(پورترەت-ەسسە)
اۋەزوۆتi كورگەن كۇن
سۇلتاناتى بولماسا دا سۇلتانداي،
ادالدىقتان كەلە جاتقان بۇلتارماي.
داۋسىڭ جەتتi باتىسقا دا، شىعىسقا،
عاشىقتاردى تىپىرشىتقان iڭكارداي.
مۇزافار الiمباەۆ
وتكەن زاماننان سىر شەرتەتiن ءار جادiگەر سويلەپ تۇرادى. مىنا بiر سۋرەت 1957 جىلى تۇسiرiلگەن. مۇحتار اۋەزوۆ ءومiرiنiڭ بiر ءساتiن اۋەسقوي فوتوگراف قاراۋىلعا iلiكتiرiپتi. ۇلى جازۋشى ءوزiنiڭ 60 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتۋگە شىڭعىستاۋعا جول تارتىپ بارا جاتىپ، اياگوزگە ايالداعان كورiنەدi. قاسىندا ايگiلi قاللەكي – قاليبەك قۋانىشباەۆ. مۇحاڭدى قاۋمالاعان جۇرتشىلىق. اۋەزوۆتiڭ ارتىندا ەكi جاعىنان ورشەلەنiپ ۇمسىنىپ تۇرعان ەكi بالا بiردەن كوزگە شالىنادى.
بۇل ۇلانداردىڭ جاسى ول كەزدە ون التىدا ەدi. ۇلى مۇحاڭنىڭ جەلكە تۇسىندا تۇرعان ەكi پەرزەنت تە كەيiن ەلگە تانىمال ازامات اتاندى. ونىڭ بiرi – بۇگiنگi بەلگiلi دارiگەر، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى كەنجە ماۋسىمباەۆ ەدi دە، ەكiنشiسi قازiرگi مايتالمان جۋرناليست-جازۋشى سۇلتان ورازالينوۆ بولاتىن. بالا سۇلتاننىڭ بۇل سۋرەتكە اۋەزوۆپەن بiرگە ءتۇسۋi كەزدەيسوق ەمەس. ول وزات وقۋشى رەتiندە جازۋشىمەن كەزدەسۋدە ءسوز سويلەدi. ايگiلi قالامگەرگە اعىنان جارىلىپ تiلەك ايتتى.
جاس جiگiت ۇلى اۋەزوۆتi كورۋگە بەكەردەن-بەكەر iڭكار بولعان جوق-تى. ءوزi اباي اۋىلىندا تۋىپ، ەر جەتتi. بالا كۇنiنەن اباي مەن مۇحتار تۋرالى اڭگiمەلەرگە قانىقتى. بۇل اۋىلدىڭ بالاسى مەن داناسىن بiر-بiرiنەن اجىراتا المايسىڭ. قاي-قايسىسى دا ىلديدان سالسا، توسكە وزادى. شەتiنەن جانىنا جاناپ كەتسەڭ، شەجiرەدەن تولعاپ، سويلەپ تۇرادى. اباي اتامنىڭ ونەگەلi عۇمىرىنىڭ ءار ساتiنەن سىر سۋىرتپاقتايدى.
سۇلتان دا سونداي سۇڭعىلانىڭ بiرi بولىپ ءوستi. اعاسى كامەن جاس كۇنiنەن-اق ايماققا كەڭ تانىمال قالامگەر اتاندى. اۋىلدا تۇرىپ-اق التى الاشقا اتى ءمالiم بولدى. اباي اۋىلىنىڭ ونەگەسi, ءۇي iشiنiڭ ءتالiمi سۇلتاندى دا ءسوز قادiرiن بiلۋگە ۇيرەتتi.
بار بولعانى بەسiنشi سىنىپتا وقيتىن بالا قۇندىزدى اۋىلىنىڭ بۇكiل قارتتارىنىڭ الدىندا جاز بويى «اباي جولىنىڭ» ەكi تومىن وقىپ شىقتى. دالiرەك ايتقاندا، كۇللi اقساقال سۇلتاندى وزدەرi اتتاي قالاپ، ورتالارىنا شاقىرىپ الدى. ايتپەسە، اباي، شاكارiم، مۇحتار شىققان بۇل وڭiردە كiتاپتى مانەرلەپ وقيتىن بالا از ەمەس ەدi. بالانىڭ دا بالاسى بار. سۇلتان ايتايىن دەگەنiن ساناسىمەن ۇعىنىپ، جانىمەن بەرiلiپ، ىقىلاستانىپ تۇرىپ وقيتىن.
