بيىل قازاق حالقىنىڭ باسىنداعى ەڭ اۋىر تراگەديا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» وقيعاسىنا 300 جىل تولىپ وتىر. بۇل ماسەلەگە جەكەلەگەن ادامدار نازار اۋدارعانىمەن، جوعارى بيلىك تاراپىنان قوزعالىس جوق سەكىلدى. ال ساراپشىلار، ماسەلەگە ءارتۇرلى باعا بەرگەنىمەن، ونى ەلەمەۋدىڭ ەكى سەبەبىن ايتتى.
2015 جىلى سول كەزدەگى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتالىپ وتكەن. سودان الدىن، 2014 جىلدىڭ كۇزىندە رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين نازارباەۆ تۋرالى «ول ەرەكشە نارسە جاسادى. ول ەشقاشان مەملەكەت بولماعان اۋماقتا مەملەكەت قۇردى. قازاقتاردا ەشقاشان مەملەكەتتىك بولماعان» دەگەن ەدى. ساراپشىلار قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە ءپۋتيننىڭ وسى پىكىرى سەبەپ بولدى دەپ ەسەپتەيدى.
كەيىن 2019 جىلى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ جوشى ۇلىسىنىڭ 750 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋدى ۇسىنعان. سول جىلى ۇكىمەتتىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن ءىس-شارالار اتقارىلعان. پرەزيدەنت 1921-22, 1931-32 جىلدارعى اشارشىلىقتى زەرتتەۋگە باسىمدىق بەرگەن، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ تۋرالى كوميسسيا دا قۇرعان.
ۇكىمەت «وتكەلدە ات اۋىستىرا ما؟»
بيىلعى كوكتەمدە 300 جىل تولىپ وتىرعان «اقتابان شۇبىرىندى» تراگەدياسى تۋرالى ازىرگە بيىك مىنبەلەردەن ايتىلمادى. ەگەر بيلىك بۇل تاقىرىپتى نازارعا العان بولسا، ەرتەرەك قيمىلداپ، ءتيىستى قاۋلى-قارار قابىلدانىپ ۇلگەرگەن بولار ەدى. بۇل كۇندەرى سوعان وراي شارالار اتقارىلىپ جاتسا كەرەك ەدى. الايدا وكىنىشكە وراي، ونىڭ نىشانى بايقالمايدى.
ال الەۋمەتتىك جەلىدەگى پىكىرلەر نەمەسە، دەپۋتاتتىق ساۋالدار ارقىلى عانا وسى ماسەلەگە قۇلاق اساتىن بولسا، ەندىگى كەش سياقتى. ادەتتە، «وتكەلدە ات اۋىستىرمايدى». سوندىقتان دا قانشا اۋىر تراگەديا بولعانىنا قاراماستان، قازاقستان رەسمي تۇردە بۇل داتانى اتاپ وتپەيتىن سياقتى.
1723 جىلدىڭ كوكتەمىندە قالماقتار قازاق جەرىنە شابۋىلداپ، تاريحتا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» قاسىرەتى اتالعان وقيعا ءورىس الادى. قازاقتار ارقا جەرىنەن اۋىپ، سىردىڭ بويىن ساعالايدى. قىرىلعان ەسەپسىز مال-جان، تۇتقىنعا تۇسكەندەر، جۇت پەن جاۋگەرشىلىك، ەكى اراداعى اياۋسىز اتىس-شابىستىڭ اياعى كەيىن قازاقتاردىڭ جەڭىسىمەن اياقتالادى. قىتاي مەن رەسەي ورتاسىندا قالعان ەلگە تاعدىر ابىلايحان ءتارىزدى تۇلعانى سىيلايدى. كەيىنگى باتىرلاردىڭ تاريح كوشىنە تىركەلەتىنى وسى ءداۋىر. الايدا قازاقتاردىڭ رەسەي بوداندىعىنا وتۋىنە سەبەپ بولعان دا وسى «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسى بولاتىن. جوڭعارلار جەڭىلگەننەن كەيىن ارادا ءبىر عاسىر وتكەندە قازاقتار رەسەي بوداندىعىنا تولىقتاي دەرلىك وتەدى.
