الماتىدا تۇركيالىق شوقايتانۋشى عالىم ابدىۋاقاپ قارانىڭ «كەڭەس وداعىنىڭ تۇركى الەمى ساياساتى» اتتى كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. وندا ساياساتكەر، كۇرەسكەر مۇستافا شوقايدىڭ ماقالالارى جيناقتالعان.
جيىندا قايراتكەر تۇلعاسىن زەرتتەۋ جانە جاڭادان شىققان كىتاپتىڭ باسقا دا تىلدەرگە اۋدارىلىپ جاتقانى ايتىلدى. تاعى ءبىر مۇستافاتانۋشى عالىم باقىت سادىقوۆانىڭ ابدىۋاقاپ قاراعا اماناتتاعان سىيىن كىتاپ اۆتورى مۇستافا مۇراجايىنا جەتكىزەتىنىن ايتتى.
پروفەسسور ابدىۋاقاپ قارانىڭ قۇراستىرۋىمەن مۇستافا شوقايدىڭ 41 ماقالاسى تولىق ءبىر كىتاپقا توپتاستىرىلىپ، قۇندى ەڭبەك ءتورت تىلدە جارىق كورگەن بولاتىن. كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى تۇركيا ەلىنىڭ انكارا قالاسىندا ءوتىپ، كەيىننەن قازاقستانعا دا جەتتى. قىزىلوردا قالاسى مەن استانادا بولعان كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى كوپتىڭ نازارىنا ىلىككەن. «كەڭەس وداعىنىڭ تۇركى الەمى ساياساتى» اتتى كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى الماتى قالاسىنداعى فارابي اتىنداعى قازاقتىڭ ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءوتتى. كىتاپ قازاق، ورىس، تۇرىك جانە فرانتسۋز تىلدەرىندە بولەك-بولەك جيناق رەتىندە جاريالانعان.
«اعىلشىن تىلىنە دە اۋداردىق»
تۇركيانىڭ ميمار سينان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، عالىم ابدىۋاقاپ قارا ەلگە قازاق، تۇرىك، ورىس، فرانتسۋز تىلدەرىندە جارىق كورگەن مۇستافا شوقاي ەڭبەكتەرىنىڭ باسى قوسىلعان كىتاپتاردى ارنايى اكەلىپ، تانىستىرعان راسىمدە بىلاي دەدى.
- مەن ارنايى پاريجگە بارىپ، مۇستافا شوقاي جازعان 700-گە جۋىق ماقالانىڭ فوتو-كوشىرمەسىن جاساپ الدىم. ونىڭ 120-عا جۋىعى فرانتسۋز تىلىندە جازىلعان. كەيبىر ماقالالارعا ءبىر عاسىر بولعان. كەيىن زەرتتەۋشىلەر مەن تاريحشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعى ارتقاننان سوڭ كىتاپ رەتىندە شىعارۋدى ءجون كوردىم. ەڭ باستى دەگەن 120 ماقالانىڭ ىشىنەن 41 ماقالانى اۋدارىپ الدىم. دەرەكتىڭ بۇزىلماۋى ءۇشىن ءدال اۋدارما جاسادىق. استىنا ماقالا تۋرالى دەرەكتى دە بەرىپ قويدىق. بۇل كىتاپ شىققاننان كەيىن ءبىر تۋىسىما قازاقشا جانە تۇرىكشە كىتاپتاردى سىيعا تارتتىم. ولار «ءبىز ءتىلدى جاقسى تۇسىنبەيمىز» دەدى. سولاي نەگە اعىلشىن تىلىنە اۋدارماسقا دەگەن ۇسىنىس تاستادى. گەرمانيا، فرانتسياداعى، شۆەتسياداعى، بۇكىل ەۋروپاداعى قازاقتاردىڭ، حالىقتىڭ وقۋى ءۇشىن اعىلشىن تىلىنە دە اۋدارما جاسادىق. ول دا جاقىن ارادا شىعادى.