بۇل شالدار – تەگiن شالدار ەمەس. اباي اۋىلىنىڭ اقساقالدارى. رومان-ەپوپەيانىڭ كەيiپكەرلەرiنiڭ اعايىن-تۋىستارى. بiرەۋi – داركەمبايدىڭ iنiسi, بiرەۋi – بوجەيدiڭ جيەنi, تاعى بiرەۋi – بازارالىنىڭ بولەسi. شەتiنەن شىعارمادا سۋرەتتەلەتiن وقيعانىڭ ءار ءساتiن جاتقا بiلەدi. سويتە تۇرا العاش رەت ەستiپ وتىرعانداي زەيiن قويا تىڭدايدى. سۇلتان وقىپ بولعان سوڭ قىزۋ تالقى باستالادى. سول كەزدە شىڭعىستاۋدىڭ بوكتەرi اباي رۋحىمەن تىنىستاپ تۇرادى. قارشاداي كۇنiنەن سونى سەزiنiپ وسكەن سۇلتان اۋەزوۆتi كورۋگە قۇمارتپاي قايتسiن؟!
اباي اۋىلىنىڭ تاعى بiر تالانتتى پەرزەنتi, بۇگiنگi بەلگiلi اقىن باۋىرجان جاقىپتىڭ بوتا تiرسەك بوزبالا كەزiندە قىز-قىرقىنعا ارناعان مىناداي ولەڭi بار ەدi:
ساعان دا اشىق ەسiك ءار،
مەنiمەن كەلسە جۇپتالعىڭ.
كەلiنi بولساڭ، نەسi بار،
ۇلى اباي مەنەن مۇحتاردىڭ!
وسىنى ەستiگەندە جۋرفاكتىڭ اسەرشiل بويجەتكەندەرi جىرعا اينالىپ اعىپ كەتە جازدايتىن. اباي اۋىلى تۋرالى ەستەلiكتiڭ، اباي ەلiن سۋرەتتەۋدiڭ ءوزi كەز-كەلگەن ولەڭگە قان جۇگiرتەتiن. سول قاستەرلi مەكەندە تۋىپ-ءوسiپ، اقىلمان اقساقالداردىڭ الدىندا «اباي جولىن» وقىپ، دالانىڭ ادەبي ەمتيحانىنان مiنسiز ءوتiپ كەلگەن سۇلتان قازاق مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ اۋديتوريالارىن جاتسىنا قويعان جوق. وقىعان-توقىعانى كوپ، ادەبيەتتi ءتاۋiر بiلەتiن بوزبالا وزiنەن جوعارى كۋرستا وقيتىن قازاقتىڭ تالانتتى جiگiتتەرiمەن ەمiن-ەركiن ارالاستى. سول كەزدiڭ وزiندە ادەبي ورتاعا ەپتەپ تانىلىپ قالعان ءابiش كەكiلباەۆ، مۇحتار ماعاۋين سىندى جاس قالامگەرلەرمەن دوستاسىپ الدى.
ەكi دوسى مۇنى دەدەكتەتiپ وتىرىپ، وزدەرiنiڭ اۋديتورياسىنا الىپ كەتەدi. سەبەبi, بۇل كۋرسقا مۇحتار اۋەزوۆ لەكتسيا وقيدى! ال تومەنگi كۋرستاعى سۇلتاندارعا عۇلاما ءازiر ءدارiس بەرە قويمايدى. سوندىقتان بۇل دا ولاردىڭ اراسىنا ىقىلاستانا بارادى. ال ەندi اۋەزوۆتiڭ لەكتسياسىن تىڭداۋ دەگەنiڭ راحات! جاستار الماتىنىڭ بارلىق وقۋ ورىندارىنان جينالادى. زالدا كەيدە ينە شانشار ورىن بولمايدى. بۇل ەكi دوسىنىڭ ورتاسىندا وتىرىپ، اۋەزوۆ وقىعان ابايتانۋ دارiستەرiنiڭ يiرiمدەرiنە تەرەڭ بويلايدى. اباي تۋرالى لەكتسيانى اباي ەلiنiڭ پەرزەنتi بولىپ تىڭداۋدىڭ ءجونi بولەك. ءبارi تانىس، ءبارi انىق، ءبارi بەلگiلi... بiراق ۇلى عۇلاما سويلەپ كەتكەندە تانىستان گورi تاڭسىقتىڭ، بەلگiلiدەن گورi بەيمالiمنiڭ كوبiرەك ەكەنiنە كوزi جەتتi. اباي الەمi ءتۇپسiز تۇڭعيىق كورiنەدi. اۋەزوۆ سونىڭ ءبارiن جاس شاكiرتتەرiنiڭ زەردەسiنە جاتتاتتى.
ستۋدەنت سۇلتان مۇحتار اۋەزوۆتiڭ 1960 جىلى جاستارمەن وتكiزگەن كەزدەسۋiنە دە قاتىستى. رۋحاني ومiرiمiزدەگi ايرىقشا وقيعا بولعان بۇل باسقوسۋدى ۋنيۆەرسيتەتتiڭ ادەبي بiرلەستiگiنiڭ جەتەكشiسi ءابiش كەكiلباەۆ ۇيىمداستىرىپ ەدi. مۇحاڭنىڭ بۇل كەزدەسۋدەگi ءسوزi «جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزiنەمiز» دەگەن تاقىرىپپەن باسپاسوزدە جاريالاندى. بiزدiڭ كەيiپكەرiمiز دە بارلىق ارiپتەستەرi سەكiلدi سول زالدان قاناتتانىپ، ادەبي ومiرگە ۇلكەن جولداما الىپ شىقتى.
