(نەمەسە اعا-دوستىڭ الپىسى)
«ايقىن» گازەتiنiڭ باس «دارiگەرi»
بۇيىرمادى اق حالات،
بۇيىرعانى – اق پاراق.
قانداۋىرى – قالامساپ،
قان-تامىرى – اقپارات!
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
بۇگiندە جۋرناليستيكانىڭ جامپوزىنا اينالعان نۇرتورە ءجۇسiپتiڭ اق حالات كيiپ، قولىنا قانداۋىر ۇستاپ، ەكi كوزi كۇلiمدەپ، پاتسيەنتتەرگە ازiلدەپ قويىپ، وپەراتسيا جاساۋعا ازiرلەنiپ جاتقان ءساتiن كوزگە ەلەستەتە الاسىز با؟ ءاي، قايدام... بiراق سولاي بولۋى دا ابدەن مۇمكiن ەدi.
مەكتەپتە اركiم ماماندىق تاڭداپ جاتقان تۇستا ول الدىمەن دارiگەر بولعىسى كەلدi. وعان جەتەلەگەن سەبەپ بار ەدi. جەتiنشi كلاستا وقىپ جۇرگەن كەزiندە اۋرۋحاناعا ءتۇستi. ول كەزدە وقۋشىلار كۇرiش القابىنا وتاققا باراتىن. سوندا قولىنىڭ بۋىندارىنا سۋىق تيدi. اۋرۋحانادا سارىلىپ جاتقاندا ءوزiن ەمدەگەن دارiگەرلەرگە قاتتى قىزىقتى. ەلدە جاكەن دەگەن حيرۋرگ اعاي بار-دى. قولىنىڭ شيپاسى مول، ناعىز دارiگەر. ءوزi ادامنىڭ دا، ماماننىڭ دا تورەسi. دارiگەردiڭ وقۋىن ەرەۆاننان بiتiرگەن. سول اعاسىنىڭ ءتۇر-تۇلعاسىنا، ءجۇرiس-تۇرىسىنا، iس-ارەكەتiنە اڭسارى اۋدى. قىسقاسى، وتاققا بارىپ، وتاشى بولۋعا بەكiنiپ قايتتى.
سەگiزiنشi كلاستى بiتiرگەننەن كەيiن قىزىلوردانىڭ مەديتسينا ۋچيليششەسiنە وقۋعا تۇسۋگە ازiرلەندi. سول جىلداردا سەگiزiنشi كلاستان كەيiن ۋچيليششەگە ەر بالالاردى ەمتيحانسىز قابىلدايتىن ءتارتiپ بار ەدi. بiر كلاستىڭ ءتورت بالاسى سوعان بارامىز دەپ جينالدى.
بۇلار وقيتىن سەگiز جىلدىق مەكتەپ سول جىلى عانا ورتا مەكتەپكە اينالعان. كلاستا نەبارi جيىرما وقۋشى بار. ونىڭ تورتەۋi دارiگەر بولامىز دەپ جەلiگiپ، قۇجات جيناستىرىپ جۇرگەندە، بۇل سىبىس مەكتەپ ديرەكتورى ەسەن بايمۇراتوۆتىڭ قۇلاعىنا جەتەدi. ول جاتىپ كەپ اشۋلانادى. قايتسiن ەندi? كلاستاعى اينالدىرعان سەگiز ەر بالانىڭ تورتەۋi وقۋعا كەتiپ بارا جاتىر. قالعانىنىڭ ءبارi قىز. بۇلار كەتسە، اۋپiرiمدەپ ازەر اشقان مەكتەپتiڭ جابىلىپ قالۋى كادiك. ەسەن اعاسى نۇرتورەنiڭ كوكەسiنە كەلiپ، بار جاعدايدى مالiمدەيدi. بۇل شاڭىراقتا كوكەنiڭ كەسiمi كودەكسپەن بiردەي. «بولدى، – دەيدi ول، – بالالار وقۋ بiتiرiپ، بiر-اق كەتەدi. سودان سوڭ بارا بەرسiن». دارiگەرلiككە تالپىنىس وسىمەن اياقتالدى. ءسويتiپ، قازاق مەديتسيناسى ساربازدارىنىڭ قاتارىنا بiر دارىندى دارiگەر قوسىلماي قالدى. جالعىز بۇل ەمەس، سول ءتورت بالانىڭ ەشقايسىسى دا دارiگەر بولا المادى. بiرەۋi قۇرىلىس ينستيتۋتىن بiتiردi. قالعان ەكەۋi اۋىلدىڭ توڭiرەگiندە ءجۇر.
دارiگەرلiككە ۇمتىلعانى تەگiننەن-تەگiن ەمەس ەدi. ادام ەمدەۋ ونەرi ارعى اتالارىنىڭ قانىندا بار. Iلگەرiدە بۇل اۋلەتتە ءتاشiم ءتاۋiپ، دوسىم ءتاۋiپ دەگەن ەمشi كiسiلەر بولىپتى. ولاردىڭ ەلدi ەمدەۋ قاسيەتتەرi زور بولعان دەسەدi. تۇراقتى كاسiپ قىلماعانىمەن، بiزدiڭ كەيiپكەرiمiزدiڭ دە ەپتەپ تامىر ۇستايتىنى بار. كۇلiمسiرەپ قويىپ، كەيدە الاقانىنىڭ قىزۋىمەن، كەيدە ءسوزiنiڭ جىلۋىمەن قۋات بەرiپ، شەكەسi قۇرىستاپ وتىرعان جانداردىڭ جانىن جادىراتىپ جiبەرەدi.
نۇرتورە ءوسiپ-ونگەن اۋلەتتەن شىققان. نارجان بي دەگەن باباسى ءوز زامانىندا ءسوز ۇستاعان، قالىڭ ەلگە بيلiك ايتقان، تۋرا جۇرگەن، تازا ادام بولعان ەكەن. ال ناعاشى جۇرتىندا قالدىباي دەگەن بي وتكەن. تۇسىندا دوسبول داتقا سياقتى شەشەندەر ونىمەن ءسوز سىناسقان دەسەدi. نۇرتورەنiڭ قانداۋىر مەن قالامعا جاستايىنان ءۇيiر بولۋىنىڭ سەبەبi وسىندا جاتىر.
نۇرتورە ەكەۋمiز وسى دۇنيەگە دەرەك جيناۋ ماقساتىمەن اڭگiمەلەسiپ وتىرعانىمىزدا ايگiلi دارiگەر، اكادەميك كامال ورمانتاەۆتىڭ ءوزiمدi بiر ارiپتەسiنە: «مىناۋ مەنiڭ باۋىرجان دەگەن iنiم، «ايقىن» گازەتiنiڭ باس دارiگەرi»، – دەپ تانىستىرعانى ەسiمە ءتۇستi. سول گازەتتi باسقارىپ جۇرگەن كەزiم ەدi. كامال اعام قاتەلەسiپ ايتسا دا، بiر كەزدە شىنىمەن دارiگەر بولىپ كەتە جازداعانىم راس-تى. مەن وقۋ بiتiرەتiن جىلى بiزدiڭ ۇيدە قىپ-قىزىل ايتىس بولدى. اكەي دارiگەر بولعانىمدى قالادى. ءوز باسىم جۋرناليست بولام دەپ وتىرىپ الدىم. «ەي، بالا، سەن نە ايتىپ تۇرسىڭ؟ – دەدi اكەي، – بۇيىرسا، ەندi بiر التى جىلدان كەيiن وقۋ بiتiرiپ كەلiپ، مىنا قاراتەرەڭنiڭ اۋىلدىق اۋرۋحاناسىنا باس دارiگەر بولاسىڭ. باس دارiگەر دەگەن اۋىلداعى ون باستىقتىڭ بiرەۋi. سولارمەن بiرگە جۇرەسiڭ، بiرگە تۇراسىڭ. ۇيگە دە پايداڭ كوبiرەك تيەدi. كولiگi بار، ءشوپ اكەلەمiز، وتىن تاسيمىز، اۋدانعا بارامىز... ودان ارتىق نە كەرەك؟ ال سەن جۋرناليست بولام دەپ، قايداعى جوقتى ايتاسىڭ...». ءسويتتi دە اۋىلعا كەلiپ، اراق iشiپ جۇرەتiن اۋداندىق گازەتتiڭ شاشى جالبىراعان تiلشiلەرiنiڭ تiرشiلiگiنەن بiرنەشە جاعىمسىز ءھام دالەلدi مىسالدار كەلتiردi. اكەيدiڭ قازاق جۋرناليستيكاسى تۋرالى پiكiرiن وزگەرتۋگە قاۋقارىم جەتپەگەن مەن سول جىلى مەدينستيتۋتقا باردىم. ابىروي بولعاندا، وڭباي قۇلاپ، ءوزiم سوعان ولەردەي قۋانىپ، قايتىپ كەلدiم. سودان ەكi جىل وتكەن سوڭ عانا جۋرفاكقا تابان iلiكتiردiم. كامال اعاعا سونى ايتىپ بەرگەنiمدە، راحاتتانىپ تۇرىپ بiر كۇلگەن-دi.
