاقىن تارتىپ قالاسىڭ. شىعارمانىڭ ءون بويىنداعى نۇق پايعامباردىڭ، جىل ون ەكى ايدىڭ پايدا بولۋى، قارلىعاشتىڭ قاسيەتى، جارعانات تۋرالى نەبىر قيسسالار مەن اڭىز-əپسانالار əدەمى قيۋلاسىپ تۇرادى.
سوسىن قۇلجابايدىڭ نەبىر قىزىق اڭگىمەلەرىن جىميىپ وتىرىپ وقيسىز. «الىس جولدان ارىپ كەلگەن ەكى جولاۋشى ءبىر ۇيگە تۇستەنگەلى ات باسىن تىرەپتى. ءۇي يەسى شايدان كەيىن وزگە راۋەت بىلدىرمەي، تىمپيىپ وتىرا بەرسە كەرەك. قارنى تويىپ، قاباعى جادىراماسىن بىلگەن جولاۋشىنىڭ بىرەۋى تىسقا شىعىپ كەلگەن سوڭ، سەرىگىنە «اتتانالىق» دەپ تىقىر سالىپتى»-دەپ باستايدى. — تۇر ەندى، اتتانالىق. وتىرا بەرگەنمەن وڭالا قويماسپىز، — دەپتى. سەرىگى ورنىنان قوزعالعىسى كەلمەي قيپاقتاي بەرگەن ەكەن. — ءاي، تۇرساڭشى ەندى… — دوسىم-اۋ، قالاي تۇرايىن. جاي-كۇيىم وزىڭە ايگىلى عوي، — دەپ مىناداي ولەڭ ايتقان ەكەن:
ىشسەم تاماق بولمايدى شاي انتۇرعان،
ءايت، ءشۇۋ دەسەم جۇرمەيدى تاي انتۇرعان
ات بەر دەسەم بەرمەيدى باي انتۇرعان
شاي شىركىندى شىعارعان قاي انتۇرعان.
شۋ دەگەندە سۋىرىلعان قۇلا مىقتى،
سىنىعىڭدى بەكىتكەن سىنا مىقتى.
قالاي عانا قۇر اۋىز اتتانايىن،
تىم بولماسا قيمادى-اۋ بىلامىقتى» - دەپ قاتىرعان ەكەن. كۇلدىرگى سوزگە شەبەر قۇلجاباي - باۋىرجاننىڭ ناعاشىسى. ەلدى كۇلكىگە قارىق قىلاتىن ناعاشىسى تاعى ءبىر اڭگىمەسىن بىلاي ءيىپ اكەلەدى. «ءبىزدىڭ ەلدە جۇقپا دەيتىن تاماق بولادى. قامىردى جۇقالاپ جايىپ، ىستاعان قازان تۇبىنە كەپتەپ جاپسىرىپ پىسىرەدى. قامىر جابىسىپ كۇيمەس ءۇشىن قازان ءتۇبىن قۇيرىقپەن مايلاپ وتىرادى. جۇقا پىسكەن ناندى قاتىرما دەيدى. قاتىرمانى سۋعا نە سۇتكە سالىپ قايتا ءپىسىرىپ بىلبىراتادى دا، ۇستىنە سارى ماي سالىپ وراپ داستارقانعا قويادى.
ءبىر ۇيگە قوناقتار ءتۇسىپتى. ءۇي يەسى ساراڭ باي ەكەن. اۋزىنان بەرەكەلى ءسوز شىقپاي، ايەلىنە قايتا-قايتا «قوناقتارعا جۇقپا ىستەڭدەر، جۇقپا ىستەڭدەر»، — دەي بەرىپتى.
پەيىلى تار ۇيدەن تاماق ءىشىپ جارىماسىن بىلگەن قوناقتاردىڭ ۇلكەنى مۇقاتا سويلەپتى. —بايەكە، سونشا «جۇقپا-جۇقپا» دەي بەردىڭىز. جۇقپايتىن بولسا، قۇداعيدى اۋرەلەپ قايتەسىز، — دەپ ورىندارىنان تۇرىپ شىعىپ كەتكەن ەكەن...» - دەپ جازادى. «قوناقجايمىز» دەپ كەۋدە ۇراتىن قازاققا كۇلكىگە قالۋ، مەيماننىڭ كوڭىلىن تاپپاۋ - ۇلكەن سىن. وسىلاي سۇيەككە تاڭبا بولاتىن ساراڭدىقتاردى يۋمور ارقىلى ءيىپ بەرەدى. جانە وتە ءساتتى شىققان. وقىرماندى ءجىپسىز بايلاپ وتىرادى.
شىعارمانىڭ ءبىر شىرقاۋ تۇسى - قازىعۇرت جاققا ۇزاتىلعان ايشا اپكەسىنىڭ توركىندەتىپ كەلۋى. بۇل كەزدە قىزتۋماس اجە كەلمەس ساپارعا اتتانعان. ءبىر جاعى مىڭبۇلاقتاعى جۇرتىنا كوڭىل ايتا كەلىپ وتىر. ارتىنشا ادۋىن كەمپىر ءاي-شايعا قاراماي جاستىڭ دا، جاسامىستىڭ دا شاڭىن قاعادى. سوزگە ىلىككەن مومىنقۇلدىڭ، الپىستاعى اققۇلدىڭ تەگىس اپشىسىن قۋىرادى. اشۋى قايتىپ، ءىستىڭ اق-قاراسىن اجىراتقاننان كەيىن عانا ساباسىنا ءتۇسىپ: «بيشارا مومىنقۇل اينالايىندى جەردەن الىپ، جەرگە سالعانداي ۇرىستىم عوي مەن الجىعان. سوندا دا اۋىز اشپادى عوي، مىڭ بولعىر شىراعىم. ادەپ كورگەن بالا ەمەس پە، الدىمدا قارسى تۇرمادى عوي... شەشەمنىڭ ءسۇت كەنجەسىن سۋعا تيگەن مىسىقتاي تۇرپەكتەگەنىم نە مەنىڭ! الجىعان باسىم «ۇيدەن شىق!» دەپ زەكىگەنىمدە، ءۇنسىز تومپاڭداپ شىعا بەردى عوي، شىراعىم» - دەپ جىلايدى. وسى ەپيزودتان قىز بالانى توبەگە كوتەرۋدىڭ مىسالىن، جاسى ۇلكەننىڭ الدىندا كىشىنىڭ اسىقشا ءيىرىلىپ تۇرۋىن كورەسىز.
بۇل شىعارما «حالقىمىزدىڭ XX عاسىردىڭ باسىنداعى ەتنوگرافيالىق ەنتسيكلوپەدياسى ىسپەتتى اسا قۇندى، قازاق رۋحانياتىنىڭ قازىناسى» - دەپ تەككە اسپەتتەلمەسە كەرەك. سوندىقتان دا «ۇشقان ۇيا» كىتابى ءار قازاقتىڭ تورىندە تۇرۋى كەرەك.
يدەيا اۆتورى - شىڭعىس مۇقان;
پروديۋسەرى - ابىلايحان جانىبەكۇلى;
جۇرگىزۋشىسى - داۋرەن داريابەك.
سىلتەمە "Abai.tv" تەلەارناسىنان الىندى
