«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ كەزەكتى سۇحباتى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، حالىقارالىق قۇقىق كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جەتىباەۆ نۇربول مىرزامەن بولدى. ول ەلىمىزگە قاجەتتى زاڭدار مەن ازاماتتاردىڭ قۇقىعى جايلى بايانداپ بەردى.
- قازىرگى كەزدە قوعامنىڭ قۇقىقتىق ساۋاتى تۋرالى ايتىپ وتسەڭىز.
-وكىنىشكە قاراي، قازىرگە تاڭدا قازاقستاندا قوعام تاراپىنان قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق وتە تومەن دەڭگەيدە قالىپتاسۋدا. ءتىپتى ازاماتتار وزدەرىنىڭ جەكە قۇقىقتارىن قاراپايىم تۇردە قورعاي المايدى. جالپى، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە تولىققاندى قۇقىقتىق مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعام ءالى تولىق قۇرىلعان جوق. ونىڭ باستى دالەلى – ەگەر ازاماتتار ادىلەتسىزدىككە تاپ بولسا، ەڭ الدىمەن، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا ەمەس، تىكەلەي پرەزيدەنتكە حات جازادى.
-ءسىزدىڭ تاجىريبەڭىزدە ازاماتتار كوبىنەسە قانداي ماسەلەلەر بويىنشا قۇقىقتىق كومەككە جۇگىنەدى؟
- مەنىڭ تاجىريبەمدە وسى ۋاقىتقا دەيىن كوپتەگەن ماسەلەلەر بولدى جانە وسى جاعداياتتار بويىنشا بىرنەشە ادام قۇقىقتىق كومەككە جۇگىنگەن. اتاپ ايتار بولسام، ازاماتتىق ىستەر، مۇراگەرلىك ماسەلە، وتباسىلىق داۋ، اليمەنتتى ءوندىرىپ الۋ ماسەلەسى، ەڭبەك داۋلارى، اكىمشىلىك ىستەر بويىنشا حالىق زاڭ كەڭەسىنىڭ كومەگىن بىرنەشە رەت قاجەت ەتتى.
-سوت جۇيەسىنىڭ رەفورمالانۋىنان بىزدەگى زاڭ سالاسىندا قانداي ىلگەرىلەۋ، دامۋ پروتسەستەرى ءجۇرىپ باستادى؟
-قۇقىقتىق رەفورما ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ايتارلىقتاي جامان ەمەس. تەوريالىق تۇرعىدا بارلىعى جاقسى، الايدا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا جۇمىسقا تۇرۋدا مەريتوكراتيالىق ءادىس ساقتالىنىپ جۇرگەن جوق. جۇمىسقا تۇرۋ ءۇشىن اقشا بەرۋ كەرەك نەمەسە جوعارى قىزمەتتەگىلەر قوڭىراۋ شالۋى كەرەك دەگەن سەكىلدى جاعدايلار ءجيى كەزدەسەدى. ەگەر مەريتوكراتيا قاعيداسى ساقتالماسا، اتالعان رەفورمانىڭ قۇنى دا، ساپاسى دا بولمايدى. ەڭ وكىنىشتىسى، قازىرگى تاڭدا زاڭ فاكۋلتەتىن ۇزدىك تامامداعان كوپتەگەن تۇلەكتەر اقشاسى مەن جوعارى قىزمەتتەگى تانىسى بولماعاندىقتان جۇمىسسىز جۇرگەنى دە جاسىرىن ەمەس. كەرىسىنشە، زاڭ فاكۋلتەتىندە وقىسا دا، ءبىلىمى ناشار ادامدار قالتاسى قالىڭ بولعاندىقتان، جاقسى قىزمەتكە ورنالىسىپ الاتىندارى دا بار. مەنىڭ ويىمشا، ادىلەتتى بولۋ ءۇشىن سوت تورەلىگىن حالىق تاڭداۋى كەرەك جانە دە مەريتوكراتيالىق قاعيدا ارقاشان ساقتالۋى شارت.