ەندi مiنە، «ايقىننىڭ» ەكi باس «دارiگەرi» اڭگiمەلەسiپ وتىرمىز.
ءسويتiپ، نۇرتورە ءوزi ارمانداعانداي دارiگەر بولا العان جوق. بiراق قوعامنىڭ جان جاراسى مەن كەسەل-كەسەپاتىن سوزبەن ەمدەيتiن قالامگەر بولىپ قالىپتاستى. تالاي رەت شiرەنگەن شەنەۋنiكتەردi تاۋبەگە تۇسiرەتiن ءدارi ويلاپ تاپتى. قوعامنىڭ دامۋىنا كەدەرگi كەلتiرەتiن بەز-بەزەۋلەردi قالام-قانداۋىرىمەن سىلىپ تاستاپ وتىردى. ەڭ باستىسى، ەلگە زالال اكەلەتiن دەرتتiڭ دياگنوزىن دۇرىس قويا بiلدi.
جاستىقتىڭ جالاۋى – «الاۋ»
سۇلۋ سوزدەن ساز ۇقتى،
سودان الدى ازىقتى.
باق-تى بالا كەزiنەن،
ماڭدايىنا جازىپتى...
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
قالامعا تىم ەرتە قول سوزدى. ءوزi تۋىپ-وسكەن «ەڭبەكشi» اۋىلىندا سوزگە شەشەن كiسiلەر جەتiپ ارتىلادى. «بiز كەلدiك «ەڭبەكشi» دەگەن ەلدەن، بiزگە دە بەرسەڭدەرشi پەلمەن», – دەپ جول ازىعى مەن ءبورi ازىعىن تارتىپ جەيتiن ايتقىشتاردىڭ اۋىلى بۇل. ءسiرا، سولاردىڭ سوزiنەن ساناسىنا ساۋلە تۇسكەن بولۋى كەرەك. قازاق تiلi پانiنەن ساباق بەرەتiن مەكتەپ ديرەكتورى كەنباي اعاي ەركiن تاقىرىپقا ارناعان شىعارماسىن ۇنەمi ماقتايتىن. بۇل سوعان قاناتتانا تۇسەدi. بۇرقىراتىپ ولەڭ جازادى. جەتiنشi كلاسقا كوشكەن جىلى نۇراحان الiپباەۆ دەگەن جiگiت شىمكەنتتiڭ پەدينستيتۋتىن بiتiرiپ كەلدi. ءوز اۋىلىنىڭ تۋماسى. كiتاپقا قۇمارلىقتى سول وياتتى. ول وقۋشىلارعا مىناداي تاپسىرما بەرەدi. كiم قانداي كiتاپ وقيدى، اۆتورى، قىسقاشا سيۋجەتi, قاي جىلى شىققانى، باسپالىق دەرەكتەرi, العان ەرەكشە اسەرiڭ ت.ب. مالiمەتتەر تۋرالى ارنايى داپتەرگە جازىپ ءجۇرۋiڭ كەرەك. سودان بۇكiل مەكتەپ وقۋشىلارى جارىسا وقىدى. بالا بiتكەن اۋىلدىڭ، كلۋبتىڭ، مەكتەپتiڭ كiتاپحاناسىنداعى كiتاپتاردى تۇگەل كەمiرiپ شىقتى. ول ازداي اۋداندىق كiتاپحاناعا اۋىز سالعاندارى دا بار. ونىنشى كلاسس بiتiرگەن جىلى نۇرتورەنiڭ داپتەرiندە جۇزدەگەن كiتاپتىڭ تiزiمi بولدى. سول مۇعالiم بالالاردى جاپپاي وقۋعا ۇيرەتتi. ەڭ قىزىعى، جەتiنشi كلاستان باستاپ نۇراحاننىڭ جەتەكشiلiگiمەن مەكتەپتiڭ «الاۋ» دەپ اتالاتىن قولجازبا جۋرنالى شىعا باستادى. باياعى «ساداق» سياقتى. قولدان تۇپتەلەدi. جiپپەن تiگiلەدi. سىرتى ءپۇلiش ءتارiزدi قاتىرما قاعازبەن قاپتالعان. مۇقاباسىنا «الاۋ» دەگەن ءسوز كوركەمدەپ، بەدەرلەپ جازىلعان. ايىنا بiر رەت شىعادى. تارالىمى – بiر دانا. «الاۋدا» اڭگiمەلەر، ولەڭدەر، ماقالالار جاريالانادى. بۇگiنگi تiلمەن ايتقاندا، باسىلىمنىڭ قۇرىلتايشىسى نۇراحان الiپباەۆ وسى «الاۋ» قولجازبا جۋرنالىنىڭ رەداكتورى ەتiپ نۇرتورەنi بەكiتتi. ءسويتiپ، نۇرتورە ءجۇسiپتiڭ باس رەداكتورلىق تاجiريبەسi سوناۋ جەتiنشi كلاستان باستالدى. نۇراحان اعايعا جەتكiنشەكتەردiڭ ءبارi قىزىعادى. ۇزىن بويلى، كەلبەتتi, شاشى قويۋ... ول بالالاردى ادەبيەتكە باۋلىدى. جازۋ-سىزۋعا بەيiمi بار بالالاردىڭ ءبارiن جۋرنالدىڭ جۇمىسىنا جەكتi. مەكتەپتەگi ولەڭ جازاتىن وقۋشىلار «الاۋدى» توڭiرەكتەيدi.
«الاۋدىڭ» رەداكتسياسىندا ءۇش-اق ادام تۇراقتى قىزمەت iستەيدi. رەداكتور نۇرتورە ماتەريالداردى جيناقتايدى، iرiكتەپ، وڭدەيدi. جاۋاپتى حاتشى نومiرگە ۇسىنىلعان دۇنيەلەردi مارجانداي ارiپتەرمەن جازىپ شىعادى. جۋرنال بولعان سوڭ سۋرەتسiز شىعۋشى ما ەدi. سۋرەتشi ورازحان نازارسەيiتوۆ بار ونەرiن سالىپ وتىرىپ، ارلەيدi. سول ورازحان كەيiن تورعايدىڭ پەدينستيتۋتىن بiتiردi. قازiر ءوزi وقىعان مەكتەپتە سۋرەت پانiنەن ساباق بەرەدi. «الاۋدىڭ» جاۋاپتى حاتشىسى دا اۋىلدا تۇرادى. ەلدە قالىپ ءتۇتiن تۇتەتكەن بەرەكەلi كەلiنشەكتەردiڭ بiرi.
«الاۋ» قولجازبا جۋرنالى ساياساتتان تىس ەركiن ويلى ادەبي باسىلىم بولدى. سوندىقتان قۇرىلتايشىلارى ونىڭ شەكەسiنە سول تۇستا كەز-كەلگەن جەرگە تىقپالاناتىن «بارلىق ەلدەردiڭ پرولەتارلارى، بiرiگiڭدەر!» دەگەن ۇراندى جازۋدى قاجەت دەپ تاپقان جوق. ول كەزدە بارلىق ەلدەر پرولەتارلارىنىڭ «الاۋسىز»-اق بiرiگە الاتىنداي قاۋقارى بار ەدi. مەكتەپ وقۋشىلارى نۇراحاننىڭ جەتەكشiلiگiمەن قابىرعا گازەتiن دە شىعارىپ تۇردى. سوندا دا اۋداننىڭ ەشقانداي مەكتەبiندە بالاماسى جوق «الاۋدىڭ» ءجونi بولەك ەدi.