تiكەلەي ەفير ءتالiمi
تالانت، دارىن، دارياداي ىنتا، دەم.
ەنشiسiنە ەرتە تيگەن سۇلتان ەڭ.
انىق تولعان كەزiڭ بiلەم، بۇل سەنiڭ،
تانىپ بولعان قازاق تۇگiل، سىرت الەم!
ساكەن يماناسوۆ
كەيiپكەرiمiزدiڭ قاي قىرى دا اتاپ ايتۋعا تۇرارلىق. قارىمدى قالامگەر. قاجىرلى قايراتكەر. ۇتىمدى ۇيىمداستىرۋشى. بiلiكتi باسشى. ابىرويلى ازامات. وسى تۇلعالىق قاسيەتتەرiنiڭ بiرازى تەلەجۋرناليستيكا ارقىلى تانىلدى. جيىرما جىل بويى قازاق تەلەۆيزياسىندا قىزمەت iستەدi. جاس كۇنiنەن قالىڭ قازاققا كەڭ تانىمال بولدى. قازاقستاننىڭ ماڭدايعا باسقان جالعىز تەلەارناسى سۇلتان ورازالينوۆ دەگەن بوي-سويى كەلiسكەن جiگەرلi جiگiتتiڭ جايدارى ءجۇزiن جۇرتشىلىقتىڭ جادىنا جاتتاتتى. تەلەديداردا بiر-ەكi جىل جۇرگiزۋشi بولىپ قىزمەت iستەگەن ادامنىڭ بەت-الپەتiنiڭ ءوزi ەلدiڭ ەسiندە قالىپ قويادى. ال جيىرما جىل بويى تەلەەكراننان تۇسپەگەن سۇلتان ۇلكەن-كiشi تۇگەل تانيتىن تۇلعاعا اينالدى.
ول جىلدارداعى حابارلاردىڭ دەنi تiكەلەي ەفيردە ءجۇردi. ال اۋزىڭنان اعىتىلعان لەبiز بiردەن جالپاق الەمگە تاراپ جاتقانىن سەزiنگەندە iشكi تولقىنىسىڭدى باسىپ، ءسوزiڭدi جۇپتاۋ وڭاي ەمەس. ارiپتەستەرi سۇلتاننىڭ تiكەلەي ەفيردە اسپاي-ساسپاي، اسقان سالقىندىلىقپەن ءسوز ساباقتاپ وتىراتىنىنا تاڭعالاتىن. اتاعىنان ات ۇركەتiن مەيماننىڭ ءوزi دە ونىڭ مىسىن ەشقاشان باسىپ كورگەن ەمەس. اڭگiمەنiڭ تiزگiنiن بiردەن قولعا الادى. قوناقتىڭ تiلiن تاۋىپ، جۇرەگiنە تەرەڭ بويلاپ، جان-دۇنيەسiن اشىپ، تiكەلەي ەفيردە ءسات سايىن جاسىن ويناتىپ وتىرادى. سۇلتەكەڭنiڭ الدىندا اشىلمايتىن ادام، كوسiلمەيتiن قوناق بولمايدى. سوزگە ساراڭ، توماعا-تۇيىق تۇلعالاردىڭ ءوزi بiر اقتارىلىپ العان سوڭ توقتاماي دامىلسىز سiلتەيتiن. ونىڭ تالانتتى تەلەجۋرناليست ەكەنi تالاسسىز مويىندالدى.
سول تۇستا بۇكiل قازاق كورەرمەنi تەلەەكراننان كوز الماي تەلمiرە قاراعان «سۇحبات» حابارى ۇلت رۋحانياتىنىڭ سىر ساندىعىنا اينالدى. قازاق ادەبيەتiندەگi الىپتار شوعىرىنىڭ وكiلدەرi, سولاردىڭ سارقىتى سانالاتىن قابىرعالى قالامگەرلەر «سۇحباتتىڭ» تورiنە شىقتى. ولاردى تەلەحابارعا شاقىرىپ، ساليقالى ءسوز ايتۋعا كوندiرۋ وڭاي شارۋا ەمەس-تi. سەبەبi, ارقايسىسى وزiنشە بiر الەم. قيلى-قيلى تاعدىردىڭ، قيقى-جيقى مiنەزدiڭ ادامدارى. سۇلتەكەڭنiڭ تارپاڭنىڭ تiلiن تاباتىن ەپتiلiگiنiڭ، تاۋەكەلگە باساتىن تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا تالاي ارىسىمىزدىڭ تەكتi تۇلعاسى، بەلگiلi بەينەسi, سۇڭعىلا ءسوزi تاسپاعا تاڭبالانىپ قالدى.