-ەلەكتروندى سوت تورەلىگى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز. ءتيىمدى تۇستارى قانداي؟
- اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ جەدەل دامۋى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ ازايۋىنا نەمەسە جويىلۋىنا ءالى دە وتە از ىقپال ەتۋدە. ايتىپ وتكەنىمدەي، زاڭگەردى دە، سوتتى دا حالىق ءوزى تاڭداپ العانى ابزال. سوندا بارلىعى ءادىل تۇردە، ادال جولمەن شەشىلەدى. ەلەكتروندى سوتتىڭ ءتيىمدى تۇسى، ەڭ الدىمەن، پاندەميانىڭ كەڭىنەن تارالىپ كەتپەۋىن الدىن الادى. سونىمەن قاتار، بەينەجازباعا جازىلعان سوت پروتسەسىن مامانداردىڭ كەڭىنەن تالقىلاۋىنا مۇمكىندىك تۋادى. ەلەكتروندى سوت پروتسەسى سوتقا قاتىسۋشىلاردىڭ ەركىن وي بىلدىرۋىنە اسەر ەتەدى.
-قۇقىقتىق كومەك الۋدا ازاماتتار ەڭ الدىمەن زاڭگەردىڭ قانداي قاسيەتتەرىنە ءمان بەرگەنى دۇرىس؟
- ەڭ الدىمەن، ازاماتتار زاڭگەرلەردىڭ تاجىريبەسىنە، قۇقىقتىق سانا-سەزىمىنە، شىنشىلدىعىنا، ادىلدىگىنە باسا نازار اۋدارۋى ءتيىس. «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعان بيدە يمان جوق» دەپ تولە بي ايتقانداي، زاڭگەردىڭ ادىلدىگى مەن بىلىكتىلىگىنە ءمان بەرگەن ءجون. ارينە، ەلىمىزدەگى زاڭگەرلەردىڭ اراسىندا كاسىبي دەڭگەيى جوعارى، ءبىلىمدى ماماندار جەتەرلىك. دەگەنمەن دە قازىرگى ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىق زاڭگەرلەردىڭ زاڭدى بۇزۋىنا، ادىلەتسىزدىك تانىتۋىنا اكەپ سوعىپ جاتقانىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك.
- جالپى، قازىرگى كەزدە سوت جۇيەسىنە دەگەن حالىق تاراپىنان سەنىمسىزدىك تە جوق ەمەس. وسى تۇرعىدان قازاقستاندا ءادىل سوت جۇيەسىنىڭ بارىن جانە ءاربىر ازامات ءوزىنىڭ قۇقىعىن تالاپ ەتۋىنە مۇمكىندىگى بارىن قالاي ناسيحاتتاپ، تۇسىندىرگەن ءجون؟
-وتە كۇردەلى ساۋال. قازىرگى كەزدە سوتتىڭ ادىلدىگىنە حالىق كۇمانمەن قارايتىنى راس. سونىڭ سالدارىنان حالىق سوت جۇيەسىنە ەمەس، پرەزيدەنت قۇزىرلىعىنا جۇگىنەدى. ءتىپتى حالىقتى سوت جۇيەسىنىڭ ءادىل ءارى ءۇشىنشى بيلىكتىڭ وكىلى ەكەنىنە سەندىرۋ قيىنعا سوعىپ بارادى. وسىنداي كۇمان ازاماتتاردىڭ ساناسىندا دەموكراتيالىق پروتسەسستەرگە قاتىسپاعاندىقتان، سوتتىڭ تورەلىگىن وزدەرى تاڭداماعاندىقتان پايدا بولادى. الايدا، حالىق تانىس-تامىر ارقىلى ماسەلەنى شەشىپ، سوت جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ جاتقانىن دا ايتىپ وتكەنىمىز ءجون. سول سەبەپتى ازاماتتار زاڭدى، سوت جۇيەسىن بىلگەنى ابزال. ەگەر جۇيە دەموكراتياعا ەنىپ، بارلىق لاۋازىم تەك سايلاۋ ارقىلى وتسە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءادىل سوتتىڭ قالىپتاساتىنا سەنەمىن.
-قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ قولدانىلۋ اياسى قانداي؟
-قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ قابىلدانۋى مەن مازمۇنىندا قانداي دا ءبىر كەمشىلىكتەر كەزدەسپەيدى. قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ قولدانىلۋ اياسىن ەكى ءتۇرلى دەڭگەيمەن قاراستىرا الامىز. لاۋازىمى جوعارى ازاماتتار قۇقىقبۇزۋشىلىق جاساسا، زاڭدى ورىنداماۋ، ەلەمەۋ نەمەسە باعىنباۋ ارەكەتتەرى ءجيى ورىن الادى. ال، قاراپايىم ازاماتتار قۇقىقتى بۇزسا، ولارعا قاتىستى اكتىلەر تولىعىمەن جازىلىپ، ءىس جۇزىندە قولدانىلادى. سىبايلاس جەمقورلىقپەن ۇستالعان، ءىرى لاۋازىمدى ادامداردىڭ قىلمىسى شەتتە قالىپ، جازاسىز قالىپ جاتادى. قىلمىسى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلمايتىن ازاماتتاردىڭ تانىستارى نەمەسە جاقسى قىزمەتتەرى بولادى. ياعني، زاڭ الدىندا شىققان تەگىنە، الەۋمەتتىك تۇرمىسىنا بايلانىستى كونستيتۋتسيالىق قاعيدالار ورىندالمايدى.