نۇرتورە مەكتەپ بiتiرiپ كەتكەننەن كەيiن، قولجازبا جۋرنالعا جاڭا رەداكتور بەكiتiلدi. «الاۋدىڭ» ەكiنشi باسشىسى دا جۇزدەن جۇيرiك، مىڭنان تۇلپار بولىپ شىقتى. نۇرتورەدەن قابىلداپ العان قولجازبا باسىلىمدى ورگە سۇيرەگەن وقۋشى قىز نۇرايشا بەكەەۆا – قازiر فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاق مەنەدجمەنت، ەكونوميكا جانە بولجام ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى. ەكەۋiنiڭ دە بيiككە ۇمتىلۋىنا سول جۋرنالدىڭ ىقپالى بولدى. جۋرنالدىڭ ساندارى نۇراحان اعايدا ساقتالاتىن. كەيiن ول ومiردەن وتكەن سوڭ مەكتەپتiڭ مۋزەيiنە تاپسىرىلعان سياقتى. «جاس الاشتىڭ» سەكسەن جىلدىعى قارساڭىندا ەكi ءنومiرi نۇرتورەنiڭ قولىنا تيدi. «الاۋعا» نۇرتورە ءۇش جىل، نۇرايشا ەكi جىل باسشىلىق ەتتi. نۇرايشا مەكتەپ بiتiرiپ كەتكەن سوڭ «الاۋدىڭ» جالىنى باسەڭسiپ، قولامتاعا اينالا باستاعان ءتارiزدi. ونىڭ ۇستiنە «الاۋدىڭ» شوعىن كوسەگەن نۇراحان اعاي شيەلiگە قىزمەتكە اۋىسىپ كەتتi. ءسويتiپ، جاستىقتىڭ جالاۋى بولعان «الاۋ» جۇمىسىن توقتاتتى. ءبارiبiر بiر مەكتەپتiڭ تاريحىندا قولجازبا جۋرنال شىعىپ تۇرعان بەس جىل مەرزiم از ۋاقىت ەمەس ەدi. وقۋشىلاردىڭ قۇلشىنىسى ارتتى. جازاتىن بالا كوبەيدi. نۇرتورەنiڭ قولىندا ساقتالعان جۋرنالعا قىزىقتى ماتەريالدار جيناقتالعان. سول «الاۋ» تالاي بالانىڭ جۇرەگiنە وت تۇتاتىپ ەدi.
نۇراحان اعايىنىڭ كiتاپقا دەگەن قۇمارلىقتى وياتقانىن ايتتىق. سول قۇمارلىقتىڭ وتى مازداي ءتۇستى. نۇرتورە – شاڭىراقتاعى ون بالانىڭ بiرi. اكەسi فەرما باسقاردى، كەيiن اۋىلناي بولدى. ول بالالارىن جاستايىنان ەڭبەككە باۋلىدى. شارۋاعا جەكتi. قامىس ورعىزادى، ءشوپ جيناتادى. ەسiكتiڭ الدىندا جيىرما-وتىز الما اعاشى، ون بەستەي شابدالى، ورiك اعاشى بار ەدi. سولاردى سۋعارتادى. اۋلاداعى ورiكتiڭ اعاشى قيسايىڭقىراپ وسكەن-دi. بۇل قولى قالت ەتسە، سوعان شىعىپ الىپ وتىرادى. جاپىراعى قاپ-قالىڭ. اعاشتىڭ اراسىندا ءوزiنiڭ ورنى بار. جانتايىپ وسكەن جۋان بۇتاقتىڭ ءۇستi. جاتىپ الىپ كiتاپ وقۋعا سونداي جايلى. اۋىپ كەتۋiڭ تiپتi دە مۇمكiن ەمەس. جەردەن ەداۋiر بيiك. كورپە-توسەگiن الىپ، اعاشقا شىعىپ كەتەدi. مۇندا جايعاسقانىڭدى جان ادام بiلمەيدi. ونىڭ ەسەسiنە بۇل ءبارiن كورiپ وتىرادى. اۋلا دا، ءۇي دە، مال قورا دا، ءبارi دە كوز الدىڭدا. شتاب-پاتەرi باقتىڭ تۋرا ورتاسىندا. جاپىراعى جايقالىپ تۇرعان اعاشتىڭ بۇتاعىنا ورنالاسقان الەمدەگi جالعىز وفيس وسى نۇرتورەنiڭ كۇركەسi شىعار. كەشكە دەيiن كiتاپتان كوز المايدى. قۇنىعىپ وقيدى. كوكەسi كەيدە كوزiڭدi اۋىرتىپ الاسىڭ دەپ وقىتپاي قويادى. تاماق iشەتiن كەز بولعاندا «مىنا بالا قايدا كەتتi ءوزi?» – دەپ ءبارi جابىلىپ iزدەيدi. ورiك اعاشىنىڭ اراسىنداعى شتاب-پاتەر قاسيەتتi قۇتحاناسى ەدi بۇنىڭ. بiراق سول اعاش قاتارىنان ءۇش-ءتورت جىل ورiك سالماي قويدى. سول كەزدە اۋلاداعى بiراز اعاشتى شابۋعا تۋرا كەلدi. شابىلعان اعاشپەن بiرگە نۇرتورەنiڭ عاجايىپ كەڭسەسi دە كەتتi.
بالا نۇرتورە سول كەڭسەسiندە وتىرىپ، قالماحان ابدiقادىروۆ اۋدارعان «مىڭ بiر ءتۇننiڭ» ءتورت تومىن بiتiرiپ تاستادى. ونىڭ الدىندا ۇلكەندەر بالالارعا كورسەتپەي وزدەرi وقيتىن. بiر كۇنi قولعا ءتۇستi. كوپ نارسەنi تۇسiنە قويمايدى. بiراق ەندi قىزىق. تiلi كەرەمەت. باسقا دا قولىنا تۇسكەن كiتاپتاردى تالعاماي وقىدى. تiپتi سوڭىنداعى باسپالىق مالiمەتتەرiنە، باسىلىمنىڭ باعاسىنا دەيiن كوز جۇگiرتiپ شىعاتىن.
ءتورتiنشi كلاستان باستاپ، اۋداندىق «وسكەن ءوڭiر» گازەتiنە بۇرقىراتىپ جازىپ تۇردى. بiرiنشi رەت ماقالاسى گازەتكە شىققاندا تۇنiمەن جۇرەگi دۇرسiلدەپ ۇيىقتاي المادى. «ويپىر-اي، مەنiڭ دە جازعانىم جارىق كورەدi ەكەن-اۋ». كوپ ۇزاماي اجەپتەۋiر تانىمال بولىپ قالدى. اندا-ساندا الماتىعا دا ولەڭ جiبەرەدi. اقىن نەسiپبەك ايتوۆتان حات كەلەدi. رەداكتسيانىڭ ارنايى كونۆەرتiمەن جولدانعان مۇنداي حاتتى كورگەندە پوشتاشىنىڭ ءوزi سەلك ەتە قالادى. گازەتتiڭ بلانكاسىنا جازىلعان بiر-ەكi اۋىز ءسوز. «تالابىڭ تاۋداي ەكەن. جازىپ تۇر». ادامعا قاتتى اسەر ەتەدi. اۋىلدا ونداي حاتتى الاتىن نۇرتورە عانا. سودان دامىلسىز ولەڭ قۇرادى. ەلدەن شىققان ايگiلi سوتسياليستiك ەڭبەك ەرلەرi ىبىراي جاقاەۆ پەن ۇلبالا التايباەۆا تۋرالى بiر-ەكi پوەما جازىپ تاستادى. تiپتi ساياسي تاقىرىپقا دا قۇلشىنا قالام تەربەپ، وكتيابر توڭكەرiسi تۋرالى پوەماسىن ومiرگە اكەلدi. سول باياعى ءداستۇرلi مازمۇن. بiزگە كۇن بەرگەن وكتيابر، نۇر بەرگەن وكتيابر.
ءسويتiپ، «ەڭبەكشi» اۋىلىندا كۇن تارتiبiندەگi ماڭىزدى تاقىرىپتاردى جەتiك مەڭگەرگەن ەلگەزەك، ساياسي كوزقاراسى بەرiك قالىپتاسقان بiر ءتاۋiر اقىن ءوسiپ كەلە جاتتى. ولەڭدەرi مەن ماقالالارىن الىپ، «وسكەن ءوڭiردiڭ» ەسiگiن كۇزەتەدi. بۇگiندە ادەبي ورتاعا بەلگiلi بولعان قاسقا مەن جايساڭداردىڭ بiرازى ول كەزدە سول شيەلiنiڭ اۋداندىق گازەتiندە قىزمەت iستەيدi. ولەڭiن سارسەنبەك بەكمۇراتۇلى وقيدى. ماقالاسىن مۇرات كۇلiمبەتوۆ قارايدى. پروزالىق دۇنيە جازساڭ، سەرiك بايحونوۆتىڭ الدىنا باراسىڭ. سەگiزiنشi كلاستا وقىپ جۇرگەندە «كيiكتiڭ كيەسi» دەگەن اڭگiمە جازدى. سونى وقىعان سەرiك اعاسى بۇنى قۇشاقتاي الدى. بiردەن گازەتكە باسىپ شىعاردى. وسى باسىلىمدى وتىز ەكi جىل باسقارعان مايتالمان رەداكتور زاكiم جايلىباەۆ تالپىنىسى ەرەكشە جاس ۇلانعا مەيiرلەنە قاراپ وتىرادى.ءسويتiپ، ول «الاۋدان» ۇشقىن الىپ، «وسكەن وڭiردەن» ۇلكەن ومiرگە قاراي قادام باستى.
گازەت، نارىق جانە قالامساپ
جازعانىڭدى جوندەيدi,
ءوڭiن اشىپ، وڭدەيدi.