اتى ارداقتى، زاتى زيالى عابيت مۇسiرەپوۆ، عابيدەن مۇستافين، شىڭعىس ايتماتوۆ، ساپارعالي بەگالين، ءابدiلدا تاجiباەۆ، Iلياس وماروۆ، Iلياس ەسەنبەرلين، سەركە قوجامقۇلوۆ، ەلۋباي ومiرزاقوۆ، شاكەن ايمانوۆ، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، ءسابيرا مايقانوۆا، قاپان بادىروۆ، مۇحامەدجان قاراتاەۆ، تاحاۋي اقتانوۆ، اسقار توقپانوۆ سىندى بۇگiندە بەينەسi ساعىنىشقا اينالعان اسىلدارىمىزدى كوزi تiرiسiندە اڭگiمەگە تارتىپ، حابار ازiرلەپ، باعا جەتپەس قۇندىلىققا اينالدىرعان سۇلتان ورازالينوۆتiڭ ەڭبەگi ولشەۋسiز. تiپتi ونىڭ عابيدەن مۇستافينمەن سۇحبات تۇرiندەگi «كۋاگەردiڭ كوزiمەن» اتتى ادەبي تەلەحابارى ماسكەۋدiڭ بiرiنشi تەلەارناسى ارقىلى بۇكiل كەڭەس وداعىنا كورسەتiلدi. وداقتاس رەسپۋبليكالارداعى ارiپتەستەرi «سۇحباتتىڭ» مازمۇنى مەن فورماسىن ۇلگi ەتiپ ۇستاندى. كەيبiرi كەيiن «سۇحباتتىڭ» ۇردiسiمەن ۇندەس باعدارلامالار ازiرلەدi. ولار دا الىپتارى مەن ارىستارىنىڭ بۇگiنگi بولمىسىن تەلەجازباعا بەدەرلەپ قالۋعا تىرىستى.
ەلگە كەلگەن مارتەبەلi مەيمانداردىڭ سۇلتەكەڭنiڭ سۇحبات وتاۋىنا كiرiپ-شىقپاعانى جوق. تۇركi تiلدەس مەملەكەتتەردiڭ الەمگە تانىمال وكiلدەرiن ءوز تiلدەرiندە سويلەتiپ، سوعان قاراماستان بiر-بiرiنە ۇعىنىقتى ورتاق اڭگiمە جۇرگiزگەن كەزi دە بولدى. «سۇحبات» ءوز ەلiمiزدە عانا ەمەس، كورشi ەلدەردە دە دامىلسىز جالعاسىپ جاتتى. سۇلتەكەڭ تاشكەنتكە ارنايى بارىپ، وسى شاھاردا وتكەن ازيا جانە افريكا جازۋشىلارىنىڭ كونفەرەنتسياسىنا قاتىسۋعا كەلگەن مۇستاي كارiم، قايسىن قۇليەۆ، شىڭعىس ايتماتوۆتارمەن اڭگiمەلەستi. حابار قازاق، قىرعىز، باشقۇرت، بالقار تiلدەرiندە جۇرگiزiلدi. بۇل سول كەزەڭ ءۇشiن عالامات جاڭالىق بولىپ سانالاتىن ەدi.
سۇلتەكەڭ ءار جىلداردا مىسىردىڭ اتاقتى اقىنى، لەنيندiك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ابدراحمان ءال-حاميسي، پاكiستاننىڭ كورنەكتi اقىنى فايز احمەد فايز، ءۇندiستاننىڭ بەلگiلi جازۋشىسى سۋبحاش مۋكەردجي، پالەستينانىڭ تانىمال اقىنى مۋين بسيسۋ، جاپون قالامگەرi ۆاتانابە تاتەو، ليۆان اقىنى بيتار، كونگو اقىنى لەوپولد مامانسو-پيندي، ورىس جازۋشىسى دانيل گرانين، اۆار اقىنى راسۋل گامزاتوۆ، وزبەك اقىنى زۋلفيا سىندى مارقاسقالارعا ميكروفون ۇسىنىپ، قازاق ادەبيەتi تۋرالى باعالى پiكiرلەرiن جازىپ الدى. ءسويتiپ، وسىنداي قۇندى دۇنيەلەردi قازاق تەلەديدارىنىڭ التىن قورىنا قوستى.
تانىمال تەلەجۋرناليستiڭ «قىمىزحانا»، «كەزدەسۋ»، «شۇعىلا»، «ايتىس»، «حالىق قازىناسى» اتتى حابارلار تسيكلi, «كەك»، «وتىرار ويرانى»، «قاشقىن»، «ءولiم فابريكاسى» اتتى تەلەقويىلىمدارى قازاق كورەرمەنiن كوگiلدiر ەكران الدىنا جiپسiز بايلادى.