وزبەك جانە نەمىس تىلدەرىندە دە جارىق كورمەك
بۇل كىتاپقا قىزىققاندار كوپ. سونىڭ ءبىرى – وزبەك جانە قىرعىز حالقى. اۆتورعا تاشكەنت پەن بىشكەكتەن كەلگەن عالىمدار ءوز تىلدەرىنە اۋدارۋعا ۇسىنىس تاستاعان. ءساۋىر ايىندا مۇستافا شوقايدىڭ ماقالالارى توپتاستىرىلعان «كەڭەس وداعىنىڭ تۇركى الەمى ساياساتى» اتتى كىتابىنىڭ وزبەك تىلىندەگى اۋدارماسى جارىق كورەتىن بولادى. اۆتوردىڭ سوزىنشە، كىتاپتى نەمىس تىلىنە اۋدارۋ دا جوسپارلانىپ وتىر.
- مۇستافا شوقاي جابىلعان جالادان ءالى كۇنگە دەيىن اقتالماي ءجۇر. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى ءبىزدىڭ قازاق تىلىندە جازۋىمىز. ال قازاق ءتىلىن تەك ءبىزدىڭ ەل عانا وقيدى. ءبىز مۇنى وزگەلەرگە تانىستىرا المايمىز. مەنىڭ نەگىزگى ماقساتىم – شوقايدى جابىلعان ناقاق جالادان ارىلتۋ. سول سەبەپتى دە كىتاپتار ءتۇرلى تىلگە اۋدارىلىپ، الەم حالىقتارىنىڭ وقۋىنا مۇمكىندىك تۋىپ تۇر، - دەدى اۆتور.
عالىمنىڭ عالىمعا سىيى مۇراجايعا تابىستالادى
تۇركى الەمىندە ەڭبەگى زور مۇستافا شوقايدى زەرتتەۋشى عالىمدار قازاقستاندا ساناۋلى. تۇلعا ەڭبەكتەرىن قازاق قىزدارىنىڭ ىشىندە العاش زەرتتەگەن - عالىم، پروفەسسور، شوقايتانۋشى باقىت سادىقوۆا. ول ءوز كۇشىمەن، ءوز قارجىسىنا، فرانتسۋز دوستارىنىڭ كومەگىمەن، ءار ءتۇرلى كەزەڭدەردە، 5 كىتاپ جازىپ، باسىپ ۇلگەرگەن. راسىمگە كەلگەن مۇستافا شوقايدىڭ تۋىسى گۇلبارشىن زايروۆا ابدىۋاقاپ قاراعا باقىت سادىقوۆانىڭ سالەمىن جەتكىزدى.
- جاقىندا باقىت سادىقوۆا قاتتى سىرقاتتانىپ قالدى. قولىن دا سىندىرىپ الدى. سول سەبەپتى امانات ەتىپ تاپسىرىلعان ءبىر قۇندى ەڭبەگى بار ەدى. مىنا سۋرەت – تبيليسيدە 1919 جىلى مۇستافا مەن ماريانىڭ ەڭ العاشقى، تۇپنۇسقا سۋرەتى. وسى سۋرەت باقىت اپايدىڭ ۇيىندە ءىلىنىپ تۇراتىن. ول كىسى مۇستافا شوقايدىڭ ۇرپاعى رەتىندە جازۋ ماشينكاسىن، مورلەرىن ۇرپاعى رەتىندە مۇراجايعا تاپسىرعان. ەندى وسى قۇندى سىيلىقتى مەن اپايدىڭ ايتۋىمەن ابدىۋاقاپ قاراعا تابىستاسام دەيمىن، - دەدى گۇلبارشىن زايروۆا.
شوقايتانۋشى، «كەڭەس وداعىنىڭ تۇركى الەمى ساياساتى» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى ابدىۋاقاپ قارا بۇل باعالى مۇرانى استانا قالاسىنداعى №51 مۇستافا شوقاي اتىنداعى مەكتەپ گيمنازياسىندا اشىلعان مۇراجايعا تابىستاۋدى ءجون سانادى. ەندى سۋرەت استانا قالاسىنا جەتكىزىلەتىن بولادى.
سونداي-اق پرەزەنتاتسيا بارىسىندا مۇستافا شوقايدىڭ ەكى بىردەي تولقۇجاتى جاقىن ارادا قازاقستانعا كەلەتىنى ايتىلدى. ول دا استاناداعى مۋزەيگە تابىستالماق.
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