كiنا وزiڭنەن بولسا دا،
سەنi داۋعا بەرمەيدi!
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
ءتورتiنشi كۋرستى بiتiرگەن جىلى پاۆلوداردىڭ وبلىستىق گازەتiندە وندiرiستiك تاجiريبەدەن وتكەن-دi. شىعارماشىلىق ۇجىم وعان قاتتى ۇنادى. وقۋ بiتiرگەن سوڭ جولدامامەن وسى قالاعا كەلدi. «قىزىل تۋ» گازەتiنiڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولiمiنiڭ تiلشiسi بولىپ قىزمەتكە الىندى. كوپ ۇزاماي ءوندiرiس جانە ترانسپورت ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi بولىپ تاعايىندالدى. بالتاباي سەيسەنبەكوۆ (گازەت رەداكتورى), ايتجان بادەلحانوۆ، تولەۋبەك قوڭىروۆ، قاجىمۇرات سماعۇلوۆ، مۇحامەدجان داۋرەنبەكوۆ سىندى مايتالمان جۋرناليستەردەن كوپ نارسە ۇيرەندi. كەرەكۋدە قىزمەت iستەگەن التى جىلدىڭ iشiندە وسى ءوڭiردiڭ تۇكپiر-تۇكپiرiن تۇگەل شارلاپ شىقتى. ءوزi تۋىپ-وسكەن قىزىلورداعا قاراعاندا، پاۆلودار ايماعىنىڭ ەلدi مەكەندەرiن جاقسىراق بiلەدi.
باسپاسوزدە وتكiر ماقالالارىمەن جيi كورiنiپ جۇرگەن نۇرتورەنi 1990 جىلى شەرحان مۇرتازا «ەگەمەن قازاقستانعا» شاقىردى. سول تۇستا گازەتتiڭ اقپارات ءبولiمiنiڭ رەداكتورى قاينار ولجاي بiر شارۋامەن باس رەداكتوردىڭ كابينەتiنە باس سۇعادى. شەراعاڭنىڭ الدىندا نۇرتورەنiڭ جۇمىسقا قابىلدانۋ تۋرالى ءوتiنiشi جاتىر ەكەن. «بۇل – ءتاۋiر جازاتىن جiگiت. ەگەر ودان جاقسى جۋرناليست شىقپاسا، مەن قىزمەتتەن كەتەمiن»، – دەيدi قاينار قاراپ تۇرماي. «وندا وسى ايتقانىڭدى جاز-ەي مىنا جەرگە!» – دەيدi ايباتتى شەراعاڭ بۇيىرىپ. گازەتتiڭ قاراپايىم عانا ءبولiم مەڭگەرۋشiسi ءوتiنiش جازىلعان پاراقتىڭ ەتەك جاعىنا جاڭاعى ايتقان ءسوزiن قايتالاپ جازىپ، قول قويادى. شەراعاڭنىڭ باتاسى مەن قايناردىڭ قاڭعالاقتاپ كەلiپ قويعان بۇرىشتاماسى نۇرتورەگە جول اشتى. قالامىن قۇلشىنا سiلتەدi.
ادەپكiدە ەكونوميكا ءبولiمiنiڭ تiلشiسi بولدى. كوپ ۋاقىت وتپەي سول ءبولiمنiڭ رەداكتورى بولىپ تاعايىندالدى. ول كەزدە «ەگەمەندە» ءبولiم كوپ ەدi. شەراعاڭ سونى iرiلەندiرiپ، التى ءبولiم قۇردى. ءبولiم باستىعى قىزمەتiنە بەكiتۋ ءۇشiن سول كەزەڭنiڭ داستۇرiمەن اشىق سايلاۋ وتكiزiلدi. دەموكراتيالىق جاڭارۋ ۇردiستەرiنiڭ ورنىعىپ جاتقان كەزi. اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ەكونوميكا ءبولiمi بiرiكتiرiلiپ، ەكونوميكا ءبولiمi دەپ اتالاتىن بولدى. نۇرتورە كوپشiلiك داۋىسپەن ءبولiم رەداكتورى، رەدكوللەگيا مۇشەسi بولىپ سايلاندى. ەكونوميكا تاقىرىبىن جiلiكتەپ تۇرىپ تالدايتىن ماقالالار جازدى. التى جىل «ەگەمەن قازاقستاندا» قىزمەت iستەدi. ءۇش جىل باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولدى.
1996 جىلى مامىر ايىندا «جاس الاشقا» باس رەداكتور بولىپ تاعايىندالدى. بۇل بارشاعا بەلگiلi باسىلىمنىڭ نارىقتىڭ داۋىلىنا ۇرىنىپ، قيىندىق قىسپاعىندا قالعان كەزi ەدi. بiر كۇنi لەزدەمەدە بiر تiلشiسi بىلاي دەدi: «اعا، مەن شىنىمدى ايتسام، وسى گازەتتە iستەيمiن دەۋگە ۇيالامىن. جۋرناليسپiن دەپ ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسىنا بارۋعا ارلانام، نامىسىم كەلەدi». «اينالايىن، سەن بۇل جەردە جۇمىس iستەدiم دەپ نامىستانباۋىڭ كەرەك، كەرiسiنشە ماقتانۋىڭ قاجەت. مىسالى، سەندەر قانداي قالامساپپەن جازىپ وتىرسىڭدار؟ ءبارiڭنiڭ قولىڭدا دا قىتايدىڭ ارزان دۇنيەسi. سياسى قاعاز بەتiنە بiردە جۇعادى، بiردە جۇقپايدى. التىن ساپتى قالامساپتى نەگە قولعا ۇستاۋعا بولمايدى؟ بiرەۋ اكەپ بەرە مە؟ گازەت ءوزiن سىيلاتپاسا، بiزدi كiم سىيلايدى؟». باس رەداكتوردىڭ بiرiنشi اڭگiمەسi وسى بولدى. ايتۋىن ايتىپ الىپ، تاعى ويلاندى. ال ول ءۇشiن نە iستەۋ كەرەك؟ بۇكiل گازەت «نارىق كەلدi, قيىندىققا تاپ بولدىق» دەپ زار ەڭiرەپ جازىپ جاتىر. ءسiرا، ەندi جىلاعاندى قويۋ كەرەك شىعار. قالاي كۇن كورەمiز؟ قايتكەن كۇندە قازاق قيىندىقتان شىعا الادى؟ وسىنىڭ جولىن iزدەگەن ءجون بولار. ماسەلەنi وزگەرتەيiك تۇبiرiمەن. باس رەداكتور وسى ويعا بەكiندi. گازەت بەتiنەن «قالا قازاعى»، «دالا قازاعى» دەگەن ايدارلار اشتى. كاسiپكەرلiككە بەت بۇرىپ، شارۋاسىن جۇرگiزiپ جاتقانداردى ەلگە تانىتا باستادى. «سولاردى گازەتكە تارتايىق، جارناماسىن اكەلسiن، ءسويتiپ وزدەرiڭنiڭ دە جاعدايلارىڭدى جاقسارتىڭدار، – دەدi تiلشiلەرiنە، – كوزقاراستى وزگەرتەيiك. نارىق پالە بولدى دەگەننەن گورi, نارىقتان قازاققا قانداي پايدا بار دەپ قارايىق». «ەگەمەن قازاقستان» گازەتiندە قىزمەت iستەپ جۇرگەندە «نارىق قازاققا وداقتاس» دەگەن ماقالا جازعان. جۇيە وڭتايلى بولسا، نارىقتىڭ پايداسى مول ەكەنiن دالەلدەي باستادى. ەكونوميكا ءبولiمiنiڭ جۇمىسى جانداندى. ولارعا قالامساپتىڭ مىسالى قاتتى اسەر ەتتi. جiگiتتەر مەن قىزدار سەرپiلە iسكە كiرiستi.
تاعى بiر تيiمدi ءتاسiل تاپتى. بiرەۋدiڭ اياعىن باسپاساڭ، سەنiڭ بار-جوعىڭدى ەشكiم بiلمەيتiن كورiنەدi. مىڭ سان گازەتتiڭ iشiنەن سەنi ەشكiم ەلەپ-ەسكەرمەيدi. «جاس الاشتا» قىزمەت iستەيمiن دەگەنiڭە پىسقىرمايتىندار جەتكiلiكتi. سوندىقتان قالايدا باسىلىمدى تانىمال ەتۋ كەرەك بولدى. بiراق كiمنiڭ اياعىن باسۋ كەرەك؟ بازارداعىلاردىڭ اياعىن ەمەس، باسىن باسىپ كەتسەڭ دە بىلق ەتپەيدi. سىننىڭ جەبەسi الدىمەن ءسوزi مەن iسi, تiلi مەن تiرلiگi قابىسپاي جاتاتىن اكiمدەر مەن مينيسترلەرگە جۇمسالدى. حالىقتىڭ الدىندا اۋزىنا نە كەلسە، سونى ايتىپ جۇرگەن بەلگiلi كiسiلەر نىساناعا الىندى. ەل الدىندا ءجۇر مە، سوزiنە دە، iسiنە دە جاۋاپ بەرسiن. ءسويتiپ، بiرنەشە وبلىس اكiمدەرiنiڭ iس-ارەكەتi بiرتە-بiرتە سىنالا باستادى.