تەلەديدارداعى تانىمالدىعىنىڭ ارقاسىندا تالاي قىزمەتكە شاقىرىلدى. بiردە عىلىمي ەڭبەگiن وقىپ كورگەن ەكi اعاسى قولقا سالدى. ەكەۋi دە اتاعى جەر جاراتىن ايتۋلى ازاماتتار. بiرi – ايگiلi پارتيزان-جازۋشى ءادي ءشارiپوۆ. ەكiنشiسi – ادەبيەتiمiزدiڭ الىبى ءابدiلدا تاجiباەۆ. بۇل كiسiلەر بiر مەكەمەدە – م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا قىزمەت iستەيدi. بiرi – ديرەكتور، ەكiنشiسi – ءبولiم مەڭگەرۋشiسi. عابدول سلانوۆ تۋرالى مونوگرافياسى عىلىمي ورتادا لايىقتى باعالانىپ، مەرەيi ءوسiپ جۇرگەن سۇلتان بۇل ۇسىنىستى تەرiس كورگەن جوق. الايدا تەلەراديو كوميتەتiنiڭ توراعاسى كەڭەسباي ۇسەباەۆتىڭ بiر اۋىز ءسوزi توقتاۋ سالدى.
– تەلەديداردا ەلدiڭ كوز الدىندا وتىرساڭ، ءالi دە تالاي قىزمەتكە شاقىرىلاسىڭ. تانىمالدىعىڭ الداعى ۋاقىتتا دا بيiك بەلەستەرگە جول اشادى!
سودان ميكروفوندى سىعىمداپ ۇستاپ، تۇلعالارمەن تiلدەسۋگە قايتا كiرiستi. اقىرى، قازاقتىڭ كورنەكتi اقىنى مۇحتار شاحانوۆ ايتقانداي، «تەلەتاريح بەتiندە ۇلتان بولماي، سۇلتان بولىپ قالدى».
قوس عابەڭنiڭ عيبراتى
نەبiر iرi قازاقتىڭ تۇلعاسىمەن،
بiرگە ءجۇرiپ، قادامدى بiر باسىپ ەڭ.
عابيدەندi قولتىقتاپ، عابەڭمەنەن،
باقتى جاياۋ ارالاپ، سىرلاسىپ ەڭ.
قونىسباي ءابiل
جۋرناليست-جازۋشىنىڭ قوس عابەڭمەن سۇحباتى تالايدىڭ زەردەسiنە جاتتالىپ قالدى. بۇل حاباردى ۇلكەن-كiشi تەلەديدار الدىندا تەلمiرiپ وتىرىپ كۇتەتiن، راحاتتانىپ تۇرىپ كورەتiن. ول كەزدە بiز وقۋعا جاڭا تۇسكەن ستۋدەنت ەدiك. تەلەديداردان قارا شال مەن سارى شالدىڭ ەكەۋiمەن دە تەرەزەسiن تەڭ ۇستاپ، باق iشiندە اياڭداپ قاتار ءجۇرiپ كەلە جاتقان سۇلتەكەڭ مىقتىلاردىڭ مىقتىسى سەكiلدi كورiنەتiن. باپپەن سويلەيتiن سىرباز عابيت مۇسiرەپوۆ تە، ويى ورنىقتى، ءسوزi ساليقالى عابيدەن مۇستافين دە وعان اعىنان اقتارىلادى. دەمەك، سۇلتەكەڭ ولاردىڭ جۇرەگiنە جول تاپقان. ايتپەسە، ون جەردەن ميكروفون ۇسىنىپ، اڭگiمەگە تارتساڭ دا اشىلمايتىن ادام اشىلمايدى.
كەڭەستiك داۋiردە قازاق ادەبيەتiندە ەسiمi قاتار اتالاتىن ءتورت قالامگەر بولدى. مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسiرەپوۆ، عابيدەن مۇستافين. وسى رەتپەن ايتىلادى. الدىڭعى ەكەۋi ومiردەن ەرتەرەك كەتتi دە، سەكسەنiنشi جىلداردىڭ ورتا تۇسىنا دەيiن عۇمىر كەشكەن قوس عابەڭ ارiپتەستەرiنiڭ ايالى الاقانىندا بولدى. بiراق ەكەۋi دە ەل الدىندا جارقىلداپ شىعىپ، ۇنەمi جۇرت نازارىندا جۇرەتiن جاريا تۇلعا بولعان جوق. بiرi – كۇي تالعايتىن كەربەز، جان تالعايتىن تاكاپپار. ەكiنشiسi – وڭاشالىقتى ءتاۋiر كورەتiن بiرتوعا، تۇيىق. قىسقاسى، بابى كەلiسپەسە، ەكەۋi دە وزدiگiنەن تەلەديدارعا سۇحبات بەرەتiن ادامدار ەمەس. ولاردىڭ تiلiن سۇلتان عانا تاپتى.
سۇحباتتىڭ تەك تەلەۆيزيالىق نۇسقاسىن كورەتiن كورەرمەن مۇنىڭ ارجاعىندا قانشاما جانكەشتi تiرلiك بار ەكەنiن بiلمەيدi. حاباردىڭ اۆتورى ءوزi ونسىز دا جاقسى بiلەتiن قوس الىپتىڭ شىعارماشىلىعىنا قايتا ۇڭiلەدi. كiتاپحاناعا بارىپ، توم-توم كiتاپتاردى دامىلسىز اقتارادى. ولار تۋرالى وتاندىق جانە وداقتىق باسپاسوزدە نە جازىلعانىن انىقتاپ، تۇگەل ءسۇزiپ وتەدi. ول ازداي قوس عابەڭنiڭ كەيiپكەرلەرiنiڭ الەمiنە ساياحات جاسايدى. تۇپتۇلعالاردى تياناقتىلىقپەن زەردەلەيدi. قالامگەرلەردiڭ ادامي بولمىسى، تۇلعالىق تابيعاتى تۋرالى وي جيناقتايدى. سودان سوڭ بارىپ، ميكروفوندى قولعا الادى.
