«Adyrna» ulttyq portalynyń kezekti suhbaty Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, halyqaralyq quqyq kafedrasynyń doenti, zań ǵylymdarynyń kandıdaty Jetibaev Nurbol myrzamen boldy. Ol elimizge qajetti zańdar men azamattardyń quqyǵy jaıly baıandap berdi.
- Qazirgi kezde qoǵamnyń quqyqtyq saýaty týraly aıtyp ótseńiz.
-Ókinishke qaraı, qazirge tańda Qazaqstanda qoǵam tarapynan quqyqtyq saýattylyq óte tómen deńgeıde qalyptasýda. Tipti azamattar ózderiniń jeke quqyqtaryn qarapaıym túrde qorǵaı almaıdy. Jalpy, bizdiń elimizde tolyqqandy quqyqtyq memleket pen azamattyq qoǵam áli tolyq qurylǵan joq. Onyń basty dáleli – eger azamattar ádiletsizdikke tap bolsa, eń aldymen, Quqyq Qorǵaý organdaryna emes, tikeleı prezıdentke hat jazady.
-Sizdiń tájirıbeńizde azamattar kóbinese qandaı máseleler boıynsha quqyqtyq kómekke júginedi?
- Meniń tájirıbemde osy ýaqytqa deıin kóptegen máseleler boldy jáne osy jaǵdaıattar boıynsha birneshe adam quqyqtyq kómekke júgingen. Atap aıtar bolsam, azamattyq ister, muragerlik másele, otbasylyq daý, alımentti óndirip alý máselesi, eńbek daýlary, ákimshilik ister boıynsha halyq zań keńesiniń kómegin birneshe ret qajet etti.
-Sot júıesiniń reformalanýynan bizdegi zań salasynda qandaı ilgerileý, damý proesteri júrip bastady?
-Quqyqtyq reforma bizdiń elimizde aıtarlyqtaı jaman emes. Teorııalyq turǵyda barlyǵy jaqsy, alaıda quqyq qorǵaý organdaryna jumysqa turýda merıtokratııalyq ádis saqtalynyp júrgen joq. Jumysqa turý úshin aqsha berý kerek nemese joǵary qyzmettegiler qońyraý shalýy kerek degen sekildi jaǵdaılar jıi kezdesedi. Eger merıtokratııa qaǵıdasy saqtalmasa, atalǵan reformanyń quny da, sapasy da bolmaıdy. Eń ókinishtisi, qazirgi tańda Zań fakýltetin úzdik támamdaǵan kóptegen túlekter aqshasy men joǵary qyzmettegi tanysy bolmaǵandyqtan jumyssyz júrgeni de jasyryn emes. Kerisinshe, Zań fakýltetinde oqysa da, bilimi nashar adamdar qaltasy qalyń bolǵandyqtan, jaqsy qyzmetke ornalysyp alatyndary da bar. Meniń oıymsha, ádiletti bolý úshin sot tóreligin halyq tańdaýy kerek jáne de merıtokratııalyq qaǵıda árqashan saqtalýy shart.
-Elektrondy sot tóreligi týraly aıtyp berseńiz. Tıimdi tustary qandaı?
- Aqparattyq tehnologııanyń jedel damýy sybaılas jemqorlyqtyń azaıýyna nemese joıylýyna áli de óte az yqpal etýde. Aıtyp ótkenimdeı, zańgerdi de, sotty da halyq ózi tańdap alǵany abzal. Sonda barlyǵy ádil túrde, adal jolmen sheshiledi. Elektrondy sottyń tıimdi tusy, eń aldymen, pandemııanyń keńinen taralyp ketpeýin aldyn alady. Sonymen qatar, beınejazbaǵa jazylǵan sot proesin mamandardyń keńinen talqylaýyna múmkindik týady. Elektrondy sot proesi sotqa qatysýshylardyń erkin oı bildirýine áser etedi.
-Quqyqtyq kómek alýda azamattar eń aldymen zańgerdiń qandaı qasıetterine mán bergeni durys?
- Eń aldymen, azamattar zańgerlerdiń tájirıbesine, quqyqtyq sana-sezimine, shynshyldyǵyna, ádildigine basa nazar aýdarýy tıis. «Týra bıde týǵan joq, týǵan bıde ıman joq» dep Tóle bı aıtqandaı, zańgerdiń ádildigi men biliktiligine mán bergen jón. Árıne, elimizdegi zańgerlerdiń arasynda kásibı deńgeıi joǵary, bilimdi mamandar jeterlik. Degenmen de qazirgi ekonomıkalyq turaqsyzdyq zańgerlerdiń zańdy buzýyna, ádiletsizdik tanytýyna ákep soǵyp jatqanyn esten shyǵarmaý kerek.