بiردە سول تۇستاعى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترi سىن ساداعىنا iلiكتi. مينيستردiڭ ەسەبi تاستاي. وعان سەنسەك، ەلدە اۋرۋ-سىرقاۋ ادام جوقتىڭ قاسى. بiراق بۇل وكپە اۋرۋى ءورشiپ تۇرعان شاق ەدi. بiر كۇنi جولداسبەك دۋاناباي ماقالا دايىنداپ اكەلدi. تاقىرىبى – «قۇرت اۋرۋى قازاقتى قۇرتىپ بارادى». بەت قاراپ وتىرىپ ماقالاعا زەر سالدى. ءبارi دۇرىس، دەرەك جەتكiلiكتi, دالەل مول. بiراق بiردەڭە جەتiسپەيدi. «تاقىرىپتى وزگەرتەيiك»، – دەدi بiردەن. بiرنەشە نۇسقا ۇسىنىلدى. «تۋبەركۋلەز تۇبiمiزگە جەتپەسiن». جوق، بولمايدى. «قازاققا قاۋiپتi كەسەل». بۇل دا كەلiڭكiرەمەيدi. تاقىرىپ تابۋ دەگەنiڭ قيىننىڭ قيىنى. قولىڭداعى مەن ويىڭداعىنى ۇيلەستiرە الماي دال بولاسىڭ. شاشىن سالالاپ ويلانىپ وتىرعاندا قۇيىلا كەتتi. «جiگiتتەر بولدى، تابىلدى! «قازاقستان قان تۇكiرiپ تۇر!» دەپ قويايىق»، – دەدi دە گازەت اتاۋىنىڭ (شاپكا) توبەسiنە ۇلكەن ارiپپەن جازدىردى. ول كەزدە مەرەكەلiك نومiردە بولماسا، شاپكانىڭ ۇستiنە تاقىرىپ كوپ بەرiلمەيدi. ەرتەسiنە مينيستردەن باستاپ ءبارi بەزەك قاقتى. كۇللi قوعام سەلت ەتتi. بۇل ماسەلە بيiك مiنبەردەن نازارعا الىنىپ، انالار مەن بالالاردى تەگiن فليۋروگرافيالىق تەكسەرۋدەن وتكiزۋ تۋرالى پارمەن شىقتى. سول ءۇردiس ءالi دە جالعاسىپ كەلە جاتىر. ءسويتiپ، بۇل ۇلتقا پايدالى جاريالانىم بولدى دا شىقتى. بىلاي قاراساڭ، كەزەكتi بiر ماقالا. ادەپكi كۇيiندە كەتە بەرسە، ەشكiم وقىماۋى دا مۇمكiن. توسىن تاقىرىپ تالايدىڭ ۇيقىسىن شايداي اشتى.
جۇمىسى بار، جىنىسى جوق
دارiگەردiڭ جانى iزگi,
ءاربiر iسi ماڭىزدى.
بiر حيرۋرگ ءبارiبiر،
جەتپەي تۇرعان ءتارiزدi...
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
بەس جىل بويى كابينەتتەن كوپ شىعا قويمادى. كۇندە ماتەريال وقيدى، تۇزەتەدi, قيادى، جوبالايدى، قىسقارتادى... «حيرۋرگتiگiنە» باسىپ، ەداۋiر جەرiن سىلىپ الىپ تاستايدى. تالاي ارiپتەستەرi رەنجiدi. تالاي جازۋشى اعالارى «بiر ءسوزiم قىسقارماسىن» دەپ كەلەدi. «ەگەر قىسقارسا، باسىلماسىن»، – دەيدi. «وندا الىپ كەتە بەرiڭiز»، – دەپ بۇل قيتىعادى. اقساقال اقىندار ارناۋ ولەڭدەرiن كوپ ۇسىنادى. «كۇندە بiر تاعامدى جەي بەرگەن ادام ودان جالىعادى. گازەت تە تاعام سەكiلدi. رۋحاني قورەك ەمەس پە ول؟ سونىڭ ءوزiن تۇرلەندiرiپ، ماڭىزىن بايىتىپ، ۇدايى بiر ۇستىندى ۇستاپ وتىرساڭ، سول كەزدە عانا ونىڭ وقىرمانى جوعالمايدى. وقىرمان گازەتتi كۇندە iزدەۋi كەرەك. ماسەلەن، شىلىمقور تەمەكiنi ۇنەمi iزدەيدi عوي. سول سەكiلدi جۇرت گازەتسiز كۇن كورە المايتىنداي بولۋى كەرەك»، – دەيدi نۇرتورە.
وسى ويعا بەكiنگەن ول وقىرماندى دانiكتiرۋ ءتاسiلiن قولداندى. سول ارقىلى قۇلشىندىرا تۇسكiسi كەلدi. قازاق و باستان ءوزi اقپاراتقا قۇلاق تۇرگiش حالىق. سوزگە ءۇيiر جۇرت ەمەسپiز بە؟! كۇندە جەلدەي ەسiپ تۇراتىن ۇزىنقۇلاق حابارلار ەستiگەن دەرەگiنە سايكەس كەلسە، «و، دۇرىس ەكەن، جەل تۇرماسا ءشوپتiڭ باسى قيمىلدامايدى»، – دەيدi. سوندىقتان اقپارات بولiمiنە كوپ جۇك ارتىلدى. وقىرمان گازەتتەگi «گۋ-گۋ» دەگەن ايدارعا الدىمەن زەر سالاتىن بولدى. «گۋ-گۋ»-دi وقىعان كەز كەلگەن شەنەۋنiكتiڭ زارەسi ۇشادى. ال تەگiندە انشەيiن عانا جالپىلاما نارسەلەر ۇسىنىلاتىن. جوبامەن استارلاپ ايتىلادى. بiراق سودان-اق اركiم ءوزiن تاۋىپ الادى. «مىنا جەردە مەن تۋرالى ايتىلعان عوي»، – دەپ تالاي ادام حابارلاسادى. «سوتقا بەرەم»، – دەپ قورقىتادى. «كەشiرiڭiز، مۇندا سiزدiڭ اتىڭىز نە فاميلياڭىز بار ما؟» – دەيدi بۇلار. ول «جوق»، – دەيدi. «وندا سوتقا قالاي بەرەسiز؟». ول كەزدە ەكiنiڭ بiرi ءباسپاسوزدi سوتقا سۇيرەپ جاتاتىن. سوعان قارسى قولدانىلعان ءتاسiل ەدi بۇل.
بiرتiندەپ باسىلىمنىڭ ءتۇتiنi ءتۇزۋ ۇشا باستادى. جۇرت گازەتتi iزدەپ ءجۇرiپ وقيتىن بولدى. بيلiك بۋىندارى باسىلىممەن ساناساتىنداي جاعدايعا جەتتi. بۇل قوعامنىڭ ءوزi ەركiندiككە ۇمتىلعان تۇس ەدi. ەل بولۋدىڭ بەلگiلەرi قالىپتاسىپ جاتتى. «جاس الاشتىڭ» باعىتى مەن ساياساتى سوعان سايكەستەندiرiلدi. باس رەداكتورلىق – بiر جاعىنان، جۇيكەڭدi جۇقارتاتىن جۇمىس. ينەنiڭ ۇشىندا وتىرعانداي، قىلىشتىڭ جۇزiندە جۇرگەندەي كۇي كەشەسiڭ. جانىڭ قينالادى. Iشكi تۇيسiگiڭ تارازىعا تۇسەدi. ءسال قاتەلەسسەڭ، گازەتكە نۇقسان كەلەدi. ءوزiڭ مۇجiلەسiڭ. اسا دالدiكپەن، سەزiمتالدىقپەن جۇمىس جۇرگiزۋ قاجەت بولدى. وسى تۇرعىدان العاندا نۇرتورە «جاس الاشتى» باسقارعان التى جىلدا كوپ قاتەلەستiم دەپ ويلامايدى. بiراق جەكەلەگەن ادامداردىڭ كوڭiلiنە تيەتiندەي جايتتار بولدى. كەي تۇستا جاستىق جەلiكپەن ارتىقتاۋ كەتتi. كەيiن قىزمەت iستەگەن باسىلىمدارىندا سولارعا ءوز ويلارىن ايتۋعا مولىنان مۇمكiندiك بەردi. سول ارقىلى ول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا تىرىستى. اعالارىنىڭ بارiمەن دەرلiك تiل تابىستى. بiرiمەن ەلدە، بiرiمەن جەردە، بiرiمەن اسپاندا... اسپاندا دەمەكشi, قىزىلوردادان قايتىپ كەلە جاتىپ، تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆپەن ۇشاقتا قاتار وتىرىپ قالدى. كەمەدەگiنiڭ جانى بiر. تۇقاڭ باسىلىمدا بiراز سىنالعان ەدi. ارينە، رەنiشتi ەكەنi بەلگiلi. جەردە شارپىسقان ەكەۋ كوكتە تابىستى. ۇشاققا قاتۋ بولىپ مiنگەن ەكەۋ تاتۋ بولىپ ءتۇستi. «جاس الاشتىڭ» تاعى بiر ارتىقشىلىعى بولدى. «بۇلار جاستىقپەن ايتادى عوي»، – دەيتiن جۇرت. مiنە، وسىنى باس رەداكتور تيiمدi ءارi دۇرىس پايدالاندى.