تالعامى تەرەڭ، تالابى جوعارى عاباڭ دا، عابەڭ دە سۇلتەكەڭە قاتتى ريزاشىلىق تانىتتى. «سۇحبات» قوس الىپتىڭ ونسىز دا بيiك بەدەلiن ودان ءارi اسقاقتاتا ءتۇستi. سۇلتان ورازالينوۆ قارا شال مەن سارى شالدىڭ جان دۇنيەسiنە جاقىنىراق ۇڭiلگiسi كەلەتiن كورەرمەن ءۇشiن كوزگە كورiنبەيتiن كوپiر سالىپ بەردi. ايگiلi جازۋشىلار ءوزiنiڭ وقىرماندارىنا iشكi سىرىن اقتاردى، جۇرەگiنiڭ تۇبiندەگi ءسوزiن ايتتى. بۇل بiر ەلدiڭ اۋزىنان تۇسپەيتiن حابار بولدى. حالىق «سۇحباتتى» قايتالاپ كورۋدەن جالىقپادى. سول تۇستا قوس عابەڭنiڭ دە كوڭiلi كوتەرiڭكi ءجۇردi.
ەكەۋiنiڭ بiرiن-بiرi قالجىڭمەن قاجايتىنى، ەل iشiنە كەڭiنەن تاراپ كەتكەن ازiلدەرi جەتكiلiكتi ەكەنi بارشاعا ءمالiم. سۇلتەكەڭنiڭ «سۇحبات» حابارى دا قوس الىپتىڭ كەزەكتi قالجىڭىنا وزەك بولدى. عابيت مۇسiرەپوۆ بiردە عابيدەن مۇستافينگە بىلاي دەپتi:
«ءاي، عابيدەن، وسى سۇلتان ەكەۋمiزگە ەكi ءتۇرلi قارايدى-اۋ دەيمiن». «ە، نەگە؟». «سەنi تۇسiرگەندە جارىعى دا، بوياۋى دا جاقسىراق كورiنەدi. ماعان كەلگەندە ءبارi دە كومەسكi تارتادى. ءسiرا، سول سەنi ايرىقشا جاقسى كورەتiن بولۋى كەرەك». «ءپالi, سول دا ءسوز بوپ پا، – دەيدi عابيدەن كەڭك-كەڭك كۇلiپ، – ول ەكەۋمiزدi دە جاقسى كورەدi. ماسەلە سۇلتاندا ەمەس، بiزدە بولىپ تۇر عوي. قايسىمىزدىڭ ءتاۋiر ەكەنiمiزدi تەلەديداردىڭ ءوزi اينا-قاتەسiز تانىتىپ تۇرعان جوق پا؟!».
بۇل اڭگiمەنiڭ ۇزىن-ىرعاسى وسىنداي. الىپتار شوعىرىنىڭ جالپاق الەمگە ايگiلi قوس بiردەي تۇعىرلى تۇلعاسى قازاقتىڭ قاي قالامگەرi تۋرالى قاي كەزدە وسىنداي جاراسىمدى قالجىڭ قاعىستىرىپ ەدi?! ونىڭ ۇستiنە ەكەۋiنiڭ دە جاس ارiپتەستەرiنە ەرەكشە iلتيپاتپەن قاراعانى بايقالادى. اكە مەن شەشەنiڭ كەيدە: «بالامىز قايسىمىزدى جاقسى كورەدi ءوزi?!» – دەپ ەمiرەنەتiنi بار ەمەس پە؟ قۇددى سول. قازاق ادەبيەتiنiڭ بارشاعا تانىمال قوس كلاسسيگi سەنi دارا «مەنشiكتەگiسi» كەپ، بiر-بiرiنەن «قىزعانىپ»، ازiلمەن ءسوز تالاستىرىپ وتىرسا، نە ارمانىڭ بار؟! سۇلتان ءشارiپۇلى – وسى جاعىنان العاندا دا ماڭدايىنىڭ باعى بار ادام.
