Nazarlaryŋyzǧa tarihi tūlǧa, Alaş ardaqtysy Mūstafa Şoqaidyŋ jazǧan hatyn ūsynyp otyrmyz. Ötkenımızdı bılmei, erteŋımızge köz salu mümkın emesın eskersek, ötken ǧasyrda ziialy qauym ökılderınıŋ qandai jaǧdaidy basynan keşırgenın bılu ärbırımızge mındet ekenı dausyz. Oqyŋyz, oilanyŋyz, nätije tüiıŋız.
«Qymbattym, mıne ekı ai boiy bızdıŋ komissiia lagerlerdı aralauda. Ekı million tūtqyn bolady dep josparlaǧan nemısterdıŋ türmelerınde adam sany üş jarym millionnan asyp kettı. Būl adamdardyŋ barlyǧy kömekke zäru jäne menen qoldau kütedı. Kömektesemın dep uäde berdım. Bıraq aitqanymnyŋ bärı de olardyŋ bır sät bolsyn köŋılderıne demeu bolsyn degenım. Qolymnan eş närse kelmeitınımdı bılıp, aldauǧa mäjbürmın.
Būl jerde türkıstandyqtar öte köp. Lagerlerde adam sany şekten tys. Tittei bolsyn aǧattyǧy üşın barar jerı ainzasgruppa (öltırıluı tiıs adamdar toby). Keşe 35 türkıstandyqty ölımnen araşalap qaldym, bar kınäsı sündetke otyrǧyzylǧan eken (evreiler de sündettelgender). Qazır qaraşa aiy, olardyŋ bırazy jazdyq kiımımen, bırazy tıptı jartylai jalaŋaş. Suyqtan qorǧanu üşın jerdı qazyp tyǧyluǧa mäjbür. Astylaryna töseitın bırdeŋe berulerın ötındım. İtke tamaq bergen siiaqty nan laqtyrady. Su degen müldem joq. Özımnen eş kömek bolmaitynyna qatty qinalyp jürmın. Mynany körgenımnen ölgenım jaqsy edı.
Tıptı, osy lagerdıŋ özınde de türkıstandyqtar orys tūtqyndardan zalym köruge. Men şydai almai, qarsylyǧymdy bıldıretın hat jazdym: «Sender, nemıster, özderıŋdı Europadaǧy eŋ örkeniettı, bılımdı adambyz deisıŋder. Eger tūtqyndarǧa ıstegenderıŋdı mädeniet dep atasaŋdar, däl osyndaidy senderdıŋ bastaryŋa da tıleimın. HH ǧasyrda sender zūlymdyqtaryŋmen HIII ǧasyrda ömır sürgen Şyŋǧys hannan da asyp tüstıŋder». Būl hatty oqyǧan «SS» ofiserı oiymdy tıkesınen aituym artyqtau emes pe dep sūraq qoidy. Men: «Būl üşın darǧa asuǧa ne atyp tastauǧa būiryq berseŋder, men daiynmyn. Osyndai «örkeniettı» qoǧamda ömır sürgenımşe, ölgenım artyq” dedım.Özıŋ de tüsınıp tūrǧan şyǧarsyŋ, däl būndai jaǧdaida ūiqy men tamaqty oilau da mümkın emes. Kündelıktı ondaǧan şaqyrym jürıp, lagerlerdı aralaimyn. Küş sarqyluda. Jiyrma bes jyl boiy şet elde jürıp jan küizelısı ūşyradym. Şarşadym. Tuǧandarym alysta qaldy. Bärın da tüsınesıŋ. Osynyŋ bärın körıp, ömır sürgım kelmei ketedı. Özıŋdı küt. Hatty oqyǧannan soŋ, örtep jıber.» Mūstafa Şoqai, 1941 jyl qaraşa aiy.
Hat Baqyt Sadyqovanyŋ
«Mustafa Chokai» eŋbegınen alyndy.
Audarǧan Rüstem Nürken.
Ūqsas jaŋalyqtar