ءوز تۇسىندا زامانبەك نۇرقادiلوۆ تە سىنالدى. سوعان قاراماستان «ول – جاقسى رەداكتور. ونىڭ وزiنە ەشقانداي وكپەم جوق. باسقالاي بiر سەبەپتەرi بار شىعار»، – دەپتi كەڭپەيiل زاكەڭ. كەيiن ول كiسiمەن جاقسى ارالاسىپ كەتتi.
كەيiپكەرiمiزدiڭ پiكiرiنشە، ءباسپاسوزدiڭ تەزiنە تۇسكەن، سىنىنان وتكەن، ونىمەن بiتە قايناسقان مەملەكەتتiك قىزمەتكەر ءتۇبi ۇتىلمايدى. سىندى كوتەرە الماۋ، سىنعا ءتوزiمسiز بولۋ دۇرىس ەمەس. مەملەكەتتiك قىزمەتكەر – حالىقتىڭ قىزمەتشiسi. «ءباسپاسوز – حالىقتىڭ ءۇنi» دەيتiن بولساق، ول ەلدiڭ سۇزگiسiنەن ءوتiپ وتىر. وڭ با، تەرiس پە؟ باعىتى قانداي، دۇرىس پا، بۇرىس پا؟ سۇزگiدەن وتكەن سوڭ ءار قادامىن ويلانىپ باسادى. الەمدiك تاجiريبەگە جۇگiنسەك، ساياساتتى اشىق جۇرگiزەتiن تۇلعانىڭ بارلىعى دا سىننىڭ تەزiندە، وبەكتيۆتiڭ كوزiندە تۇراتىن ادامدار. ولاردىڭ ايتقان ءسوزi, باسقان قادامى، iستەگەن iسi ەشقانداي قالتارىسسىز، بۇكپەسiز جاريالانىپ وتىرادى. سول ءۇشiن دە ولار ەل نازارىنداعى ساياساتكەر دەپ اتالادى. مەملەكەت قىزمەتiنە جەگiلگەن جاننىڭ ءبارi حالىقتىڭ الدىندا ەسەپتi بولۋى كەرەك. ايتقان ءسوزi, iستەگەن iسi ءۇشiن جاۋاپ بەرگەنi ءجون. گازەتتiڭ بەدەلiن كوتەرەتiن دە، جالپى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قاجەتتiلiگiن سەزدiرەتiن دە ەڭ ۇلكەن فاكتور وسى. گازەت – بيلiك پەن حالىقتىڭ ورتاسىنداعى دانەكەر.
بۇرىن گازەت اپتاسىنا بەس رەت شىققان ەدi. ەندi ءۇش رەت شىعارۋعا ۇيعارىم جاسالدى. گازەت شىقپايتىن كۇندەرi كەلەسi نومiرلەردi ساپالى ازiرلەۋگە مۇمكiندiك تۋدى. بiر كەزدە ءۇش ءجۇز مىڭ دانامەن تاراعان گازەتكە 1996 جىلى التى مىڭ ادام عانا جازىلىپتى. 1997 جىلى ون ءتورت مىڭ وقىرمان جازىلدى. التى جىل iشiندە «جاس الاشتىڭ» تارالىمى جەتپiس جەتi مىڭعا جەتتi. سول تۇستا «قازاق گازەتتەرi وقىلمايدى، باسەكەگە قابiلەتسiز» دەگەن پiكiر بار-تىن. نۇرتورە ءجۇسiپ «جاس الاشتى» شىعارا وتىرىپ، حالىقتىق گازەت جاسادى. قازاقتىڭ ءوزiن دە، ءسوزiن دە سىيلاتتى.
وقىرماندى كوبiرەك تارتۋعا دەن قويىلدى. حات دەگەنiڭ اعىلىپ، قوڭىراۋ دەگەنiڭ ۇزدiكسiز شالىنىپ جاتاتىن. باسىلىم بەتiندە ويىندار ۇيىمداستىرىلادى. جۇمباقتار جاسىرىلادى. بiر عانا «سۆەجي» دەگەن ءسوزدiڭ قازاقشا نۇسقاسىن تابۋ ءۇشiن مىڭداعان ادامنىڭ باسى قاتتى. ەسiمi ەلگە تانىمال تۇلعانىڭ بالا كەزiندەگi سۋرەتiن جاريالاپ، «مىناۋ كiمنiڭ سۋرەتi?» دەپ بiر اي بويى جۇرتتىڭ ويىن سان-ساققا جۇگiرتتi. وقىرمان گازەت تۋرالى نە ويلايدى؟ ونىڭ پiكiرi قانداي؟ نەنi كورگiسi كەلەدi? وقىرماندى قالاي ءۇيiرiپ اكەتەمiز؟ شىعارماشىلىق جيىنداردىڭ ءبارi وسىنداي ساۋالداردىڭ جاۋابىن iزدەۋگە ارنالاتىن.
نۇرتورە جۇمىس بارىسىندا وسى باسىلىمدى ورگە سۇيرەگەن اسا تالانتتى باس رەداكتور سەيداحمەت بەردiقۇلوۆتىڭ تاسiلدەرiن كوبiرەك پايدالاندى. ءوزi شەراعاڭنىڭ شەكپەنiنەن شىققان ەدi. شەراعاڭ ۇنەمi جاستارعا سەنiم ارتاتىن. بۇل دا وڭكەي قابiلەتتi ستۋدەنتتەردi گازەتكە شاقىردى. تiپتi ولاردىڭ كەيبiرەۋiن ءبولiم رەداكتورلىعىنا تاعايىندادى. وزiنە قانداي سەنiم ارتىلسا، بۇل دا ءسويتتi. سەيداعاڭ جۋرناليستەردiڭ جۇمىس iستەپ جۇرگەن بولiمدەرiن ارا-تۇرا اۋىستىرىپ وتىراتىن. ءسويتiپ، كiمنiڭ قاي سالاعا قىرى بار ەكەنiن بايقايتىن. وسى ءتاسiلدi نۇرتورە دە بiرنەشە رەت قولداندى. جۋرناليستەر ادەپكiدە قينالدى، سوسىن كادiمگiدەي يگەرiپ كەتتi. ونىڭ ەسەسiنە ەشكiم دە لەزدەمەدە: «ءوي، ەكونوميكا تاقىرىبى كiمگە كەرەك، كiم وقيدى ونى؟» – دەمەيتiن بولدى. ويتكەنi, بۇل بولiمدە جۇمىس iستەۋدiڭ وڭاي ەمەستiگiنە كوزدەرi جەتتi. اۆتور تارتۋدىڭ، ەكونوميكالىق تەرميندەردi قازاقشالاۋدىڭ قيىندىعىن كوردi. جالپى، نارىق جۇيەسiنiڭ كۇردەلiلiگiن سەزiندi. سونىڭ ءبارi ءوز باسىنا تۇسكەننەن كەيiن بۇل ماسەلەگە باسقاشا قارايتىن بولدى. وسىنىڭ ارقاسىندا ەكونوميكا تاقىرىبىنا جازاتىن قانشاما جۋرناليست تاربيەلەنiپ شىقتى. بۇرىن جۋرناليستەر ءوز ەركiمەن ساياسات بولiمiنە بارمايتىن. بiرقاتار جiگiتتەرگە بۇل تاقىرىپتىڭ ماڭىزدىلىعىن ءتۇسiندiردi, سول بولiمگە زورلاعانداي ەتiپ جەتەلەپ اپاردى. ءبارi دە جازىپ كەتتi. شەتiنەن ساياسي شولۋ، پورترەت، بولجام ازiرلەۋگە مامانداندى. كوپ ۇزاماي ەلگە كەڭ تانىلا باستادى.