الىپتاردىڭ سۇلتانعا دەگەن ىستىق ىقىلاسى مۇنىمەن دە بiتپەيدi. عابيت مۇسiرەپوۆ «ۇلپان» اتتى كiتابىنا «سۇلتان iنiمە! بiرگە ەڭبەكتەنگەن كۇندەردiڭ ەسكەرتكiشi بولسىن» دەپ قولتاڭبا قالدىرىپتى. ال عابيدەن مۇستافين بولسا، «وي اۋەندەرi» اتتى كiتابىنىڭ العاشقى بەتiنە «باعىتىڭ دۇرىس، ءوسiپ كەلەسiڭ. ءوسۋ جولىڭدا تالاي بەلەستەر بار، شارشاپ قالماي، بەلەستەردەن اسا بەرسەڭ، مەن قۋانا بەرەم» دەپ جازىپتى. بۇل بۇكiل جۇرتتى اۋزىنا قاراتقان اتاقتى جازۋشىلاردىڭ قاتارداعى وقىرمانعا قاراتا جاي ايتا سالعان ءسوزi ەمەس. جانىندا جۇرگەن، اڭگiمەسi جاراسقان ارiپتەسكە جاقىندىعىن تانىتىپ جازعان قولتاڭبالار. ۇلتىمىز ۇلىقتاعان ۇلىلاردان قالعان قۇندى جادiگەرلiكتەر.
سۇلتەكەڭنiڭ ەڭ قاستەرلi دۇنيەلەرi دە – وسىلار.
تiلدiڭ تىنىمسىز تiرلiگi
جاتپايدى بiرەۋلەردەي iشiندە ەسەپ،
ۇساقتاپ كورگەن جوقسىڭ، iسiڭ كەسەك.
سوڭىڭنان iنi بولىپ ەرەر مە ەدiك،
سۇلتەكە، جان سىرىڭدى تۇسiنبەسەك.
نەسiپبەك ايتۇلى
كەيiپكەرiمiزدiڭ كiسiلiك كەلبەتiن تiل ماسەلەسiنەن ءبولiپ قاراۋ مۇمكiن ەمەس. ويتكەنi ول وسى سالانىڭ كوشiن باستادى. تاۋەلسiز ەلiمiزدەگi تiل ساياساتىنىڭ نەگiزiن سالدى. ءالi كۇنگە دەيiن تىنىسى كەڭ اشىلماي كەلە جاتقان كۇرمەۋi كوپ كۇردەلi قۇرىلىمنىڭ iرگەتاسىن قالاۋ سۇلتەكەڭنiڭ پەشەنەسiنە جازىلدى.
ۇكiمەت قۇرامىندا تۇڭعىش رەت قۇرىلعان تiل كوميتەتiنiڭ توراعاسى بولىپ بەكiتiلگەن سوڭ بۇل iسكە قۇلشىنا كiرiستi. تاۋەلسiزدiك ەندi عانا قولعا تيگەن ۋاقىت. حالىقتىڭ رۋحى جوعارى. ەلiم دەپ ەگiلiپ، تiلiم دەپ توگiلiپ جۇرگەن جۇرت. ءبارi دە جاڭادان وتاۋ قۇرعان تiل كوميتەتiنە ۇمiتپەن قارايدى. بiراق سالعاننان جۇمىستى ورiستەتiپ اكەتۋ وڭاي بولعان جوق. كەڭiنەن كوسiلۋگە قاراجات قولدى بايلادى. نە نارسەنi دە ۇنەمدەۋگە ۇيرەنگەن قىتىمىر قارجىگەرلەر جاڭا مەكەمە قىزمەتكەرلەرiنiڭ سانىن كوبەيتپەۋگە تىرىسادى. ات توبەلiندەي توپپەن ادام ايتقىسىز اۋقىمدى شارۋا iستەتكەندi قالايدى.
سۇلتەكەڭ تiلدiڭ كەدەرگiلەرiمەن كۇرەستi باستاماي تۇرىپ، الدىمەن قارجىنىڭ قۇلاعىن ۇستاعاندارمەن ارپالىستى. سولارمەن كۇندە تاجiكەلەسەدi. جۇمىس iستەۋگە قولايلى شتات كەستەسiن جاساپ، بەكiتۋگە اپارادى. ولار جوباسىن جونىپ-جونىپ، قيدالاپ-قىسقارتىپ تاستايدى. قيدالاۋعا دا، بۇيدالاۋعا دا كونبەيتiن سۇلتەكەڭ كەستەنi قايتا ازiرلەپ، باسشىلاردىڭ الدىنا كiرەدi. بوتەن بiرەۋ بولسا، ءجۇنجiپ كەتەر ەدi. ال بۇل مiنەزiنiڭ بiربەتكەيلiگiنiڭ ارقاسىندا تاباندىلىق تانىتىپ، اقىرى دەگەنiنە جەتتi. «ەگەر جۇمىستى باستاماي جاتىپ، شومiشتەن قاعاتىن بولساڭدار، بۇل قىزمەتتەرiڭنiڭ ماعان قاجەتi جوق»، – دەپ مالiمدەدi. وسىدان سوڭ كوزگە كورiنبەيتiن كەدەرگiلەر ازايا باستادى.
ءسويتiپ، جانكەشتiلiكپەن iسكە كiرiستi. بارلىق وبلىستاردان تiل كوميتەتiنiڭ قۇرىلىمدارىن اشتى. تiپتi اۋدانداردا دا تiل بولiمدەرi بولدى. بۇل بiر تiلدiڭ ءتۇتiنi ءتۇزۋ ۇشقان ۋاقىت ەدi. تiل جاناشىرلارى تiلبۇزارلارعا، جارىمجان جارنامالارعا قارسى كۇرەستi. تiل كوميتەتi ەلدiڭ رۋحىن كوتەرەتiن بەدەلدi مەملەكەتتiك قۇرىلىم رەتiندە قالىپتاستى. تىنىم تاپپايتىن توراعا ەلدi سوڭىنان ەرتە الاتىن تۇلعاعا اينالدى.