ايگىلى «ەلىم-اي» ءانى سول ءبىر قاسىرەتتى كۇندەردىڭ كۋاسى ىسپەتتى بۇگىنگە جەتتى. «اقتابان» اپاتىنان كەيىن قازاقستاننىڭ قازىرگى تەرريتورياسى ناقتىلانىپ، قونىستانۋدىڭ جاڭا ۇلگىسى قالىپتاستى. سول ءۇردىستىڭ نەگىزگىسى ءالى كۇنگە ساقتالىپ وتىر.
پاتشالىق رەسەيدىڭ يمپەريالىق پيعىلىن جەدەلدەتكەن «اقتابان شۇبىرىندى» الاپاتىنىڭ 300 جىلدىعى نەگە اتاۋسىز قالدى، ساراپشىلار نە دەيدى؟
«بيلىك قىتاي مەن رەسەيدەن قايمىعادى»
ساياساتتانۋشى ءازىمباي عاليدىڭ ايتۋىنشا، بيلىك اشارشىلىق پەن «اقتابان شۇبىرىندى» سەكىلدى تاريحي وقيعالاردى تىم قاتتى كوتەرۋدى ءجون كورمەيدى. مۇنىڭ سەبەبىن ساياساتتانۋشى كورشىنىڭ ارەكەتىن اشكەرەلەپ الۋدان ساقتانۋ دەپ تۇسىندىرەدى.
«مەنىڭ ويىمشا، مۇنداي تاريحي داتانى اتاپ وتپەۋدىڭ نەگىزگى سەبەبى كورشى مەملەكەتتەرگە بايلانىستى. رەسەي مەن قىتاي سەكىلدى ۇلكەن دەرجاۆالاردىڭ ورتاسىندا وتىرمىز. ەگەر «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» 300 جىلدىعىن اتاپ وتەتىن بولساق، كورشىلەرگە قاتىستى ماسەلەنى جاسىرماي، اشىق ايتۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىزدىڭ بيلىكتە كورشىلەرمەن ارا-قاتىناسىمىزدى بۇزىپ الامىز با؟» دەگەن قورقىنىش بار. ياعني، «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» استارىندا حالىقارالىق كونتەكست بار. ەكىنشىدەن، ۇلتتىق موبيليزاتسيا ماسەلەسى تۇر. ۇلتتىڭ ىشكى سانا-سەزىمى مەن ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ مەحانيزمى بار. ال ءبىزدىڭ بيلىك حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتقىسى كەلمەيتىن سياقتى. ولاردا «وتكەن تاريحقا نەسىنە ءمان بەرەمىز؟» دەگەن تۇسىنىك بار. شىن مانىسىندە تاريحتان دۇرىس ساباق الماعان حالىق سول نارسەگە تاعى دا ۇرىنادى»،- دەيدى ساياساتتانۋشى.
وزگەشە اتاپ ءوتۋ
بەلگىلى تاريحشى بەرەكەت كارىباەۆ مۇنداي پىكىرمەن كەلىسپەيدى. ناقتىراق ايتساق، ول 300 جىلدىق تاريحي داتا مەملەكەتتىك، ءتىپتى حالىقارالىق دەڭگەيدە اتالىپ وتىلەتىنىن ايتتى.