باس رەداكتور ساربازدارىنا بىلاي دەيتiن: «جاس الاشتىڭ» التى بەتi سەنi اسىرايدى. بۇل – بiر. سوسىن سەنiڭ اتىڭدى شىعارادى، ەسiمiڭدi ەلگە تانىتادى. بۇل – ەكi. جۋرناليستيكادا ەسiمiڭ تانىمال بولعان سوڭ ار جاعى وزiڭە بايلانىستى». نۇرتورەنiڭ تۇسىندا قالام سiلتەسi وزگەشە جاس جۋرناليستەردiڭ بiر شوعىرى قالىپتاستى. بەرiك بەيسەنۇلى، سرايىل سمايىل، تالعات ەشەنۇلى، ساكەن سىبانباي، داۋرەن قۋات، ديدار امانتاي، ابىلاي سابدالين، ەسەي جەڭiسۇلى، جاناربەك ءاشiمجان، قاسىم امانجول... شەتiنەن جەر تارپىپ تۇردى. جازعان جانە دايىنداعان دۇنيەلەرiندە كاسiبي سەلكەۋلiك ۇشىراسا قويمادى. باس رەداكتور: «مەن جۋرناليستيكانى جىنىسقا بولۋگە قارسىمىن. جۋرناليستيكانىڭ جىنىسى جوق، جۇمىسى بار»، – دەپ، قىز-قىرقىن مەن كەلiن-كەپشiكتiڭ دە قارىمدى قالامگەر بولىپ ەلگە تانىلۋىنا كوپ ۇلەس قوستى.
باس رەداكتورلىق بولمىس
سىلتاۋ ايتساڭ، سەنبەيدi,
ءسال قيتىقسا، كونبەيدi,
سىرقىراسا ساي-سۇيەك،
ءسوز-دارiمەن ەمدەيدi!
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
نۇرتورەنi وقۋعا تۇسكەن ساتتەن باستاپ بiلەدi ەكەنمiن. تانىسقانىمىز دا قىزىق. ادەتتە، بiرiنشi كۋرستا وقيتىن بوزبالالار مەن بويجەتكەندەرگە جوعارعى كۋرستىڭ ستۋدەنتتەرiنەن اسقان عۇلاما جوق. وقۋ ورنىنىڭ بوساعاسىنا جاڭا عانا تابان iلiكتiرگەن بiز دە سونداي كۇي كەشتiك. الدىڭعى كۋرستا وقيتىنداردىڭ ءبارi دە شەتiنەن وقۋ ءوتiپ كەتكەندەي كورiنەدi. بiز وقۋعا تۇسكەن جىلى جاتاقحاناداعى وڭكەي بiرiنشi كۋرستىڭ بالالارى تۇراتىن بولمەگە ءۇشiنشi كۋرستىڭ بiر جiگiتi كەلiپ قونىستاندى. «ءۇشiنشi كۋرستىڭ ستۋدەنتi كەلەدi» دەگەندە ادەپكiدە تiكسiنiپ قالدىق. ويپىرم-اي، بۇجىر بەت، شويدىم بiرەۋ شىعار. شەتiمiزدەن اراققا جۇمساپ يت قىلماسا بولار ەدi. جوق، ۇزىنتۇرا، اپ-ارىق جiگiت ەكەن. قابىرعاسىنان كۇن كورiنەدi. مىناۋىڭ اراققا جۇمساپ، اۋرەگە تۇسiرەتiن ادامعا ۇقسامايدى. ءوزi اراق تۇگiلi, سىرادان دا تاتىپ المايدى. ساباقتان كەلسە بولدى، تەرiس قاراپ كiتاپ وقيدى دا جاتادى. سوسىن تەرەزەگە قاراپ، تەلمiرiپ وتىرىپ، كۇندەلiك جازادى. زەرiكسە، بەسiنشi قاباتتىڭ بالكونىنا شىعىپ، وزiمiزبەن iرگەلەس سول جاق بەتتەگi جاتاقتا تۇراتىن تاريح فاكۋلتەتiنiڭ قىزدارىن كەلەمەجدەيدi. ول قىزدار ونى بiرiنشi كۋرستىڭ بالاسى دەپ ويلايتىن بولۋى كەرەك، كەشكە دەيiن بiزدi قارعاپ-سiلەپ جاتادى. ءۇشiنشi كۋرستىڭ ستۋدەنتi كادiمگi اتەشتiڭ داۋىسىن دا اينىتپاي سالادى. تاريحشى قىزدار قاپەلiمدە جۋرفاكتىڭ جاتاقحاناسىنا قوراز قايدان كiرiپ كەتتi دەپ بەزەك قاعادى. سويتسەك، بولمەمiزگە جاڭا كەلگەن جiگiت تومەنگi كۋرستا وقىپ جۇرگەن كەزiندە ستۋدەنتتiك تەاتردا ونەر كورسەتكەن ساباز ەكەن. ونى دا كەيiن بiلدiك. بۇگiنگi بەلگiلi جۋرناليست نۇرتورە ءجۇسiپتiڭ ستۋدەنت كەزدەگi بولمىس-بiتiمi وسىنداي بولاتىن.
نۇرتورە بiزدiڭ بولمەدە تۇرعان سوڭ، ونىمەن بiرگە وقيتىن جiگiتتەر جيi كەلەدi. جاس شاماسى ءوزiمiز قۇرالپى بولسا دا، شەتiنەن سالماقتى. كiلەڭ ماڭعاز. اڭگiمەلەرi ستۋدەنتتiڭ سوزiنە كەلiڭكiرەمەيدi. كەسەك تۋرايدى. ساباقتان كەيiن ۇدەرە كوشiپ، رەداكتسيالاردا جۇرەدi. باپپەن سويلەيدi, بيپازداپ تۇسiندiرەدi. كiتاپتارىن وقۋعا سۇراپ الىپ كەتiپ، ۇزاق ۋاقىت بويى قايتارماي جۇرگەندەرگە جاساعان ەسكەرتپەلەرi دە قىزىق: «ءاي، بەكەن، بالالىق جاساما، انا العان كiتابىڭدى اكەلiپ بەر»، – دەيدi. كiجiنگەندەرiنە دەيiن كiسiلiكتiڭ لەبi ەسiپ تۇرادى. بەينە بiر ابايدىڭ كاكiتايعا قايرىلعانىنداي سونداي بiر ونەگەلi ءھام ورەلi داۋىسپەن تiل قاتادى.
بۇل كۋرستان ەلiمiزدiڭ ءبىر ەمەس ەكى اقپارات مينيسترi شىقتى. سايدىڭ تاسىنداي جiگiتتەر قازاقتىڭ بەلدi باسىلىمدارىنا باس رەداكتور بولدى. ءبارi دە شەتiنەن شارۋانى دوڭگەلەنتiپ اكەتتi. سولاردىڭ بiرi نۇرتورە ءجۇسiپ ەدi. ول ەل قادiرلەگەن حالىقتىق رەداكتورعا اينالدى. بiزدiڭ بۋىننان شىققان جiگiتتەردiڭ iشiنەن تالاسسىز مويىندالعان ءباسپاسوز مەنەدجەرi رەتiندە تانىلدى. ونىڭ تۇسىندا گازەت ءۇتiر-نۇكتەسiنە دەيiن وقىلدى.
فۋتبولدا «يگرايۋششي ترەنەر» دەگەن ۇعىم بار. نۇرتورە گازەتتi باسقارا وتىرىپ تالاي كوسەمسوز جازدى. قىسقا دا نۇسقا جازۋدىڭ شەبەرi رەتiندە تانىلدى. ول قاشان دا ەلدiڭ ءسوزiن سويلەدi.
ەل iشiندە نۇرتورەنiڭ جەكە باسى قاتتى قۇرمەتتەلدi. جۇرت جۇرەگiن جاۋلاعان باسىلىم مەن ونىڭ باسشىسىنىڭ قادiرi ارتقانى سونشالىق، وقىرمان قاۋىم بالالارىنا نۇرتورەنiڭ ەسiمiن قويا باستادى. وڭتۇستiك قازاقستاننىڭ تولە بي اۋدانىندا ەكi كەلiن قاتار ۇل تۋىپ، الدىمەن بوسانعانى بالاسىنىڭ اتىن نۇرتورە، كەيiنگiسi ءجۇسiپ دەپ قويعان كەزi بولدى. ءسiرا، گازەت وقيتىن كوزi اشىق ەكi كەلiن ءوزارا ۋادەلەسiپ جۇرسە كەرەك. دەپۋتاتتىققا باق سىنايتىن تۇستا سىرداريا، شيەلi, جاڭاقورعان، تەرەڭوزەك اۋداندارىندا ومiرگە كەلگەن قانشاما سابيگە ونىڭ ەسiمi بۇيىردى. بiرقاتار قالامگەردiڭ وتباسىندا بiر-بiر نۇرتورە ءوسiپ كەلەدi. بiر جاعىنان، بۇل – وعان دەگەن ەل ىقىلاسىنىڭ كورiنiسi. ەكiنشiدەن، ونىڭ ەسiمi – بۇرىن كوپ كەزدەسە بەرمەيتiن، پەرزەنتتi اتاۋعا سۇرانىپ تۇراتىن ادەمi ەسiم. بۇگiندە قازاق توپىراعىنداعى بۇكiل نۇرتورەنiڭ ۇزىن-سانى جيىرماداي بولىپ قالار. ەندi بiزدiڭ كەيiپكەرiمiز سولاردىڭ ءبارiنiڭ باسىن قوسسام با دەپ ءجۇر. ەلدiڭ وسى ىقىلاسى مەن قۇرمەتi «قۇرمەت» وردەنiنە اينالىپ، وڭiرiنە قادالدى. باق سالاسىنداعى پرەزيدەنت سىيلىعىن يەلەندi. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى اتاندى.
