(ماقالانىڭ تۇپنۇسقاداعى تاقىرىبى: “قازاق تاريحى. IV”)
قازاقتىڭ اسىلى تۋراسىندا جالپى جۇرت اراسىندا ءبىرسىپىرا ەرتەگىلەر بار بولسا دا حالىق وعان راس ەكەن دەپ يلانىپ جۇرگەن جوق. قازاقتىڭ مەكتەپ، مەدرەسە ھəم شكولدا وقىپ شىققان جاستارى قازاقتىڭ اسىلىن انىق ءبىلىپ جەتە الماسا دا، əيتەۋىر اسىلى تۇرىك نəسىلىنەن ەكەندىگىنە انىق ينانادى. اقىلى مول، زەيىنى تولىق قاراشارۋانىڭ دا ءبىرسىپىراسى وسىنى قوشتايدى. «قازاق پەن نوعايدىڭ ءتۇبى ءبىر» دەگەن ءسوزدى ھəر ءبىر قاريانىڭ اۋزىنان ەسىتۋگە بولادى. «وزبەك ءوز اعام» دەگەن ماقالدى ھəر ءبىر قازاق بىلەدى. بىراق، قازاقتىڭ وزگە تۇرىك قاۋىمدارىنان قاي زاماندا ايرىلىپ، قالايشا بولىنگەندىگى تۋراسىندا انىق ماعلۇمات جازىلعان جوق بولعانعا كورە سول اراسى كىشكەنە كومەسكى بولىپ تۇر.
قازاقتىڭ ءبىر سىپىرا اڭقاۋ ادامدارىندا «اناس ساھابانىڭ نəسىلىنەنبىز» دەگەن، قىرعىزدا «اكاشە ساھابانىڭ نəسىلىنەنبىز» دەگەن اۋرۋ بار. بۇل اۋرۋ تىم-اق كۇشتى كورىنەدى. تاريحتان قانداي مىقتى دəلەل كەلتىرىپ «اناس» دەگەن ءسوزدىڭ اسىلسىز ەكەندىگىن
ىسپات ەتسەك تە وعان ينانا قويمايدى. اناسكە جارماسۋشىلاردىڭ ايتاتىن قارا دəلەلى مىناۋ:
1) قازاقتىڭ ۇرانى «الاش»... الاش – اناستان، اناس انستان وزگەرىلگەن ءسوز دەيدى;
2) اراب كوشپەلى جۇرت ەدى، انس بالاسى بولعاندىقتان قازاق كوشىپ-قونىپ تىرشىلىك قىلۋدى ارابتان الىپتى دەيدى;
3) قازاق مەھمانپاز، قوناقاسىعا مىرزا جۇرت. مەھمانپازلىق اراب حالقىنىڭ عۇرپى ەدى. اناستىڭ نəسىلىنەن بولماسا قازاققا مىرزالىق قايدان كەلىپتى دەيدى.
مىنەكي، اقىلعا دا ۇنامايتىن، تاريحقا دا سيمايتىن وسىنداي دəلەلدەردى جاستانىپ، اداسىپ جۇرگەن تالاي ادام بار كورىنەدى. بۇل دəلەلدەردىڭ اقىلعا دا ھəم تاريحقا دا سيماي تۇرعانى مىناۋ:
قازاقتىڭ «الاش» اتانعان حيدجرەتدەن (مۇحاممەد Əلەيح اس-سالامنىڭ مەككەدەن كوشىپ مəدينەگە بارىپ كىرگەن كۇنىنەن. ت.ب.) التى ءجۇز جىل وتكەن سوڭ، شىڭعىس حان تۇسىندا بولدى. شىڭعىس حان بۇكىل مەملەكەتىن ءتورت بالاسىنا ءبولىپ بەرگەندە، دەشتى قىپشاقتى، ءسىبىردىڭ كۇن باتىس جاعىن، وسى كۇنگى ساراارقانى، ەدىل-جايىق ولكەسىن ۇلكەن بالاسى جوشىعا بەرىپ ەدى. ول كۇندە جوشى ۇلىسىنا قاراعان التى رۋلى ەل بار ەدى. سول
التى رۋدىڭ ھəر قايسىسىنا بولەك شىڭعىس التى ۇران بەرەدى: ھəر رۋعا وزىنە بولەك تاڭبا، اعاش، قوس بەرەدى. سول كۇندە بۇكىل جوشى ۇلىسىنىڭ ۇرانى «الاش» بولىپتى. جوشى ۇلىسىندا التى رۋ بولعاندىقتان «التى الاش» بولادى. «الاش» دەگەن ءسوزدىڭ لۇعات ماعىناسى: «وتان كىسى» («وتەچەستۆەننيك». ت.ب.) دەگەن ءسوز بولادى.
مۇنى ءبىر اقىننىڭ ابىلايعا ايتقان ولەڭىنەن بىلەمىز:
تاقسىر-اۋ، ۇناتساڭىز، قاراشىڭمىن;
ۇناتپاساڭ، جاي جۇرگەن الاشىڭمىن، -
دەيدى. سول ولەڭدە «الاش» وتان كىسى ماعىناسىندا. جəنە قازاقتا «الاش كەلە مە; الاش كەلە مە» دەگەن ءبىر مىسال ءسوز بار. سونداعى الاش – شەتەلدىڭ كىسىسى، الاش – وتان كىسىسى ماعىناسىندا بولادى.
سول كۇندە جوشى حانعا «الاش» دەپ لاقاپ قويىلدى. «الاشى – الاشتىڭ باسشىسى» («گولوۆا وتەچەستۆا». ت.ب.) ماعىناسىندا بولادى. قازاقتىڭ «الاش الاش بولعاندا; الاش حان بولعاندا» دەگەن ەسكى ءسوزى سونان قالعان.
بۇل تۋرادا ءسوزدىڭ وزىنەن كەيىن جازباقشىمىز. بۇل ورىندا الاشتىڭ «اناستان» الىنباعاندىعىن كورسەتۋ ءۇشىن عانا قىسقاشا جازىپ، وسىنىڭ مەنەن قويا تۇرامىن.
تۇرىك بالاسى. قازاق تاريحى. IV. «قازاق»، 1913, № 7. // ءاليحان بوكەيحان. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. III توم. – “سارىارقا” باسپا ءۇيى، استانا، 2009. – 392-393 بەتتەر.
دايىنداعان: ارمان اۋباكىر،
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