«بيىل قازاق تاريحىنداعى ەڭ اۋىر وقيعانىڭ باستالعانىنا 300 جىل تولىپ وتىر. ۇكىمەت جىل سايىن الدىن الا قاي تاريحي داتالارعا ءمان بەرۋ كەرەك ەكەنىن جوسپارلايدى. ۇكىمەت «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» 300 جىلدىعىن مىندەتتى تۇردە اتاپ وتەتىن داتاعا ەنگىزگەن. مىسالى، عىلىم جانە جوعارى بىلىم مينيسترلىگى ءوزىنىڭ قۇرامىنداعى بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىنا تاپسىرما بەردى. ناقتىراق ايتسام، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ دايىندىق جۇمىستارىنا كىرىسىپ كەتتى. العاشىندا ۋنيۆەرسيەت كولەمىندە اتاپ ءوتۋ جوسپارلانعانىمەن كەيىننەن ونى مەملەكەتتىك، ءتىپتى حالىقارالىق دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. قازىر مينيسترلىك «اقتابان شۇبىرىندى وقيعالارى: سەبەپتەرى. سالدارى جانە ساباقتارى» دەگەن تاقىرىپتا حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىپ جاتىر. وعان تۇركيا، رەسەي، وزبەكستان، ازەربايجان، قىرعىزستاننىڭ ءحVىىى عاسىردى زەرتەۋشى عالىمدارى قاتىسادى. سونداي-اق «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسىنىڭ حالىققا قانشالىقتى زوبالاڭ اكەلگەنىن تەاترلاندىرىلعان كورىنىس ارقىلى كورسەتۋدى جوسپارلاپ وتىر. بۇل ءىس-شارا ماۋسىم، قىركۇيەك نەمەسە قازان ايىندا اتاپ ءوتۋى مۇمكىن. مەنىڭ ويىمشا، جوعارى جاقتان ياعني، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن بۇل وقيعانىڭ ماڭىزىن ءتۇسىنىپ، ارنايى ادامدارى قاتىساتىن شىعار»، – دەدى تاريحشى.
بەرەكەت كارىباەۆ 1993 جىلى وربۇلاق شايقاسىنىڭ 350 جىلدىعى جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ وتىلگەنىن دە ەسكە سالدى.
«گەوساياسي ستراتەگيا»
ءوز ماماندىعى تاريحشى، ءماجىلىس دەپۋتاتى ەرلان سايروۆ «بۇل ماسەلەدە قانداي دا ءبىر ساياسي استار ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق» دەگەن پىكىردە. ايتسە دە دەپۋتات «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» ارتىندا رەسەي مەن قىتاي جانە جوڭعاريانىڭ جەر ءۇشىن تالاسى بولعانىن جوققا شىعارمايدى.
«قازاق حالقى سول كەزدەگى گەوساياسي جاعدايدان شەت قالمادى. رەسەي مەن تسين يمپەرياسى، قازاق حاندىعى مەن جوڭعار تاراپى، جالپى ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىندا جەر ءۇشىن وتە ۇلكەن كۇرەس بولدى. بىراق وسى كۇردەلى كەزەڭدە قازاق حاندىعى ءوزىنىڭ گەوساياسي ستراتەگياسىن ءتيىمدى پايدالانىپ، قازاق حالقىن الاپات قىرعىننان امان ساقتاپ قالدى»، – دەدى ول.
دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا، 300 جىلدىق تاريحي داتانى وتكەننەن ساباق الاتىنداي دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ كەرەك.
«اقتابان شۇبىرىندى وقيعاسى» – قازاق تاريحىنداعى ەڭ ءبىر درامالىق، تراگەديالىق تاريحي تىزبەك. «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» بىرنەشە عاسىرعا سوزىلىپ، حالىققا وراسان زور قايعى اكەلگەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ۇكىمەت «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» 300 جىلدىعىنا بايلانىستى جوسپار جاساپ، تاريحي تانىمدىق ءىس-شارالار ۇيىمداستىرۋى قاجەت. مىسالى، عىلىمي كونفەرەنتسيادان باستاپ، دەرەكتى جانە كوركەم فيلم تۇسىرىلسە، تاماشا بولار ەدى. ەكىنشىدەن، «اقتابان شۇبىرىندىعا» بايلانىستى تاريحي ورىندار، مىسالى تاريحي تاستار بولۋى مۇمكىن. وسىنداي تاريحي ورىندارعا بارىپ، تاعزىم جاساۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ەگەر ءبىز «اقتابان شۇبىرىندىدان» امان-ەسەن شىقپاعاندا توز-توزىمىز شىعىپ كەتەر ەدى. ۇلتتىق سۋبەكتى رەتىندە امان قالۋ، قالماۋىمىز كۇردەلى بولار ەدى»،-دەيدى دەپۋتات ەرلان سايروۆ.
سەرىك جولداسباي