-سىزدىڭشە، قۇقىقتىق، زاڭ سالاسىنداعى ەڭ داۋلى ماسەلە قايسى؟
-زاڭ سالاسىندا كوپتەگەن قۇقىق باعىتتارى بار. سوتتا ءىستى شەشۋدە ونىڭ كۇردەلىلىگىنە بايلانىستى انىقتالادى. جەر داۋىنا قاتىستى ماسەلەلەر، اجىراسۋ، مورالدىق جانە ماتەريالدىق زياندى وتەۋ ماسەلەلەرى وتە داۋلى ماسەلەلەر بولىپ سانالادى. جالپى، ءاربىر ءىستىڭ وزىندىك كۇردەلى تۇستارى بولادى.
-جالپى، بىزدەگى قۇقىقتىق، زاڭدىق ساياساتىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
-وكىنىشكە وراي، ەلىمىز دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق مەملەكەت بولماعاندىقتان، ازاماتتىق قوعام دامىماعاندىقتان قۇقىقتىق ساياساتقا كوڭىلىم تولمايدى. تاۋەلسىز سوت بيلىگى قالىپتاسپاعان، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ازاماتتاردىڭ شىنايى قۇقىعىن قورعايتىن ورگانعا اينالماعان قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. مىسالى، «پوليتسيا» دەسە، حالىق جازالاۋشى ورگان دەگەن كوزقاراسپەن قارايدى، ال دامىعان ەلدەردە پوليتسيا- قۇقىق قورعاۋشى، حالىق قورعاۋشىسى رەتىندە تانىلعان مامان. جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، قۇقىقتىق ساياساتتى تۇزەۋ ءۇشىن شىنايى دەموكراتيالىق جانە قۇقىقتىق قوعام قۇرۋىمىز كەرەك.
-زاڭ جۇيەسىندەگى كەيبىر ولقىلىقتاردىڭ ورنىن قالاي تۇزەتۋگە بولادى؟ زاڭ جۇيەسىن بىرىزدىلىككە ءتۇسىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
- ەڭ الدىمەن، زاڭ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن پارلامەت قۇرامىن دۇرىستاۋ كەرەك. ياعني، پارلامەنت دەپۋتاتتارى كاسىبي تۇرعىدا جوعارى بولۋى قاجەت. ەقىۇ (ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمى) قازاقستاندا وتكەن سايلاۋلاردىڭ ءادىل، دەموكراتيالىق تالاپتارعا ساي وتكەنىن جاريالاعان ەمەس. بىزدە ءبىر پالاتالى پارلامەنت جەتكىلىكتى ءارى سەنات قاجەت ەمەس دەپ ويلايمىن. ءبىز ۋنيتارلى مەملەكەت بولعاندىقتان، ءبىر پالاتالى پارلامەت جەتكىلىكتى. حالىقتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن زاڭ قابىلدانعان كەزدە زاڭ بىرىزدىلىككە تۇسەدى.
-جاستاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتىن ارتتىرۋ ءۇشىن قانداي جۇمىستار جۇرگىزگەن دۇرىس؟
- جاستاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعى جاقسارۋى ءۇشىن ولاردىڭ مەملەكەتكە دەگەن سەنىمى ارتۋى كەرەك. وكىنىشكە وراي، ەلىمىزدە شەت ەلدە ءبىلىم العىسى كەلەتىن جاستاردىڭ سانى كوبەيىپ كەتتى، ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا سەنبەيدى. قازىرگى جاستار «ەگەر تانىسىڭ بولسا، جاقسا جۇمىس تاباسىڭ» دەگەن سەكىلدى پىكىرلەردە قالعان، كوزقاراستارى تىم بولەك. ەلىمىزدە شىنايى ساياسي رەفورمالار جۇرگىزىلمەيىنشە، ءادىل سايلاۋ وتپەيىنشە جاستاردى ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىنە سەندىرۋ قيىنعا سوقپاق. بۇرىن وڭتۇستىك كورەيادا اۆتوريتارلى قوعام بولدى. ۋاقىت وتە كەلە دەموكراتيالى قوعامعا اۋىستى. قازىر ءبىز اۆتوريتارلى قوعامنان شىنايى دەموكراتيالىق قوعامعا اۋىسپاساق، جاعداي وزگەرىسسىز قالادى. ەگەر جاستار جۇمىسقا تۇراتىن كەزدە مەريتوكراتيالىق ءادىستى قولدانسا، ءوز ەلىندەگى قۇقىقتىق رەفورمالارداعى كەز كەلگەن وزگەرىستەردى قابىلداۋعا دايىن بولادى.