- Jalpy, qazirgi kezde sot júıesine degen halyq tarapynan senimsizdik te joq emes. Osy turǵydan Qazaqstanda ádil sot júıesiniń baryn jáne árbir azamat óziniń quqyǵyn talap etýine múmkindigi baryn qalaı nasıhattap, túsindirgen jón?
-Óte kúrdeli saýal. Qazirgi kezde sottyń ádildigine halyq kúmánmen qaraıtyny ras. Sonyń saldarynan halyq sot júıesine emes, prezıdent quzyrlyǵyna júginedi. Tipti halyqty sot júıesiniń ádil ári úshinshi bıliktiń ókili ekenine sendirý qıynǵa soǵyp barady. Osyndaı kúmán azamattardyń sanasynda demokratııalyq proessterge qatyspaǵandyqtan, sottyń tóreligin ózderi tańdamaǵandyqtan paıda bolady. Alaıda, halyq tanys-tamyr arqyly máseleni sheship, sot júıesiniń qalyptasýyna kedergi keltirip jatqanyn da aıtyp ótkenimiz jón. Sol sebepti azamattar zańdy, sot júıesin bilgeni abzal. Eger júıe demokratııaǵa enip, barlyq laýazym tek saılaý arqyly ótse, bizdiń elimizde ádil sottyń qalyptasatyna senemin.
-Quqyqtyq aktilerdiń qoldanylý aıasy qandaı?
-Quqyqtyq aktilerdiń qabyldanýy men mazmunynda qandaı da bir kemshilikter kezdespeıdi. Quqyqtyq aktilerdiń qoldanylý aıasyn eki túrli deńgeımen qarastyra alamyz. Laýazymy joǵary azamattar quqyqbuzýshylyq jasasa, zańdy oryndamaý, elemeý nemese baǵynbaý áreketteri jıi oryn alady. Al, qarapaıym azamattar quqyqty buzsa, olarǵa qatysty aktiler tolyǵymen jazylyp, is júzinde qoldanylady. Sybaılas jemqorlyqpen ustalǵan, iri laýazymdy adamdardyń qylmysy shette qalyp, jazasyz qalyp jatady. Qylmysy úshin jaýapqa tartylmaıtyn azamattardyń tanystary nemese jaqsy qyzmetteri bolady. Iaǵnı, zań aldynda shyqqan tegine, áleýmettik turmysyna baılanysty konstıtýııalyq qaǵıdalar oryndalmaıdy.
-Sizdińshe, quqyqtyq, zań salasyndaǵy eń daýly másele qaısy?
-Zań salasynda kóptegen quqyq baǵyttary bar. Sotta isti sheshýde onyń kúrdeliligine baılanysty anyqtalady. Jer daýyna qatysty máseleler, ajyrasý, moraldyq jáne materıaldyq zııandy óteý máseleleri óte daýly máseleler bolyp sanalady. Jalpy, árbir istiń ózindik kúrdeli tustary bolady.
-Jalpy, bizdegi quqyqtyq, zańdyq saıasatyna kóńilińiz tola ma?
-Ókinishke oraı, elimiz demokratııalyq, quqyqtyq memleket bolmaǵandyqtan, azamattyq qoǵam damymaǵandyqtan quqyqtyq saıasatqa kóńilim tolmaıdy. Táýelsiz sot bıligi qalyptaspaǵan, quqyq qorǵaý organdary azamattardyń shynaıy quqyǵyn qorǵaıtyn organǵa aınalmaǵan qoǵamda ómir súrip jatyrmyz. Mysaly, «polıııa» dese, halyq jazalaýshy organ degen kózqaraspen qaraıdy, al damyǵan elderde polıııa- quqyq qorǵaýshy, halyq qorǵaýshysy retinde tanylǵan maman. Joǵaryda aıtyp ótkendeı, quqyqtyq saıasatty túzeý úshin shynaıy demokratııalyq jáne quqyqtyq qoǵam qurýymyz kerek.
-Zań júıesindegi keıbir olqylyqtardyń ornyn qalaı túzetýge bolady? Zań júıesin birizdilikke túsirý úshin ne isteý kerek?
- Eń aldymen, zań júıesin qalyptastyrý úshin Parlamet quramyn durystaý kerek. Iaǵnı, Parlament depýtattary kásibı turǵyda joǵary bolýy qajet. EQYU (Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymy) Qazaqstanda ótken saılaýlardyń ádil, demokratııalyq talaptarǵa saı ótkenin jarııalaǵan emes. Bizde bir palataly Parlament jetkilikti ári senat qajet emes dep oılaımyn. Biz ýnıtarly memleket bolǵandyqtan, bir palataly Parlamet jetkilikti. Halyqtyń múddesin qorǵaıtyn zań qabyldanǵan kezde zań birizdilikke túsedi.