ول قازاق جۋرناليستيكاسىنا كوپ نارسە اكەلدi. ەشكiمگە ۇقسامايتىن باس رەداكتور بولا بiلدi. ەتi تiرi جۋرناليستەردەن مەنشiكتi تiلشiلەر توبىن جاساقتادى. جۇرت مiنەزiنەن تايساقتاپ، جۇمىسقا الا بەرمەيتiن قيسىق-قىڭىر جۋرناليستەرگە دە سەنiم ارتتى. سولاردىڭ توماعاسىن الىپ، توپقا سالدى. قالىپقا سىيمايتىن سول قالامگەرلەر جۇزدەن جۇيرiك، مىڭنان تۇلپار شىقتى. اعىسقا قارسى ءجۇزiپ، ايدى اسپانعا بiر-اق شىعاردى. كەيبiر جەرگiلiكتi اپەرباقان اكiمدەردiڭ تiزەسiن دiرiلدەتتi. گازەتتiڭ تارالىمىن ارتتىرىپ، بەدەلiن اسپانداتتى. بۇرىن جازۋ ونەرiن سەرiك ەتپەگەندەرگە قالام ۇستاتتى. ماماندىعى جاعىنان جۋرناليستيكاعا ماڭايلامايتىندارعا دا ءۇمiت ارتتى. ولاردىڭ سول ماماندانعان سالاسىنا بەيiمدەپ، ماقالا جازدىردى. اسiرەسە، گازەت رەداكتسياسىندا بۇكiل عۇمىرىن وتكiزگەن قاسيەتتi قارت باعدات جاندوسويعا كiتاپ جازدىرعانى قىزىق بولدى. بiر كەزدە «مىڭنان بiر مەزەت» قوسىمشاسىنىڭ شىعارۋشىسى ادiلبەك قابا دا رەداكتسيادا رەتۋش جاساۋشى بولىپ iستەيتiن وسى اقساقالدى جازۋعا تارتىپ ەدi. سول كەزدە وعان:
«بۇل كوكەمiز وزiڭمەن قانداس، ويلى،
بارعان جەرiڭ قۇرمەتتەپ، مال دا سويدى.
اق تiلەگi سولاردىڭ سەپ بولدى ما،
جازۋشى عىپ شىعاردىڭ جاندوسويدى», – دەپ قالجىڭ ايتاتىنبىز. بiراق ول تۇستا جاندوسويدىڭ جازۋشىلىعى بەس-التى ماقالامەن عانا شەكتەلگەن-دi. نۇرتورە باعدات اقساقالعا باستان وتكەنiن جازدىرۋ ماسەلەسiن شىنداپ قولعا الدى. ەكەۋi جيi اڭگiمەلەسەدi. ول كiسi الماتىدا بولعان الاپات اشتىقتىڭ جايىن باياندايدى. «كوك بازاردا ادامداردى ارباعا قالاپ تيەپ جاتاتىن»، – دەيدi. «نەگە وسىنى قاعازعا تۇسiرمەيسiز؟» – دەيدi بۇل. «ويتۋگە بولا ما ءوزi?» – دەيدi قارت سەكەمشiل داۋىسپەن. بۇل ونى جiگەرلەندiرەدi. سودان قيقار شال جازا باستادى. 1929 جىلدان 1936 جىلعا دەيiنگi وقيعالاردى تۇگەل تەردi. بiراق بەرi قاراي باسپاي قويدى. سول جازبالارى «شوشقانىڭ قۇمى» دەگەن اتپەن كiتاپ بولىپ شىقتى. دەرەكتiك تۇرعىدان تاپتىرمايتىن دۇنيە. باعدات اتا سونى كورiپ ومiردەن ءوتتi. ۇجىم اقساقالدى رەداكتسيا عيماراتىنان اق جاۋىپ، ارۋلاپ شىعارىپ سالدى.
ءوز باسىم نۇرتورەمەن بiرگە جۇمىس iستەپ كوردiم. «استانا حابارى» گازەتiندە ول باس رەداكتور، مەن بiرiنشi ورىنباسار بولدىم. قىزمەت بارىسىندا ونىڭ بiرشاما قاسيەتتەرiنە قانىقتىم. قالالىق مەكەمەلەر اندا-ساندا قالالىق اكiمدiكتi ارقالانىپ، گازەتكە تiس باتىرعىسى كەلسە، جىنى قوزادى. باسىلىمدى ول مەكەمەگە ەشقاشان جىعىپ بەرمەيدi. الدا-جالدا گازەتتە كەتكەن قاتەلiك ءۇشiن كەشiرiم سۇراۋعا تۋرا كەلسە، تۇزەتۋ بەرگەنiنiڭ ءوزi قىزىق. تۇزەتۋدi تالاپ ەتكەن داۋلاسۋشىلار ءماز بولىپ تاراسادى. ال شىن مانiندە سول تۇزەتۋدiڭ ءماتiنiن نۇرتورەنiڭ شەبەر قيۋلاستىراتىنى سونشالىق، كiمنەن كiم كەشiرiم سۇراپ وتىرعانىن بiلمەي دال بولاسىڭ.
اينالادا بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ ءبارiن وي ەلەگiنەن عانا ەمەس، جۇرەگiنەن دە وتكiزەدi. Iشتەي ارپالىسادى، قاپالانادى. بiراق iشiندە يت ءولiپ جاتسا دا، سىرتقا بiلدiرمەيدi. جاي عانا كۇلiمسiرەپ وتىرا بەرەدi. كوكiرەك-كەنiشi – سىر-ساندىق. قۇپياسىن ءومiرi اشپايدى. ارتىق اڭگiمە ايتپايدى. ەرتەلi-كەش اقىل ايتىپ، باسىڭدى اۋىرتپايدى. ساپارعا شىعىپ كەتكەن كەزدە جيi-جيi تەلەفون شالىپ، مازاڭدى المايدى. دەربەس شەشiم شىعارۋىڭا مۇمكiندiك بەرەدi.
قىزمەتكەرلەرiن وتە ەركiن ۇستايدى. بiراق سوعان قاراماستان بەت الدى لاعىپ جۇرگەن ەشكiمدi كورمەيسiڭ. شىعارماشىلىق توپقا كوپ ەسكەرتپە جاسامايدى. تiلشiلەر ونىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، وزدەرi-اق جيناقتالا باستايدى. رەداكتسياعا جاي كiرiپ-شىعىپ ءجۇرiپ-اق ونەگە كورسەتiپ تۇرادى. ايتەۋiر، ونىڭ باس رەداكتورلىق بولمىسى بولەك.
* * *
بiر كەزدە دارiگەر بولام دەپ، تالپىنىپ، اق حالات كيۋگە قۇمارتقان نۇرتورە ءجۇسiپتiڭ قالامگەرلiكتiڭ قامىتىن كيگەنiنە مiنە، قىرىق جىلدان استى. سىر وڭiرiندە مەكتەپ وقۋشىلارى شىعارعان «الاۋ» قولجازبا جۋرنالىنان ەلدiڭ ەڭ وقىلىمدى باسىلىمدارىنىڭ بiرi «ايقىنعا» دەيiنگi جول ونى تالاي رەت سىنعا سالدى. اق پەن قارا، وڭ مەن سول ارپالىسقان سان بەلەستەن ءوتتi. بiراق سوندا دا باياعىدا قانداۋىرعا اينالىپ كەتە جازداعان قالامىن بiر ساتكە قولىنان ءتۇسiرiپ كورمەپتi. ال قانداۋىر-قالامنىڭ قۋاتى ءالi سول قالپى. تيگەن جەرiن تiلگiلەپ وتەدi...
* * *
بۇگىن جامپوز جۋرناليست، قارىمدى قايراتكەر، ساليقالى سەناتور، اعا-دوس نۇرتورە ءجۇسىپ مەرەيلى جاسقا تولدى! ارعىماق ءمىنىپ كەلگەن الپىسىڭىز الىسقا باستاسىن، نۇرەكە!
باۋىرجان ومارۇلى