كەيiن بۇل قۇرىلىم زاماننىڭ ىڭعايىنا قاراي بiرەسە iرiلەندiرiلiپ، بiرەسە ىقشامدالىپ، تالاي وڭتايلاندىرۋدى باستان وتكەردi. سوعان قاراماستان تiل مايدانىنىڭ ساردارى رەتiندە تانىلعان سۇلتەكەڭ ءوز مiندەتiنە ادال بولدى. ۇلت ساياساتى جونiندەگi مەملەكەتتiك كوميتەت توراعاسىنىڭ بiرiنشi ورىنباسارى، بiلiم جانە مادەنيەت مينيسترلiگi تiل ساياساتىن ۇيلەستiرۋ دەپارتامەنتiنiڭ ديرەكتورى، ادiلەت مينيسترلiگi قۇقىقتىق ناسيحات، مەملەكەتتiك تiلدi دامىتۋ جانە جۇرتشىلىقپەن بايلانىس دەپارتامەنتiنiڭ ديرەكتورى بولىپ قىزمەت iستەگەن سۇلتان ورازالينوۆ كۇنi بۇگiنگە دەيiن پايدالانىلىپ جۇرگەن بiرقاتار قۇندى قۇجاتتاردى ازiرلەۋگە باسشىلىق جاسادى.
ۇلتى قازاق ازاماتتارىنىڭ اتى-ءجونiن دۇرىس جازۋ ءتارتiبi تۋرالى ەرەجە، قازiرگi قولدانىستاعى تiل تۋرالى زاڭ سۇلتەكەڭنiڭ تۇسىندا ومiرگە جول اشتى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ تiلiندەگi ولقىلىقتاردى رەتتەۋگە كۇش سالدى. ەگەر تiل سالاسىنداعى بiرقاتار باتىل باستامالارعا ەرتەرەك قول جەتكiزگەن بولساق، بۇل تەگەۋرiندi توراعانىڭ ارقاسى دەپ بiلiڭiز.
جالپى، بiزدiڭ كەيiپكەرiمiز قاي كەزدە دە ابىروي-اتاقتان كەندە بولعان ەمەس. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سiڭiرگەن مادەنيەت قىزمەتكەرi... قازاقستاننىڭ ەڭبەك سiڭiرگەن قايراتكەرi... حالىقارالىق تەلەۆيزيا جانە راديو اكادەمياسىنىڭ مۇشەسi... پرەزيدەنتتiڭ باق سالاسىنداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى... قوعام قايراتكەرi, جازۋشى، تەلەسىنشى، باسپاگەر، كينوگەر... جەتەتiن شىعار. بiراق وسىنىڭ بارiنەن بۇرىن «تۇڭعىش توراعا» دەگەن تiركەس ەلدiڭ ويىنا الدىمەن ورالادى. كۇللi قازاق جۇرتى ونى تiلباسى رەتiندە تانيدى.
* * *
بiر كەزدە اياگوزدiڭ ۆوكزالىندا ەلمەن بiرگە سۋرەتكە ءتۇسiپ جاتقان اۋەزوۆتiڭ ارتىنا كەلiپ، ەلەۋسiز عانا تۇرا سالعان بالا بۇگiندە بەدەلدi تۇلعاعا اينالدى. مۇحاڭنىڭ جەلكە تۇسىنان سىعالاعان ۇعىمتال ۇلان كەيiن جۇرت الدىنا شىقتى. قازiر ونىڭ ءوزiنiڭ دە ارتىندا قاراپ تۇرعان قالىڭ ەلi بار. ونى ايتقان بiز ەمەس، زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆ. ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى ءوزiنiڭ ەلۋ جىلدىق مەرەيتويىنا ارنايى بارعان سۇلتەكەڭە: «سەنiڭ ارتىڭدا ىرعالعان قازاق ەلi تۇر عوي»، – دەپ جۇرەكجاردى لەبiزiن بiلدiرiپتi.
ءسويتiپ، شىناشاقتايىنان شىڭعىستاۋدىڭ شەجiرەسiنە قانىعىپ وسكەن پاراساتتى پەرزەنت بۇگiندە سىرلى ءسوزدiڭ سۇلتانىنا اينالدى. باياعىدا القا-قوتان وتىرىپ، «اباي جولىن» الا جازداي داۋىستاپ وقىتقان قۇندىزدىنىڭ كوشەلi كوپ شالىنىڭ باتاسى قابىل بولعان دا...
* * *
بۇگىن سۇلتان اعا ورازالى سەكسەن جاسقا تولدى! امان-ساۋلىعىڭىزدى تىلەيمىز، ارداقتى اعا!
باۋىرجان ومارۇلى