-Jastardyń quqyqtyq saýatyn arttyrý úshin qandaı jumystar júrgizgen durys?
- Jastardyń quqyqtyq saýattylyǵy jaqsarýy úshin olardyń memleketke degen senimi artýy kerek. Ókinishke oraı, elimizde shet elde bilim alǵysy keletin jastardyń sany kóbeıip ketti, elimizdiń bolashaǵyna senbeıdi. Qazirgi jastar «eger tanysyń bolsa, jaqsa jumys tabasyń» degen sekildi pikirlerde qalǵan, kózqarastary tym bólek. Elimizde shynaıy saıası reformalar júrgizilmeıinshe, ádil saılaý ótpeıinshe jastardy elimizdiń erteńine sendirý qıynǵa soqpaq. Buryn Ońtústik Koreıada avtorıtarly qoǵam boldy. Ýaqyt óte kele demokratııaly qoǵamǵa aýysty. Qazir biz avtorıtarly qoǵamnan shynaıy demokratııalyq qoǵamǵa aýyspasaq, jaǵdaı ózgerissiz qalady. Eger jastar jumysqa turatyn kezde merıtokratııalyq ádisti qoldansa, óz elindegi quqyqtyq reformalardaǵy kez kelgen ózgeristerdi qabyldaýǵa daıyn bolady.
-Qalaı oılaısyz, mektep baǵdarlamasyna quqyqtyq saýatty meńgerý sabaqtaryn engizgen durys pa?
-Mektepte «Quqyq negizderi» sabaǵy júrgiziledi. Osy pándi tereńirek oqytatyn ádis-tásilderdi qolǵa alsa, jastar quqyq turǵysynda saýatty bolady. Sonymen qosa, quqyqtyq saýattylyqty arttyratyn qosymsha kýrstardy mektep baǵdarlamasyna engizgeni durys.
-Qoǵamnyń quqyqtyq saýattylyǵyn joǵary dárejege jetkizýde zańgerlerdiń atqaratyn róli qandaı?
-«Dáriger adamdy, zańger qoǵamdy emdeıdi» degen sóz bar. Bilimdi, bilikti zańger qarapaıym halyqtyń arasynda júrgenine qaramastan zań salasy jaıly aqparattarmen bólisse, azamattardyń quqyǵy men mindetterin túsindirse, qoǵamnyń quqyqtyń saýattylyǵyn arttyrar edi.
-Zań shyǵarýdy demokratııalandyrý úshin qandaı qadamdar jasaǵan durys dep oılaısyz?
-Birinshiden, ádil Parlament májilisin saılaý. Tóte jolmen tikeleı depýtattardy saılaý. Ekinshiden, barlyq deńgeıdegi ákimderdi halyqtyń tańdaýymen taǵaıyndaý. Úshinshiden, sot tóreligin halyqtyń tańdaýy. Oblystyq, qalalyq jáne aýdandyq máslıhat depýtattaryn halyqtyń tikeleı saılaýy. Eger osy proesster júzege assa, zań shyǵarý demokratııalanady.
-Zańdardy tutas memlekettik tilde qoldaný máselesi jıi kóteriledi. Bul máselege qalaı qaraısyz?
-Elimizde qazaq tilinde zań jazatyn zańgerlerdiń bir shoǵyry qalyptasyp úlgerdi. Qazirgi kezde elimizde aldymen qazaq tilinde zańdy jazyp, keıin orysshalaýda problema joq. Basty problema- azdaǵan elıtamyzdyń orys tilinde sóıleýi, olardyń balalarynyń memlekettik tildi bilmeýinde. Bolashaqta barlyq is-qaǵaz tek qazaq tilinde bolsa, olar jumyssyz qalýy múmkin. Sonymen qatar, agressııaly saıasat ustanyp otyrǵan Reseı de qaýip týdyryp otyr. «Qazaqstanda orys tilin qorlap , tunshyqtyryp jatyr» degen jalǵan jeleýmen agressııaly soǵys bastap ketýi ǵajap emes. Elimizdiń soltústik óńirinde orystardyń jáne orys tildi qazaqtardyń kóp ekenin eskersek, jaǵdaı odan ári qıyndaıdy. Sol sebepti qazaq tiliniń qoldanylý aıasyn keńeıtýde «ógiz de ólmeıtin, arba da synbaıtyn» saıasatty oılap tabýymyz kerek.
Suhbattasqan
Aıdana ShALQAROVA.
"Adyrna" ulttyq portaly.