-قالاي ويلايسىز، مەكتەپ باعدارلاماسىنا قۇقىقتىق ساۋاتتى مەڭگەرۋ ساباقتارىن ەنگىزگەن دۇرىس پا؟
-مەكتەپتە «قۇقىق نەگىزدەرى» ساباعى جۇرگىزىلەدى. وسى ءپاندى تەرەڭىرەك وقىتاتىن ءادىس-تاسىلدەردى قولعا السا، جاستار قۇقىق تۇرعىسىندا ساۋاتتى بولادى. سونىمەن قوسا، قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىراتىن قوسىمشا كۋرستاردى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزگەنى دۇرىس.
-قوعامنىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن جوعارى دارەجەگە جەتكىزۋدە زاڭگەرلەردىڭ اتقاراتىن ءرولى قانداي؟
-«دارىگەر ادامدى، زاڭگەر قوعامدى ەمدەيدى» دەگەن ءسوز بار. ءبىلىمدى، بىلىكتى زاڭگەر قاراپايىم حالىقتىڭ اراسىندا جۇرگەنىنە قاراماستان زاڭ سالاسى جايلى اقپاراتتارمەن بولىسسە، ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن مىندەتتەرىن تۇسىندىرسە، قوعامنىڭ قۇقىقتىڭ ساۋاتتىلىعىن ارتتىرار ەدى.
-زاڭ شىعارۋدى دەموكراتيالاندىرۋ ءۇشىن قانداي قادامدار جاساعان دۇرىس دەپ ويلايسىز؟
-بىرىنشىدەن، ءادىل پارلامەنت ءماجىلىسىن سايلاۋ. توتە جولمەن تىكەلەي دەپۋتاتتاردى سايلاۋ. ەكىنشىدەن، بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدەردى حالىقتىڭ تاڭداۋىمەن تاعايىنداۋ. ۇشىنشىدەن، سوت تورەلىگىن حالىقتىڭ تاڭداۋى. وبلىستىق، قالالىق جانە اۋداندىق ءماسليحات دەپۋتاتتارىن حالىقتىڭ تىكەلەي سايلاۋى. ەگەر وسى پروتسەسستەر جۇزەگە اسسا، زاڭ شىعارۋ دەموكراتيالانادى.
-زاڭداردى تۇتاس مەملەكەتتىك تىلدە قولدانۋ ماسەلەسى ءجيى كوتەرىلەدى. بۇل ماسەلەگە قالاي قارايسىز؟
-ەلىمىزدە قازاق تىلىندە زاڭ جازاتىن زاڭگەرلەردىڭ ءبىر شوعىرى قالىپتاسىپ ۇلگەردى. قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە الدىمەن قازاق تىلىندە زاڭدى جازىپ، كەيىن ورىسشالاۋدا پروبلەما جوق. باستى پروبلەما- ازداعان ەليتامىزدىڭ ورىس تىلىندە سويلەۋى، ولاردىڭ بالالارىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەۋىندە. بولاشاقتا بارلىق ءىس-قاعاز تەك قازاق تىلىندە بولسا، ولار جۇمىسسىز قالۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، اگرەسسيالى ساياسات ۇستانىپ وتىرعان رەسەي دە قاۋىپ تۋدىرىپ وتىر. «قازاقستاندا ورىس ءتىلىن قورلاپ ، تۇنشىقتىرىپ جاتىر» دەگەن جالعان جەلەۋمەن اگرەسسيالى سوعىس باستاپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىندە ورىستاردىڭ جانە ورىس ءتىلدى قازاقتاردىڭ كوپ ەكەنىن ەسكەرسەك، جاعداي ودان ءارى قيىندايدى. سول سەبەپتى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋدە «وگىز دە ولمەيتىن، اربا دا سىنبايتىن» ساياساتتى ويلاپ تابۋىمىز كەرەك.
سۇحباتتاسقان
ايدانا شالقاروۆا.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
